|
| |
| |
| |
384. Daar ging een patertje langs de kant.
| |
A.
Daar ging een patertje langs de kant,
en hij vatte zijn zoetelief bij de hand.
Hei, 't was in de Mei zoo blij,
Pater gij moet knielen gaan,
nonnetje gij moet blijven staan.
Hei, 't is in de Mei zoo blij,
Pater spreid uw zwarte kap,
daar uw heilige non op stap.
Hei, 't is in de Mei zoo blij,
| |
| |
Pater geef uw non een zoen,
dat moogje nog wel zesmaal doen,
zesmaal, zesmaal, zesmaal doen.
Pater beur uw non weêr op,
en dans nu met uw kermispop.
Hei, 't is in de Mei zoo blij,
Pater gij moet scheiden gaan,
en moet uw nonnetje laten staan.
Hei, 't is in de Mei zoo blij,
Nonnetje wilt nu kiezen gaan,
neem nu een' anderen pater aan.
Hei, 't is in de Mei zoo blij,
1, 1. Wat beteekent eigenlijk dat ‘langs den kant’, of moet het zijn ‘langs het land?’ (vgl. lezing B), vraagt J. ter Gouw, De volksvermaken, bl. 140. Bilderdijk, Over een oud Amsterdamsch volksdeuntjen (‘Heer Heinderik // kapteinderik’), Leyden 1824, bl. 10, had reeds ‘langs den kant’ verklaard door: ‘ons tegenwoordig ter zijde, à-part’. Beide uitdrukkingen hebben echter denzelfden zin; kant beteekent: boord of zijde van een stuk land met heesters of struikgewas beplant (Schuermans, Idioticon); dus zooveel als het woord land zelf.
| |
Daer ging een pater langs het land.
B.
| |
| |
Daer ging een pater langs het land, (2 maal)
hy nam een nonneken byder hand;
hei! 't was in de Mei zoo zei,
Sa pater, gy moet knielen gaen, (2 maal)
maer nonneken, gy moet blijven staen;
hei! 't is in de Mei, enz.
Sa pater, spreid uw zwarte kap (2 maal)
daer uw heilige non op stapp';
hei! 't is in de Mei, enz.
Sa pater, geeft uw non een zoen, (2 maal)
dat moogdy nog wel driemael doen;
hei! 't is in de Mei, enz.
Sa pater, heft uw nonneken op (2 maal)
en danst weêr vrolijk met uw pop;
hei! 't is in de Mei, enz.
Sa pater, gy moet scheiden gaen, (2 maal)
maer nonneken gy moet blyven staen;
hei! 't is in de Mei, enz.
Sa nonneken, wilt nu kiezen gaen (2 maal)
en neemt een' anderen pater aen;
hei! 't is in de Mei, enz.
Sa nonneken, gy moet knielen gaen (2 maal)
| |
Ei, wy zingen de mei, sasa.
C.
Ei, wy zingen de mei, sasa,
Paterken neemt een nonneken mêe;
ei, wy zingen de mei, sasa,
| |
| |
Ei, wy zingen de mei, sasa,
Paterken doet u kappeken af,
Ei, wy zingen de mei, sasa,
Paterken geeft het nonneken een zoen;
Ei, wy zingen de mei, sasa,
Paterken laet het nonneken staen,
| |
Daer wandeld' ä patertje.
D.
Daer wandeld' ä patertje langst de kant,
en hy greep ä nonnetje by der hand.
Het was in den midderen dey,
Sa, patertje, gy moet knielen gaen;
en nonnetje, gy moet blyven staen.
Sa, patertje, geeft uw nonnetje een zoen.
Dat meugt gy nog wel driemael doen.
| |
| |
Sa, patertje, gy moet scheyden gaen;
en nonnetje, gy moet blyven staen.
1, 3. dey geeft, volgens d.C., het Eng. day = dag, weer.
| |
Er wandeld' een patertje.
E.
Er wandeld' een patertje langs de kant,
en hij pakted' een nonnetje bij der hand.
Hei! bazinne, de mei, zei, zei,
Sa, pater, leg af uw zwarte kap,
alwaar die weerdige non op zat.
Sa, pater, en geef uw non een zoen,
gij moogt 't nog wel zes keeren doen.
Sa, pater, en kom al aan den dans,
en kom al aan de kermisdans.
