Het roerspel en de comedies van Coornhert

[p. 266]

Abrahams Uytgangh

Argument oft inhoudt

Hoe sich die Geloovige tot God moet dragen
Wyf totten Man en die beyde tot 's vyands lagen,
Sal dese uytganck Abrahams schriftuyrlick gewagen.
Koopt, leest, verstaet en doet, 't sal Gode behagen.

[Wapen van Amsterdam geflankeerd door 2 staande leeuwen]

Dit rymde in zyn uytganck buyten druck of smert
Der menschen verworpen, maer Gods ver- Coornhert.

T' Amsteldam.

Men vindse te koop by Claes Gerritsz. op de Nieuwe Brugh. 1621

Edelen, Erentvesten, vromen ende zeer wysen Ionckeren Arendt van Wachtendonck, Clevische Raedt, Maerschalck, ende Drost tot Cranenburch, etc.^*

Het zijn nu al veel iaren gheleden, dat by my ghelegen hebben vele Nederlantsche Rymen in Comedien, Sentbrieven, Liedekens ende anders, die welcke nu ende dan by eenighe sijn ghelesen gheweest, die te lustighe stichtinghe (soo sy seyden) daer inne saghen, dan dat sy on-ghedruckt by my verdruckt souden blyven ligghen, also ben ick ten laetsten door bede van eenige ghedronghen geweest die selve myne Rymerijen allenskens door den prent ghemeen te maken: als ick nu desen Abrahams uytgangh totten eersten uytganger geschickt hadde, sach ick rontsomme na yemanden, den ick (nae 't ghebruyck) den selven mochte toeschrijven. Ende quam my terstont

* Opdracht.
Van Arendt van Wachtendonck is verder niets bekend. De familie Wachtendonck heeft in de 16e en 17e eeuw het drostambt bekleed. In aanmerking komt Arnold van Wachtendonek, gehuwd met Anna von Nesselrode. onbewaende onverdachte.

[p. 267]

voor ooghen die onbewaende vruntlijckheydt ende eere my geschiedt ende aen gheboden (meer dan ick heb willen ghenieten) van U.E.L. daeromme op dat die selve oock gheen onbewaende vergetentheydt van weldaet in my en bevinde, hebbe ick met die toeschryvinge van dese kleyne, maer eerste vrucht mijns onledicheydts in 't rymen, aen U.E.L. willen bethoonen, dat die selve te gebieden heeft over het kleyne vernoegen. Van
U.E.L. verbondene ende dienstwillighe
Derick Volckherts Coornhert

Voor-Reden

Cruysvlucht. Raed wel.

 

[Cruysvlucht]

 

Die wat treflijcks wil doen, moet eerst wel beraden,

 

Zal 't hem niet berouwen met schanden en schaden.

 

Want eerst gedaen (somen seydt) ende na bedacht,³

 

Heeft menighe Mensche in groot lyden gebracht.

5

Ick wil verhuysen en behoef sonderlinghen

 

Goeden raet, maer wie is wijs in syn eyghen dinghen?⁶

 

Ick niet. Immers gheensins in desen handelinghe,

 

Noyt sach ick vreemt Landt. Waer streck ick mijn wandelinge?

 

Mijn Buyrman seer wijt bereyst, van sinnen rijck,

10

My heel ionstigh en zynen naem (Raetwel) ghelijck,

 

Hem wil ick mijn opset naecktelijck ontdecken

 

En vraghen waer ick best metter woon sal trecken.

 

't Gheluckt my, hy is alleen, ick tref die ure.

 

Goeden dach Buyrman.

 

Raed wel

 

Goeden dach lief gebure.

15

Wat hoore ick? vertreckt ghy in drie of vier weecken?

 

Cruysv.

 

Ick meyn wel ia. Daer af koem ick met u spreecken,

 

Met u, die veel Landen en luyden hebt versocht.¹⁷

 

Waerwerts rady my best te nemen mynen tocht?

 

Raed wel

 

Waert u, Buerman, niet nutter eerst te pleghen raedt

20

Of ghy van hier sult gaen, dan warwaerts ghy best gaet?

