Algemeen letterkundig lexicon

literaire prijzen

Een literaire prijs is een doorgaans in stoffelijke vorm uitgedrukte bekroning van een literair werk of het oeuvre van een auteur dat men om zijn bijzondere waarde voor de cultuur en/of de kwaliteit een bekroning waardig acht.

Reeds in de oudheid bestonden dichtwedstrijden en kunsttoernooien waar prijzen te verdienen waren. Bekend zijn ook de latere poëtische en dramatische competities ingericht door een rederijkerskamer in landjuweel en refreinfeest (refrein-2). In hun huidige vorm bestaan literaire prijzen sinds de tweede helft van de 19^de eeuw. Literaire prijzen spelen sindsdien een belangrijke rol als extra honorering van auteurs en hebben in die zin naast royalties, stipendia, werkbeurzen en aanvullende honoraria de rol van het vroegere mecenaat en de patronage overgenomen. Bekroning met een literaire prijs heeft ook een belangrijke publicitaire waarde die de verkoopcijfers en daarmee de royalty-opbrengsten aanzienlijk kan opkrikken.

Er bestaan twee typen prijzen: prijzen die door de overheid worden uitgeloofd en betaald, zoals de staatsprijzen, de provinciale prijzen en de gemeentelijke prijzen, en prijzen die door particuliere fondsen worden uitgeloofd en betaald. Voor beide typen wordt steeds een jury samengesteld, die in het kader van de voorwaarden waaronder een prijs ter beschikking wordt gesteld, één of meer kandidaten voordraagt. Tot die voorwaarden kunnen allerlei deelcategorieën behoren die voor bekroning in aanmerking komen. Zo zijn er prijzen die uitsluitend bestemd zijn voor poëzie (de Herman Gorter-prijs), voor proza (de Prozaprijs van de Gemeente Amsterdam), voor essay (de Busken Huet-prijs) of voor toneel (de Staatsprijs voor Dramatische Letterkunde). Voorts zijn er debutantenprijzen (de Gouden Ezelsoor), aanmoedigingsprijzen (de Anton Wachterprijs of de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs), prijzen voor bepaalde genres zoals detectives (de Gouden Strop), kinderboeken (de Gouden en Zilveren Griffels), radio- en televisiewerk (de Edmond Hustinx-prijs) en vertalingen (de Martinus Nijhoff-prijs). Meestal hebben prijzen betrekking op werken of oeuvres die na verschijnen worden bekroond, maar een enkele keer nodigt men een schrijver uit nieuw werk in te sturen ter jurering en bekroning. Dergelijke prijzen gaan doorgaans gepaard met of bestaan uit publicatie van de inzending (vgl. de Dimensie-prijzen).

De belangrijkste of grootste Nederlandse literaire prijzen zijn de Prijs der Nederlandse Letteren, de P.C. Hooft-prijs, de Constantijn Huygens-prijs, de Jan Campert-prijs, de AKO-prijs of de Libris Literatuurprijs. De belangrijkste Vlaamse literaire prijzen zijn de Staatsprijs ter bekroning van een schrijversloopbaan, voor de Vlaamse letterkunde, voor de Vlaamse poëzie, voor het Vlaams verhalend proza, voor kritiek en essay en voor de Vlaamse toneelletterkunde. In verschillende landen reiken de nationale en koninklijke academies prijzen uit waarvoor de gelden uit legaten afkomstig zijn en die meestal de naam van de schenker dragen. Zo is de Nobelprijs sinds 1901 afkomstig uit de nalatenschap van de Zweedse scheikundige en industrieel Alfred Nobel. Ook particuliere stichtingen, fondsen, tijdschriften en uitgevers verstrekken prijzen: de Prix Goncourt, de Pullitzer-prijs, de Booker Prize, de Prix Féminine, de Prix Renaudot, de Libris Literatuurprijs.

Een overzicht van Nederlandse literaire prijzen geven H. Michaël, D. Raaff en A. Hoekman in Nederlandse literaire prijzen 1880-1985 (1986), welk overzicht wordt voortgezet in het Jaarboek Letterkundig Museum vanaf jaargang 1 (1992). Elk jaar kan men ook een overzicht van toegekende literaire prijzen vinden in Snoecks almanak (1924-….) en in Aarts’letterkundige almanak (1979-1995). Ook op internet is een overzicht te vinden van alle literaire prijzen en de winnaars en jury's ervan. Dit is te vinden via www.literaireprijzen.nl, een website die onderdeel is van de website van het Nederlands Letterkundig Museum.

Lit: M. Janssens, ‘Nog altijd geen Nobelprijs?’ in De maat van drie (1984), p. 64-87 • P. Verstegen, De Muze met de Januskop; dertig jaar Martinus Nijhoff Prijs (1985) • D. Delabastita, ‘De Martinus Nijhoffprijs voor vertalingen: de transfer van het jaar’ in Literatuur 5 (1988) 2, p. 90-97 • J. Verheul & J. Dankers, Tot stand gekomen met de steun van …; vijftig jaar Prins Bernhard Fonds, 1940-1990 (1990) • K. Bruin, ‘Het gelukkige bezit van twee heel oude, kapitaalkrachtige freules. Steun van particulieren en overheid aan de letteren in Nederland sinds 1945’ in C.B. Smithuijsen (red.), De hulpbehoevende mecenas: particulier initiatief, overheid en cultuur, 1940-1990 (1990), p. 11-71 • Themanummer literaire prijzen van Letterlik 7 (1992-1993) • P. Mak, Geld of eeuwige roem: een onderzoek naar de rol van literaire prijzen op de vorming van de canon (1999) • S. Leckey & C. Hartley (red.), The Europa directory of literary awards and prizes (2002) • E. Dekker & M. de Jong, 'What do book awards signal? An analysis of book awards in three countries' in Empirical studies of the arts 36 (2018), p. 3-21.

literaire kritiek zie kritiek

literaire theorie zie literatuurtheorie