Sa, pater, gij moogt deure gaan,
en 't nonnetje die moet blijven staan.
Hei! bazinne, de mei, zei, zei,
| |
| |
| |
Sa, pater kiest er een nonneken uit.
F.
Sa, pater kiest er een nonneken uit, (2 maal)
die gij zult nemen voor uw bruid.
Aai, bozinneken, aai mij mij,
en aai, bozinneken mij. (2 maal)
Sa, pater, gij moet knielen gaan,
en uwe non zal vóor u staan.
Sa, pater, geeft u non' nen zoen,
Dat moogt ge nog wel driemaal doen.
Sa, pater, gij moet scheiden gaan,
en uwe non zal blijven staan.
Het meisje, alleen gebleven in de ronde, kiest een jongen uit, en nu zingt men:
Sa, nonneken, kiest er een pater uit,
| |
Tekst. A.
J.C.W. le Jeune, Letterkundig overzigt, 's Grav. 1828, nr. 10, bl. 113, ‘mondelinge overlevering’. In de inleiding van zijn werk, bl. 31, zegt le Jeune: ‘Het Patertje, daar deze en gene zijne onopbeurende geleerdheid of zwarte menschenkennis misschien wel voor geven zou, om het nog eens, in al de kinderlijke vreugde van zijne onbezorgde jaren, meê te dansen, het heeft mij nog eenige moeite
| |
| |
gekost om er het afschrift van bijeen te brengen, en ik geloof niet dat het volledig is. Dit is wel meer het geval met dingen, die men, omdat zij zoo algemeen bekend zijn, verzuimt aan te teekenen en die daardoor voor later' tijd verloren zijn;’ - Hoffmann v.F., Niederländische Volksldr, 1856, nr. 140, bl. 253; - J.H. Scheltema, Nederl. ldr. uit vroegeren tijd, 1885, nr. 123, bl. 278, met de melding ‘te 's-Gravenhage’; - Dr. J. van Vloten en M.A. Brandts Buys, Nederl. baker- en kinderrijmen, Leiden, 4de uitg. 1894, bl. 102, de eerste vier strophen, met bijvoeging van het woord ‘kom’, als voorslag, in de tweede en de vierde strophe.
Laatstgenoemde schrijvers geven nog, met het opschrift: ‘Anders’, dezen tekst:
Daar ging een patertje langs den kant, hei, 't was in de Mei;
hij nam er zijn nonnetje bij de hand, hei, 't was in de Mei zoo blij, hei, 't was in de Mei.
Kom, pater, geef je non een zoen, hei, 't was in de Mei;
dat mag je nog wel zesmaal doen, hei, 't was, enz.
De pater spreidt zijn zwarte kap, hei, 't was in de Mei,
al waar hij met zijn non op zat, hei, 't was, enz.
Kom, pater, beur je non weêr op, hei, 't was in de Mei,
en dans er meê, gelijk een pop, hei, 't was, enz.
Kom, pater, jij moet scheiden gaan, hei, 't was in de Mei,
en laten je non alleenig staan, hei, 't was, enz.
Nonnetje, jij moet kiezen gaan, hei, 't was in de Mei,
en de andere nonnetjes laten staan, hei, 't was, enz.
Wanneer dan het nonnetje een pater gekozen heeft, en daarmeê dezelfde vertooning gemaakt is, luidt het:
Nonnetje, jij moet scheiden gaan, hei, 't was in de Mei,
en laten den pater alleenig staan, hei, 't was, enz.
Ziet zoo'n lompert daar eens staan, hei, 't was in de Mei,
hij durft niet eens een meisje aan, hei, 't was, enz.
4, 2. Of ook: En dans eens met je kermispop. - 8, 1. Of: lummel. - 8, 2. Of: geen meisje aan te slaan.