3 na daarna.

6 Goeden raet zie de varianten na deze comedie.

17 versocht bezocht.

[p. 268]

 

Wat port u een ander woonplaets te bejaghen?²¹

 

Cruysv.

 

Ick wil 't landt vermyden, daer Godt sent sijn plaghen.

 

Raed wel

 

Vermijdt eerst de sonden daer Godt het Lant om plaecht;

 

De straf is goet, maer 't is die sonde die God mishaecht.

 

Cruysv.

25

Ick wil last, duyrte en neringloos landt ontvluchten,

 

Ick win niet, teer hooch en moet armoey beduchten.²⁶

 

Raed wel

 

Vlucht Sathans last, die 't herte vol swaere sonden hoopt,

 

Vlucht wellusts diert', die d'eel siel om droom vreucht vercoopt.²⁸

 

En vlucht den werelt met waens blinde begeringhe,

30

Begraeft daer u pondt niet, soeckt Godtlycke neringhe,³⁰

 

Soeckt Gods rijck voor al, werpt op Godt al u sorghe,

 

U sal niet ontbreken.

 

Cruysv.

 

Wert ghy dies borge?

 

Raed wel

 

Ghy hebt al vaster borghe, maeckt gheen swaerheyt.

 

Cruysv

 

Wien?

 

Raed wel.

 

Des Rijcken Gods onbedriechlicke waerheyt.

 

Cruysv.

35

'T is wel soo, maer dit Landt is gants vol onrusten,

 

Die wil ick vlieden.

 

Raed wel

 

Vliedt u woelende lusten.

 

U vlieghende begheerten, u doende wille.

21 port drijft.

26 teer hooch geef veel uit.

28 diert duurte.

30 pondt talent; Matth. 25:25.

[p. 269]

 

Sabbateert ghy daer wel, u herte werd stille³⁸

 

Mits onder al des werelts moeyelick beswaren.³⁹

40

Recht alst Compas door beweechlicke baren

 

Niet en wert beweecht int beweechde schip swierende,

 

Maer vlack en stil opten leydtster blijft stierende:

 

So blijft elck vliende zijn wil ten quaden lustich⁴³

 

Int volghen van ons leydtster Christ stil en rustich.

45

Mits onder al des werelts onrustich rasen

 

Zijn wy in rust, wat staet ons d'onrust der dwasen?

 

Veel soecken rust, maer weynigh synder diese winnen.

 

Cruysv.

 

Hoe komt dat?

 

Raed wel

 

Men soecktse buyten, sy is binnen.

 

Men vind die soete ruste niet door veel wanderen,

50

Maer door stil syn. stilheyd kan 't herte veranderen,

 

Verandering van plaetsen geen ware rust en geeft.

 

Wildy rust? laet al daer u hert buyten God ancleeft,⁵²

 

Laet u eygen wil om Goods wil te beleven.

 

Laet u self, volght Godt, die sal u ruste geven.

 

Cruysv.

55

Dat's wel licht ghesecht, maer 't volbrengen valt seer swaer.

 

Hoe gaet dat toe?

 

Raed wel

 

Blyfdy wat hier, ghy sult het klaer

 

Speelwijs in Abraham voor oogen sien uytbeelden.

 

Cruysv.

 

Salmer speelen? 't gedenckt my nau datmer speelden.

 

Van Abraham? dat's recht die sin, die 't herte begeert,

60

Ick hoore 't spelen gaerne, want het met lusten leert.

38 Sabbateert laat gij God alleen in u werken (een veel door Seb. Franck gebruikte uitdrukking).

39 mits onder temidden van.

43 ten quaden lustich die lust tot het kwaad heeft.

52 laet al verlaat alles.

[p. 270]

 

Raed wel

 

Schickt u dan neer en werckt die verstaen deucht uyt minnen,⁶¹

 

Want ick merck datmen 't Spel haest sal beginnen.

Voor-redens eynde.

61 en werckt die verstaen deucht laat de deugd van het begrijpen haar werk doen.

Personagien

Waer by verstaen werd

1.	Abraham.	1.	Versocht verstant.
2.	Sara.	2.	Goede wille.
3.	Loth.	3.	Goeden raets navolger.
4.	Timor Dei.	4.	Vreese Gods.
5.	Fides.	5.	Geloove.
6.	Spes.	6.	Hope.
7.	Affectus.	7.	Verstooringe des herten.
8.	Cognatio.	8.	Creatuerlicke liefde.
9.	Communis opinio.	9.	Gemeen gevoelen.

Abrahams uytganck

Eerste deel. Dat eerste uytkomen

 

Abraham

 

Hoe ghenadelijck handelt Godt met den Menschen,

 

Met den Menschen, die deur haer verderflijck wenschen

65

Alleen wederspannighe creatueren zijn,

 

Als die tegen d'ordene der natueren sijn,

 

Teghen redene, ia teghen Godes gebodt

 

Gode verachten, om self te wordene Godt.

 

Dit komt deur valsche schijn met bedriechlijcke waen,

70

Die met luste van goedt ende quaet te verstaen

 

sMenschen begeerlijckheydt ontsteken so vierigh,

 

Dat zijn blinde wille, sonder noot, weetgierigh,⁷²

 

Verachtende 't eeuwigh leven om ['t] sterflijcke

 

Dwaeslijck 't best verlaet en kiest het bederflijcke.

75

Sulck Mensche was ick, mede als d'andere bedroghen.

 

Ick verliet die waerheydt, ick volchde die loghen,

 

Ick eygende vreemt goet mit ongherechtigheydt

 

En quam daer deur in sondelijcke knechtigheydt,

 

In iammer, in noodt, in troeren, in doot ellendigh

72 sonder noot zonder noodzaak.

[p. 271]

80

Ende in verdoemenisse uyt ende inwendigh.

 

Met dees Menschen dan handelt Godt ghenadelijck.

 

Dit vinde ick in my, dies hy my so beradelijck

 

Met condmakingh mijns dolings te rechte gingh stieren

 

Deur synen goeden geest in deser manieren.

85

Dolende in doncker op sware weghen,

 

Bleef myn gheest onvernoecht en stadich geneghen

 

Na 't Broodt des levens, geen draf mocht hem versaden.

 

Al dede ick 't lijf in weelden na wensche baden,

 

Ten was voor mynen Geest gheen hongers boetsele,⁸⁹

90

Gheen schepsel, maer die schepper is des Geests voetsele.

 

Alsoo stroyt Godt uyt genade, niet uyt toorne

 

Des sondaers onwegh met stekelijcke doorne,⁹²

 

Op dat hem die smerte soude doen bedaren,

 

Die rust begeeren en 't gequel laten varen.

95

Dit pijnlick gevoel, dees boet myns dwaesheyts lustig,

 

Quelde, noopte en prickelde 't hert soo onrustig⁹⁶

 

Dat ick (als uyt een droom) began te ontwaken,

 

t Ooge op te doen en te mercken op myn saken.⁹⁸

 

Doe vernam ick (hoewel met krancken gesichte)⁹⁹

100

Voor myns herten venster 't genadige lichte

 

En sach daer in myn duysternissen grouwelyck.

 

Doen toonde my die naeckte waerheyd trouwelyck

 

Den valschen, bedrieghlycken, moordelycken aert

 

Vander loegen, die my den dood hadde gebaert.

105

Ende doe betroerde ick myn boosheyt van herten

 

Meer dan myn ongenoecht en knagende smerten,

 

Want die straffe is recht en goed, maer de sonde is quaet.

 

Tegen die sonde vernam ick een dootlicken haet,

 

Van gelycken tegen die leugen ontrouwe,

110

Want luegen betaelt beloofde vrueghde met rouwe,

 

Deshalven en mochte ick hem niet meer gelooven;

 

Die 't credijt eens quyt is, blyft voorts licht verschoven.¹¹²

 

Ick bevand oock des Heeren woord waerachtigh

 

Inden gedreychden dood mynder zielen klachtigh,

115

Die ick vernam terstont na myn overtreden

89 hongers boetsele wat de honger stilt.