De Noord-Nederlandsche lezing verschilt van de meeste Zuid-Nederlandsche lezingen door dat de eerste regel onmiddellijk wordt gevolgd van het refrein: ‘hei, 't was in de Mei’. Conscience in zijn roman In 't Wonderjaer [1566], Antw. 1837, bl. 182, deelt, op zijne beurt, vijf strophen van het lied mede, die van den tekst
| |
| |
van le Jeune slechts verschillen door hunne oudere spelling, en de strophen 2-5, voor den eersten versregel den voorslag Sa aannemend, dien men in sommige Zuid-Nederlandsche lezingen aantreft, terwijl in de vijfde strophe het werkwoord ‘opbeuren’ door het bij de Vlamingen meerder gebruikelijke ‘opheffen’ is vervangen. Conscience's tekst, die aan le Jeune ontleend schijnt, wordt in den mond der razende Antwerpsche Beeldstormers gelegd. Deze hebben het door hen gestolen priestergewaad aangetrokken en zijn vergezeld door ontuchtige vrouwen als nonnen verkleed. De heiligschenners komen op de Groote Markt geloopen. Hier laten wij het woord aan Conscience.
‘Intusschen hadden de heiligschenders de beelden, die op de plaets lagen, in eenen hoop geraept, - eenige houtbossen er onder gemengd en het alles in den brand gestoken. De rook ging als eene gryze nevelwolk ten Hemel. - Weldra kwam het vuer zich met zyne puntige vlammen vertoonen. - En het gejuich der aenschouwers bonste tegen den marmeren gevel des gebouws.
Nu begonnen ook de spotters hun duivelsch voornemen uit te werken. Zy als priesters gekleed zynde namen ieder een meisje by de hand en vormden eenen wyden kring om het vuer. Een van hen stond met eene vrouw in het midden. Zy begonnen dan met razende stemme, schreeuwend te zingen:
Daer ghinc een paterken langs den kant /
Hy nam syn soete lief by d' hand.
By iederen slotrym draeiden zy heviger en als dol rond. Zoodra de pater zyn zoete lief by de hand had, vertraegden zy hunnen loop en begonnen op nieuw:
Sa pater! ghy moet knielen gaen /
Nonneken! ghy moet blyven staen.
De pater knielde dan voor de non, en met vreemde gebaren betoonde hy, dat hy zeer op haer verliefd was. Uitzinnige lachen en weêrgalmende toejuichingskreten liepen over de duizend hoofden, als de wind die over een korenveld ryst. De spotters liepen zoodanig rond, dat de oogen er op verdwaelden:
Sa pater! spreyd de swarte kap /
Daer uw heylige non op stap.
De pater trok op dit gezang het priestergewaed uit. Na hy hetzelve op den grond gespreid had, liep de non met beide voeten, ten teeken van verachting er over:
| |
| |
Sa pater! gheeft uw non een zoen /
Dit meught ghy noch wel sesmael doen.
Dan drukte de pater, bij onkuische woorden, het onzedige venusdier tegen zijne borst en kustte ze menigmael:
Sa pater! heft de non eens op /
En danst eens met uw kermis pop.
Bij dit vers keerden velen het hoofd om, want het walgelykste schouwspel zagen zy.... Op eens brak de kring: - en eene der heiligschendende vrouwen vloog in het vuer....’
Firmenich, Völkerstimmen III, (1854), bl. 660, ‘Door gink e Poterke langst de kant’ (‘in der allgemeinen Mundart Brabants’) en bl. 679, ‘Door ging een poterken langs den kant’ (‘Mundart von Antwerpen’). Beide lezingen van vijf strophen, zijn stellig ontleend aan Conscience, zooals overigens blijkt uit de aanteekening, bl. 679: ‘Dieses Lied stammt aus dem sechzehnten Jahrhundert; es ward von den Geusen gesungen in der Revolution unter Philipp dem Zweiten.’ - Nog eene andere lezing voorkomende in Völkerstimmen, I, bl. 380 (‘Mundart von Kleve’), laten wij volgen; het refrein duiden wij slechts in de eerste strophe aan:
Et ging 'ne pater langs te kant,
en noom en nönneke bei de hand.
Heys was in de mey, mey, mey,
Och nönneke, willt gei mit minn gon, -
allwor die mooie blümkes ston?
Nou, pater, spreit ou swarte kapp! -
allwor de frau de box (broek) mit lappt.
Pater, geft ou nonn en suun! -
dat mögt gei noch wel sessmol duhn.
| |
| |
Pater, böört ou nonn es op, -
en danzt dermit as en kermespopp!
Och, pater, gei mott scheie gon,
dat nönneke dat mott blieve ston.