92 onwegh verkeerde weg.

96 noopte beroerde.

98 op open.

99 vernam ik vatte ik op.

112 verschoven veracht.

[p. 272]

 

Int missen van 't onnoosel leven vol vreden.

 

In dees ondervintlicke kennis der waerheyt

 

Die my, overmids hare deurluchtige klaerheyt

 

Oorkond maeckte Godes strenge rechtvaerdigheyt,

120

Mitsgaders myn doodschuldige onwaerdigheyt,

 

Werd ick gewaer in een oogenblicke spoedigh,¹²¹

 

Een Jongeling eerbaer, zeedigh en ootmoedigh,

 

Seggende: de hooghste sagh u diep verneeren,

 

Die schickt nu tot u my, die vreese des Heeren,

125

Wt loutere liefd en genadige goetheyt,

 

Om u te leden met beradige vroetheyt.¹²⁶

 

Tot Gods wysheyt en haer suyvere minne,

 

Want vreese des Heeren is wijsheyds beginne.¹²⁸

 

Dus vreest niet voor my, den Heere alleen wilt vresen.

130

Ghy sult Godes, maer ick uwen dienaer wesen.

 

Ick werd vro, den mit verdreef verschricken.¹³¹

 

Hy was my willekom, wy gingen ons schicken

 

Naden wegh des levens, om bevryt van wroegen,

 

D'onrust myns hongerigen geests te vernoegen

135

Met spyse die nemmermeer en mach bederven,

 

Maer een leven gheeft, dat eeuwigh niet mach sterven.

 

Wy traden voort, ons quam een scheywegh voor ooghen.¹³⁷

 

Op d'een stont die waerheyt, op d'ander die loogen.

 

Elck arbeyde om my tot hemwaerts te trecken.

140

De loghen had gheen schijn om hem te bedecken¹⁴⁰

 

Voor my, die hem kende en hate als den doot,

 

Dies myn herte van hem keerde der waerheyd bloot.¹⁴²

 

Dees docht my eerst oock ruid, strengh, hard en spytich.¹⁴³

 

Haer mishaghen vertraechde mijn voortganck eerst vlytich.

145

Ick en mocht den loghen gheensins weer betrouwen,

 

's Geests gheneghentheydt porde sonder ophouwen,

 

Ick most voort en vant gheen wech na mijn behaghen.

 

Gaet ghy (sprack Vrees) dien wech, u genaken plaghen,

121 spoedigh voorspoedig, gelukkig.

126 beradich behulpzaam.

128 Ps. 111:10; Spr. 9:10.

131 den mit wsch. corrupt.

137 scheywegh tweesprong.

140 gheen schijn om hem te bedecken geen schone schijn waarmee hij zich kon bedekken.

142 der waerheyt, lees: ter waarheid.

143 ruid ruw, hardvochtig; spytich toornig.

[p. 273]

 

Jammer, ellende ende eeuwigh verdomen,

150

Maer volchdy waerheydt, dat sal u altijt vromen.

 

Al schijnt sy strengh, sy is lieflijck en minnelijck,

 

Ghetrou, wijs en van kracht onverwinnelijck.

 

Wat sy seydt, dat werdt. Dit hebdy selfs bevonden

 

In den doodt, die voorseyde vrucht uwer sonden;

155

Nu voorseyt sy u het leven uyt ghenaden,

 

So ghy volherdigh wandert op hare paden.

 

Also staende in ghedachten gants twijffelijck

 

Sant my Godt noch een dienaresse gherijffelijck,

 

Die, siende dat ick den loghen mijn rugghe had ghekeert,

160

Tot my quam segghen: Vreese heeft u recht geleert,

 

Laet die leughen varen, die kan niet dan bedrieghen,

 

Volcht die ghetrouwe waerheydt, die mach niet lieghen.

 

Ick ben 't geloove, een gave Godts verkooren,

 

In 't ongheloove des leughens nieu gheboren,

165

Om u betrouwen ter waerheydt so vast te maken,

 

Dat u eeuwigh gheen twijffel en sal ghenaken.

 

Terstont vervloghen myn twijffelijcke ghedachten,

 

Ick ontfinck 't gheloof met begheerlijcker krachten,

 

Volghde raet, liet die loghen, en gheloofde 't woordt,

170

Dat ick van d'eeuwighe waerheydt hadde ghehoort.

 

Die vinde ick oprecht, want sy versaedt mynen Gheest

 

Met dat broot des levens d'welck myn siele gheneest.

 

Na dien nu die waerheydt haer trou heeft doen blycken,

 

Soo en mach ick seecker gheensins van haer wycken,

175

Al gheboodt my oock Godt deur haer sulcke dinghen,

 

Dat sy reden en natuyr te boven ginghen.

 

Daeromme wil ick nu oock met spoedicheyt snel,

 

Onderdanigh volbrenghen mijns Heeren bevel,

 

Ende gaen uyt myn landt, uyt alle myn maghen,

180

En uyt mijn Vaders Huys, omme te beiaghen

 

Een vreemt Landt, dat my die Heere sal thoonen.

 

Die Godt volcht, Godt sal over al by hem woonen.

 

Ick ben 't wel ghetroost, maer wat sal mijn Wijf segghen?

 

Vrouwkens sijn te kranck om veel lasts op te legghen.

185

Wat heeter tranen sal haer droevigh herte schreyen,

 

Als sy van hare lieve vrienden sal scheyen!

 

Haer leedt is mijn leedt, dus wil ick se voorcommen

 

Soo ick 't best kan en dees reyse op 't schoonste verblommen.¹⁸⁸

188 verblommen zo mooi mogelijk voorstellen.

[p. 274]

 

Een goedt Man soeckt meer zijns Wijfs vrede ende ruste

190

Dan zijn eyghen vreuchde of vleesschelijcke luste.

Eerste deel. Tweede uytkomen

Sara. Abraham.

 

[Sara]

 

Onledich wesende daer achter der doeren,

 

Hoorde ick mynen Heere seer swaerlicken troeren,

 

t Welck my oock truerigh dringt u te komen vragen

 

Na d'oorsake van dien, om dat te helpen dragen.

195

Ick bidde u Heere, maket my oock deelachtigh.

 

Geniet ick u lief, waarom niet u leet klachtigh?

 

Soo ongaern als ghy u vreucht voor my kond heelen,¹⁹⁷

 

Soo geerne hoordy my u druck med te deelen.

 

My is soo lief die helfte ws leedts te verpachten,¹⁹⁹

200

Als 't u is met vreucht myn druck te versachten.

 

Abraham

 

Waerde wyf, beminde lieve Sustere,

 

U deughde maeckt myn herte dickmael te gerustere

 

Als ick dencke dat u trouheyt my in lyden

 

Soo geerne verselt als in myn verblyden.

205

Doch vreese ick, dat u Vrouwelicke herte

 

Genakende is een trouwelicke smerte,

 

Deur tgunt my die Heere heeft willen openbaren.

 

Dit u aenstaende verdriet was myn beswaren.

 

Sara

 

Wat ist doch Heer? is u sterfdach gekomen?

210

Werd myn Heere my uyt dit leven benomen?

 

Abraham

 

En of dat soo waer, lief? 't most al geleden syn.

 

Segt doch, hoe soud ghy daerinne te vreden syn?

 

Sara

 

Ach, dat waer 't herte uyt mynen borste getoghen!

 

Maer wat mach 's menschen tegen Godes vermoghen?

215

Helaes, moeten wy scheyden van malkanderen?

197 heelen verbergen.

199 te verpachten deel te hebben in.