Dezelfde tekst ‘aus der Gegend von Cleve am Niederrhein’ met eenige afwijkingen in de spelling (zie hierna) doet zich voor met de melodie in Erk's Deutscher Liederhort, 1856, nr. 179, bl. 382, van waar hij overgenomen werd door Erk u. Böhme, Deutscher Liederhort, II, nr. 977a, blz. 743. Het lijdt geen twijfel of die Nederduitsche lezing, met refrein onmiddellijk na den eersten versregel, is aan den Nederlandschen tekst A ontleend.
Ook in eene variante van de eerste strophe, door C.J. Boekenoogen, Onze rijmen, Leiden 1893, bl. 43, aangehaald onder reidansen, vindt men het refrein onmiddellijk na den eersten regel:
Daar ging een patertje langs den kant,
Hij vatte een nonnetje bij de hand,
hei, 't was in de Mei zoo blij,
En zoo blij waren zij! (bis).
De Noord-brabantsche lezing medegedeeld door A. de Cock en Is. Teirlinck, Kinderspel en Kinderlust, II (1903), bl. 204-5, naar P.N. Panken, Ons volksleven, Brecht, IX (1897), bl. 58, geeft nagenoeg de lezing van le Jeune terug. Panken doet daarbij nog deze variante van de slotstrophe kennen:
En zou dat dan zoo scheiden gaan.
En zonder een kusje laten staan?
Panken denkt, dat Conscience ‘in zijn Wonderjaar den oorsprong en verdere uitleggingen’ van en over het Paterken geeft. Het komt ons waarschijnlijker voor, dat deze laatste door het liedje in andere spelling en dan nog met gothische letter gedrukt in zijn roman op te nemen, alleen den ouden rondedans heeft willen dramatiseeren en op die wijze zijn verhaal meer belang bijzetten.
De Duitsche navolging; ‘Es ging ein Paterchen an dem Rand’, te vinden bij O.L.B. Wolff, Proben altholländischer Volksldr., 1832, nr. 12, bl. 48, ‘aus mündlicher Ueberlieferung’, heeft insgelijks den tekst van le Jeune tot grondslag.
| |
B.
Willems, Oude Vl. ldr., 1848, nr. 125 bl. 293, zonder bronaanduiding, doch, volgens Snellaert op Willems t.a.p., opgeteekend in Brabant, hierboven weergegeven; - Snellaert, Oude en nieuwe liedjes, 1852, nr. 62, bl. 37; 1864,
| |
| |
nr. 82, bl. 91; - Hoffmann v.F., Nederl. Volksldr., 1856, nr. 141, bl. 254, zelfde tekst.
Zooals ik de aanvangsstrophe, uit vaderlijken mond, met dezelfde melodie leerde kennen, klonk het:
Daar liep ne pater langs den kant, (2 maal)
hij nam zijn nonneken Dij heur hand;
hei! 't was in de Mei zoo blij,
| |
C.
J.W. Wolf, Wodana, 1843, bl. 79, zonder aanduiding van plaats, met deze aanteekening: ‘Paterken staet in het midden van een ronddansenden kring (in den rei) van jongens en meisjes; na het slot van de laetste strophe treedt paterken tot de dansers en het lied begint al weêr van voren (begint opnieuw), maer met dat verschil, dat men nu zingt: “nonneke neemt een paterken meê”, waerop het in het midden staende meisjen zich een jongen verkiest.’ (Vgl. A, str. 7, en B, str. 7-8); tekst hierboven weergegeven. - Wolf voegt er in aanteekening bij: ‘Ik heb gezet “ei wy zingen de mei”, want het “ei bazinne de Mei” (vgl. de Antwerpsche lezing hiervoren, de Duinkerksche en de Brugsche hierna), dat ik in de my over het liedeken medegedeelde notis leze, kan ik niet anders verklaren. - Het gansche is eene variante van Paterken langs de kant.’ Hoffmann v.F., t.a.p., nr. 142, bl. 255, zelfde tekst. De door Wolf voorgestelde verandering schijnt H.v.F. ‘ganz richtig’.
| |
D.
De Coussemaker, Chants pop. des Flamands de France, 1856, nr. 105, bl. 328. (Belle). Door d.C., zie bl. XIII, gerangschikt onder de Rozenhoed- of Kroonliederen. Te Duinkerke, luidt het refrein:
‘Hei bazinne de mey zoo zey,
| |
E.
Lootens et Feys, Chants pop. flam. nr. 102, bl. 195.
| |
F.