[p. 275]

 

Abraham

 

Ja wy lief, niet metter doodt, maer met wanderen,

 

Indien ghy dit landt en u magen niet en begeeft,²¹⁷

 

Want het my God te laten bevolen heeft.²¹⁸

 

Maer wildy mede 't land, vrund en maegh begeven,

220

Om met my, na Gods wil, buyten 's lands te leven,

 

So blyven wy t'samen deur 't scheyden van menschen,

 

Vereenight met God, wat machmen beters wenschen?

 

Blyft God met ons, wat schaed van menschen te scheyden?

 

Sara

 

Al reyst ghy uyter werlt, ick wil u geleyden,

225

t Is my al lief, mach ick u noch wat behouwen.

 

U, Heer en niet myn Magen gingh ick trouwen

 

Als wy versaemden in Huwelycken State,

 

Om u alleen ick al d'ander willigh verlate.

 

't Gebieden betaemt u, ghy zijt mynen Heere,

230

My voecht gehoorsaemheyt, dat 's der Vrouwen eere.

 

Abraham

 

Behalven u wyse en eerbare tuchticheydt,

 

Beminde Wijf, verblyt my u Godsvruchticheydt,

 

Bereyt om met my in een vreemt landt te dolen,

 

Dat my van Gode, maer u van niemandt is bevolen.

235

Willige dienst is aengenaem t'alder uren,

 

Maer dwanck is hatelijck, mach oock niet geduren.

 

Na dien ghy dan so gewillich met my wilt paerten²³⁷

 

Het suyr als 't soet, moet ghy bevelen u Maerten²³⁸

 

Dat sy 't al rusten op de reyse tegen morgen.²³⁹

240

Ick sal oock 't myne door myn knapen besorgen,

 

So trecken wy na 't Gebodt ons Gods gepresen.

 

Sara

 

Die Heere self sal onse leytsman wesen,

 

Sijn wille moet geschieden in allen dingen.

 

Den uwen gae ick nu vlytelijck volbringen

217 magen bloedverwanten.

218 het nl. het land; laten verlaten.

237 paerten delen.

238 maerten dienstboden.

239 rusten in orde maken.

[p. 276]

245

In 't schicken dat ons volck u bevelen verstaen.

 

Sijt ghy dan den Heere in allen onderdaen,

 

Ick Gode en u, ons gesinde Gode, u en my,²⁴⁷

 

So sal die Heere (dat betrou ick hem als ghy)

 

Ons huys van allen quaden altijt verschoonen,

250

En met sijn vruchtbare zegen by ons woenen.

247 ons gesinde het volk dat ons dienstbaar is.

Eerste deel. Derde uytkomen

 

Abraham

 

Daer gaetse in, ey edel bloeme der Wyven,

 

Wie soude een Vrouw sulck manlick gedult toeschryven?

 

Het eerste wyf was gemaeckt tot hulp vanden man,

 

Sy bederf hem, dees is die helpster strecken kan;²⁵⁴

255

Saligh is die man van sulcken wijf getrouwe,

 

En saligh is 't gesind van soo goedigen Vrouwe.

 

By haer goedheyd is sy eerbaer en kuys,

 

Vernuftigh, vrolijck, vruntlick en altijd in huys.

 

Daer staet sy d'eerst op, en gaet alderlest slapen,

260

Haer omsichtigh oogh let op Maerten en Knapen,

 

Op des huys welvaert en op mijn gemack voor al.

 

Al schickt sy 't ten oorbaer soo 't wesen sal,²⁶²

 

So datmer niet versloft, verwaerloost oft versuymt.

 

Niet isser gebreck, maer voorraet van als die ruymt,²⁶⁴

265

By haer ter rechter tijd besteld gantsch wijsselick.

 

Is dat niet een huyshoustere hoogh prijsselick?

 

Haer onwaerdeerlicke deugde

 

Is my een begeerlicke vreughde,

 

Om te dencken en af te spreken,

270

Daer my woorden mogen ontbreken

 

Maer nemmermeer loflijcke waerheyd

 

Van hare eerwaerdighe klaerheyd.

 

Die vertoont hare seden eenvuldigh,

 

Hare langmoedigheyd geduldigh,

275

Hare gehoorsaemheyd ootmoedigh,

 

En haer behulpsaemheyd spoedigh.