A. de Cock en Is. Teirlinck, Kinderspel en kinderlust, II (1903), bl. 289, Antwerpsche lezing.
Snellaert op Willems, t.a.p., leert, dat het Paterslied door Willems als een zeer oud lied beschouwd, door deze in de XVde eeuw werd thuis gebracht. Snellaert is mede van gevoelen, dat het lied ouder is dan de Hervorming en dat men dit reeds uit zijne zoo ongewone algemeenheid door alle de Nederlanden, Friesland niet uitgesloten, kan afleiden. Die oudheid vloeit ook voort, volgens denzelfden schrijver, uit het refrein: ‘Hei, besinne de Mei, zoo zei’, zooals het te Kortrijk en elders klonk, en dat eigenlijk beteekent (Snellaert verzendt naar Bilderdijk, Verhandeling over de geslachten der naamwoorden, bl. 225, en Dr. Halbertsma, Letterkundige naoogst, I, 255): ‘Gedenk aen de zachte mei, als een hoogtijd’. H.v.F. bl. 255, kan daar niets anders uit maken dan: ‘hei, wees inne de mei zoo blij!’ Dit alles belet Snellaert niet, in zijne Oude en nieuwe liedjes, Gent 1852 en 1864, t.a.p., het ‘Patersliedje’ thuis te brengen in de XVIde eeuw.
Dr. Kalff, Het lied in de M.E. bl. 513-16, is met Willems van gevoelen,
| |
| |
dat het lied van vóor de Reformatie dagteekent, en in zijn eersten vorm, als meilied, zeker ten minste in de XIVde eeuw. Dat het oorspronkelijk tot een Meilied behoorde, blijkt, volgens Dr. K., uit het refrein, dat vroeger niet: ‘'t was in de Mei’ geluid zal hebben, maar: ‘'t is in de Mei’; immers in de ‘cluyte van Playerwater’, zooals J. ter Gouw, De volksvermaken, bl. 140, het eerst deed opmerken, vindt men reeds de spreekwoordelijke uitdrukking: ‘Tes al in de meye’. Ook vóor de Hervorming, zegt nog Dr. K., heeft men paters en nonnen geplaagd; onze geheele middeleeuwsche letterkunde getuigt het. Pater en non waren niet onafscheidelijk met dezen dans verbonden, zooals blijkt uit het liedje: ‘Sa boer gaet naer den dans’ (zie het volgend lied). Dr. Kalff besluit, dat de Hervorming het hare kan hebben gedaan om het 14de-eeuwsche meiliedje op paters en nonnen toepasselijk te maken.
Het refrein, in vroegere taal: ‘tis inne de Mei’, is ‘bezinne de Mei’ geworden, wanneer men den vorm inne niet meer verstond.
Stellig is het, dat het ‘Patertje’ vroeger in de Meimaand werd gezongen.
Firmenich t.a.p., I, bl. 380, teekent aan: ‘Man singt das Lied auch häufig beim Umtanzen des Maibaums, der am ersten Mai aufgepflanzt wird’, en Dr. Schotel, Geschied-, letter- en oudheidk. uitsp. (1840), aangeh. door J. ter Gouw, bl. 146, deelt mede, dat hij te Dordrecht het volk nog zag dansen ‘om den versierden meiboom’, onder 't zingen van 't ‘Patertje’.
‘In de gemeenten tusschen Aalst en Dendermonde,’ zeggen A. de Cock en Is. Teirlinck, t.a.p., II, die, bl. 197-206, nog verschillende andere varianten van den tekst mededeelen, ‘werd, 30-40 jaar geleden, het ‘Paterken’ somwijlen nog rondom den meiboom gezongen; meer, evenwel op het kinderfeest van St. Gregorius. Doch vooral als gezelschapsspel van jonge lieden van beide geslachten, was die rondedans zeer in zwang op feesten en kermissen, op uitvaarten van ongetrouwde personen, bij de sluiting van den hoppepluktijd, enz.’
Ook Pol de Mont, Boerenhumor in kerkelijke zaken, in Volkskunde, VI (1893), bl. 116 vlg., doet ons een spotlied kennen op de biecht, parodie of toepassing van het ‘Paterliedje’, gezongen op de wijs van dit laatste dat, evenals dit, ‘in Brabant, Vlaanderen en Antwerpen, tot heden toe, op tal van plattelandskermissen, dikwijls in de volle straat, door talrijke scharen, als rondedans uitgevoerd wordt:’
Wij waren laatst op eenen dries,
op een begijntjes kerremis,
op een begijntjes kerremis,
Wij dansten samen rond een komfoor:
drij begijnen en eenen pastoor.
Waar zullen wij nu te biechte gaan?
Mijnheer pastoor heeft meê gedaan.
| |
| |
Wij zullen gaan bij pater Andries,
die valt van zulke dingen niet vies.
‘Pater Andries aanhoort mijn biecht,
'k heb gistren in mijn kous gepist.’
- ‘Begijntjes, ziet dat ge dat nimmer en doet,
of ik moet u slagen in de boet.’
- ‘Pater Andries, wat is de boet?’
- ‘Dat gij mij drij keer kussen moet.’
- ‘Pater Andries, dat wordt geern gedaan,
als we dan niet meer moeten te biechten gaan.’
Hij heeft de begijntjes eens ferm gekust,
en nu blijven al de begijnen in rust.
Conscience begaat zeker geen anachronismo, wanneer hij ons liedje in zijn roman te pas brengt. Ten tijde der Hervorming maakte men, zooals J. ter Gouw, t.a.p., bl. 140, zegt, meer liedjes in dien trant, zoo bijv. het:
Pater, grijpt doch eenen moet
dat hoogst waarschijnlijk tot stand kwam korten tijd vóor de Beeldstormerij (1566).
Staaltjes uit onze oude letterkunde aangaande den geestelijken stand worden ons voor oogen geleid door Fr. de Potter, De zeden en gebruiken van ons volk in de XIIIde en XIVde eeuw, Antw. 1889, bl. 52 vlg, en men mag zeggen dat diezelfde letterkunde door Bilderdijk, Over een oud Amsterdamsch volksdeuntjen, bl. 14 (Bijvoegsel), wel eenigszins uit het oog wordt verloren, wanneer hij sprekende van den ‘Govert’ (zie hierover P.J. Harrebomée, Spreekwdb. der Nederl. taal, I, bl. 121, en J. ter Gouw, t.a.p., bl. 343) als van ‘eenen ontuchtigen dans’, het ‘Patertje’ noemt, alsof er geen oudere liederen in den trant van dit laatste bestonden: ‘eene aanstootelijke minnary van een geestelijke met een nonnetjen’. Bilderdijk, die het met deze liedjes zeer euvel neemt, voegt er bij: ‘Deze stukken werden zeer verminkt, en verder zonder verstaan te worden, in eenvoudigheid des harten als kinderdansen ingevoerd, schoon zy oorspronkelijk op geheel andere plaatsen dan in de kinderspeelkamer t'huis behoorden’. Van Lennep, aangehaald door Dr. Kalff, t.a.p., bl. 513, dacht er heel anders over, wanneer hij het ‘Patertje langs den kant’ noemde: ‘de liefste dans, die ooit is uitgevonden’.
Wij zagen hiervoren, bl. 1197, dat een liedje: ‘Ei, Münchlein, willt du tanzen’, tegenhanger van ons: ‘Zeg kwezelken, wilde gy dansen’, reeds op het einde der XVIde eeuw bekend was; Erk u. Böhme, t.a.p., nr. 977b, bl. 744, vermelden naar
| |
| |
Arwidsson, Svenska Fornsånger, III, bl. 188 en 243, ‘schwedischen Tanzlieder mit Mönch und Nonne’. Dr. Kalff, t.a.p., bl. 515, vermeldt, naar Uhland, een Deensch kinderspeelrijmpje waarin wordt verhaald van den monnik, die op een zomerdag rozen plukt en de non wil grijpen; licht als een veertje springt zij weg, zwaar als een steen komt hij achter haar aan en beiden dansen lustig.
Zooals elk ander oud lied, is het lied van het ‘Patertje’ zoo niet uitgestorven dan toch bijna vergeten.
A. de Oock en Is. Teirlinck, t.a.p., II, bl. 207, waar zij een refrein van de lezing van Denderbelle aanhalen:
en hij zou 't zoo geren doen, enz.,
zijn van meening, dat het jonge volk zich hier en daar, onder het zingen van het ‘Patertje’, verregaande vrijheden veroorloofde, die de kinderen nadeden, dat om die redenen de geestelijkheid op vele plaatsen ijverde (hetzelfde gebeurde in Noord-Nederland, zie J. ter Gouw t.a.p., bl. 146) om den ouden rondedans uit te roeien en het daaraan is toe te schrijven, dat hij, althans in Zuid-Nederland, grootendeels is verdwenen. Misschien mag gelden als een bewijs, dat het oude lied in Noord-Nederland nog niet spoorloos verdwenen is, een bruiloftsliedje te vinden in De Bloemendaler minnezangster, enz., 3de druk, Amst., G. van der Linden, een nog in den handel zijnde volksliederboekje, voorkomend bl. 11, op de wijs: Daar ging een Patertje’, enz., met aanvang:
Daar ging een vreijertje proper en net,
op een meisje had hij zijn zinnen gezet,
hei, 't was in de Mei zoo blij,
| |
Melodie.
A. J.H. Scheltema, t.a.p., medegedeeld door W.F.G. Nicolaï, hierboven weergegeven; - Dr. J. van Vloten en M.A. Brandts Buys, t.a.p., die tot slot van de vierde strophe, bij hen de slotstrophe, dit bijvoegsel doen kennen:
Zes-maal doen en zes-maal is geen ze - ven,
mooi meis-je kan er wel te - gen;
o, wat zoe - nen die meis - jes zacht,
o, wat zoe - nen die meis - jes zacht.
| |
| |
Erk u. Böhme, Deutscher Liederhort, II, nr. 977b, bl. 743, geven, met Duitsche vertaling, den tekst naar le Jeune, de melodie echter naar Willems, melodie welke zij vervolgens op den tekst zoeken te passen.
Daar ging een pa - ter - tje langs den kant,
Met meer recht leggen de Duitsche schrijvers den aanvang van de strophe in den mond van den ‘Einzelner’, den voorzanger. Het gebruik om den voorzanger, den solist, te laten begeleiden door het koor, dat gewoonlijk inviel bij het refrein, klimt tot de hoogste oudheid op (zie onze Verhandeling: De melodie van het Nederlandsche lied, bl. 203-4).
B. Naar Willems, t.a.p., nr. 125, bl. 293, zooals deze wijs door ons werd genoteerd in Ndl. lb. van het Willems-Fonds, Gent, II (1892), nr. 79, bl. 158.
D. De Coussemaker, t.a.p., nr. 105, bl. 328; - E. Lootens et Feys, t.a.p.; - F. A. de Cock en Is. Teirlinck, t.a.p. naar de notatie echter volledig in 3/8-maat, hun medegedeeld door den muziekleeraar K. van den Eynde te Antwerpen. - Zelfde lezing gebruikt door Jan Blockx in zijn lyrisch drama Thyl Uylenspiegel (1900), derde bedrijf, bl. 213 vlg. der pianopartituur, buiten een enkele noot, g in plaats van c op het woord die in den aanvang van den tweeden versregel.
Te Gent wordt de eerste strophe van het Paterken door de kinderen en ook weleens door de volksklasse bij het ‘sluiten’ van vastenavondbals, nog gedanst en gezongen. Evenals de Antwerpsche vangt de Gentsche lezing maar dadelijk met de strophen ‘van het kiezen’ aan; de melodie heeft tamelijk geleden en met het refrein ziet het er nog erger uit:
Sa, pao-ter gij moet kie - ze,
sa, pao-ter gij moet kie - ze;
en kie - ze moe-te gij gei - re (gaar-ne) doen,
ah se - si - de - ri, ah sa-sa, ah se -si - de - ri ah!
Hed - de (Hebt ge) te ve - le geet (geeft het) an mij.
Met de Gentsche zangwijs kan men o.a. vergelijken (zie het volgende lied) de Duinkerksche melodie ‘Sa, boer gaet naer den dans’.
De aanvang van de melodie van het ‘Patertje’ behoort tot de vijfvoetige
| |
| |
iambische maat; dus zal men niet in doorloopende 6/8-maat noteeren, zooals Willems, de Coussemaker, en Lootens en Feys schreven:
maar wel in 15/8-maat of, zooals wij hierboven deden, in 6/8- met 9/8-maat.
Sommige wendingen van deze zangwijs worden reeds in 15de-eeuwsche melodieën gevonden; b.v. in deze fragmenten genoteerd naar Bäumker's Niederl. geistl. Ldr., 1888, nrs. 43 en 59:
Des ons A - dam heeft be - roeft,
dat heeft ons Cri - stus we - der ghe - loeft
mit syn - re sue - ter myn - ne,
Nu is doch heen des win - - ters strijt,
en ons genaect die zu - te tijt,
De oudste genoteerde bron voor onze melodie dagteekent van den aanvang der XVIIde eeuw en wordt medegedeeld door Dr. J.P.N. Land, Het luitboek van Thysius. De zangwijs, nr. 15, met opschrift ‘Die gans die compt wt Sassem’, opschrift dat op een St. Martenslied wijst (zie Erk u. Böhme, Deutscher Liederhort, III, nr. 1153, bl. 80; zie mede het lied: ‘Sinte Maertens vogeltje’, aanteekeningen op tekst C), heeft inderdaad eene in 't oog vallende overeenkomst met de wijs van het ‘Patertje’.
Onder hetzelfde nr. 15, doet Dr. Land ons melodische fragmenten kennen voorkomende in een 18de-eeuwsch schilderwerk te vinden op het deksel van een spinet van 1640, berustend in 't Koninklijk Oudheidkundig Genootschap te Amsterdam:
| |
| |
Oorspronkelijk in d.
Indien de  -maat gemakkelijk tot de populaire 6/4- of 6/8-maat overgaat, omgekeerd, zooals men leert uit de melodie in de omstreken van Cleef, te vinden in Erk's Deutscher Liederhort, 1856, nr. 179, bl. 382, mede herdrukt door Erk u. Böhme, Deutscher Liederhort, II, nr. 977 a, bl. 742, kan de 6/8-maat in 2/4-maat veranderen. Ziehier Erk's notatie:
Et ging en Pa - ter - ke langs te Kant,
He nohm en Nön - ne - ke bei de Hand.
Hei 't was in de Mei Mei Mei!
Ook in Recueil d'airs de crâmignòns Liégeois, Liége 1889, vindt men onder nr. 37, bl. 75, een ‘crâmignon’ (reidans), waarvan de melodie eenigszins is verwant met het ‘Patertje’:
Me pro - me - nant le long du bois,
Me pro-me - nant le long du bois,
J'ai ren - con - tré'n femm' qui dor - mait,
Le long de la ri - viè - re,
Le long de la ri - ve du bois,
Le long de la ri - viè - re.
Overigens vindt men denzelfden zoo natuurlijken melodischen aanvang in een aantal Nederlandsche, Duitsche en Fransche liederen, waarvan wij enkele hebben
| |
| |
aangeduid in onze verhandeling: De melodie van het Nederlandsche lied, 's-Grav. 1902, bl. 237 vlg.
De door Snellaert op Willems, bl. 295, medegedeelde, door den hiervoren, I, bl. 842, genoemden heer Reylof genoteerde ‘Kortryksche wyze’, is eene variante van: ‘'t Is Sint' Anna die komt aen’ (zie dit lied, nr. 354, bl. 1279 hiervoren):
Daer ging een pa - ter -ken langs de kant,
hei, be - zin - ne de mei zoo zei,
hei, be - zin - ne de mei.
Hy nam het non - ne - ken by haer hand;
hei, be - zin - ne de mei zoo zei,
hei, be - zin - ne de mei.
Dat er ook later, in den aanvang der XVIIde eeuw bijv., meer andere melodieën in den aard van de wijs van het ‘Patertje’ bestonden, ziet men bij Stalpaert, Extract. catholicum, Loven 1631, waar men, bl. 430, voor het lied: ‘Wilt ghy met korte re'en’, met stemopgave: ‘Lestmael langs een rivier’, de volgende zangwijs vindt, die zich ook voordoet in Gulde-iaers feest-dagen, van denzelfde, Antw. 1635, bl. 362, voor: ‘Iustijn den Philosooph’:
Lest - mael langs een ri - vier ...
Het komt ons voor, dat de melodie van het ‘Patertje’, zooals ze ons door Willems werd bewaard, de oudste en de fraaiste is. Daarbij sluit zich de door Jan Blockx gebruikte zangwijs aan. - De melodieën, waarop het liedje heden nog hier en daar gedeeltelijk wordt voorgedragen, zijn slechts veelal een verre nagalm van de oudere wijs.
|
|
Auteursrecht onbekend