 

Sy streckt den Weeskens een voetstere,

254 helpster tot helpster.

262 al alles.

264 van als van alles.

[p. 277]

 

D'onnoselen een behoetstere,

 

Den hongerighen een versadinghe,

280

Den overlasten een ontladinghe,

 

Den droeven een troostlycke luste,

 

En den moeden een soete ruste.

 

Haer mond seyd van niemand quaet, maer van velen goed,

 

Maer haer hand een yegelyck stadige hulpe doet.

285

Sulcx is met den menschen haer wandeling tuchtigh,

 

Maer voor den Heere leeft sy geheel Godsvruchtigh,

 

Met lanckmoedigheyd verdragen van alle lyden,²⁸⁷

 

Met wijsselick het quade te vermyden,

 

Oock met so vrolicken hantering der deughden,

290

Dat alleen 't bedencken mijn hert doet vervreughden.

 

Geniet ick dan zijn dierbare perle wenschelick,

 

Vercierd met deughden, meer Goddelick dan menschelick,

 

Is 't dan oock recht dat mijn mont ondanckbaer verstomt?

 

Behoor ick niet te mercken van wien sy my komt?

295

Sy komt my van daer alle goede gaven komen,

 

Dat is van Gode, die schenckt giften uytgenomen,

 

Die heeft haer met soo edele deughden vercierd,

 

En die heeftse my genadelicken toegestiert,

 

Hem moet ick dancken van syn groote weldaden.

Abraham valt op sijn knyen.

300

O milde Godt, overvloedigh van genaden,

 

Die boven u groote goedheyd my bewesen,

 

My noch hebt verleend dees gave uytgelesen,

 

Dees willige hulp, dees trouwe lydens genoot,

 

U dancke ick met herten van dees weldaden groot,

305

En bidde: wilt my oock deur u wijsheyt leeren

 

Al dese gaven ghebruycken tot uwer eeren.

Al 't geselschap inwendigh singet.
Stemme: Psalm 23.

 

In ionckheyt dom doet ons het blind verkiesen³⁰⁷

 

D'onnooselheyd en 't leven goed verliesen,

 

Dan dolen wy pynlijck op vreemde paden,

310

Tot dat ons God, deur 't licht syner genaden,

 

D'ellendigheyd van onsen staet doet weten,

287 lanckmoedigheyd. lees lanckmoediglyck.

307 vg. Ook in C.'s Lied-boeck, no. 47.

[p. 278]

 

En toont die sond' daer wy den doodt aen eten.

 

Hier blyckt die kracht van waerheyds eerste kennis,

 

Die openbaerd des leugens valsche schennis

315

Soo hatelick, dat wy daer gantsch of grouwen,

 

En syn bedrogh niet meer konnen betrouwen.

 

Daer komt Gods vreese in 't hert om ons genesen,

 

En maeckt dat wy Gods toorn en straffe vresen.

 

Als dan de mensch wantrout de valsche loghen,

320

En keert ter waerheyd syn verdoolde oghen,

 

So send die Heer 't geloof in 't herte leerlijck,

 

Dat haer ontfanght vrywilligh en begeerlijck,

 

Dees doet Goods woord boven 't vernuft aenkleven

 

Tot inder doodt, uyt hoop van 't eeuwigh leven.

325

Deur dit geloof begintmen dan te stryden

 

Tegens die sond', getroost in druck en lyden.

 

Versocht verstant van sotheyts last ellendigh,³²⁷

 

Heerschapt met Godt over zijn wil inwendigh;

 

Die is nu goet, en volcht in ootmoet stille

330

Haer mans bevel, na al des Heeren wille.

 

Wel hun die so geloovigh 't quade haten,

 

En na Gods woord die aertsche lust verlaten,

 

Om salighlyck in 't goede land te wonen

 

So Abram de', want dit syn rechte sonen

335

Van Abraham, oock vruchtbaer Christen rancken,³³⁵

 

Wiens hooghste lust is Gods genaed te dancken.

327 versocht beproefd, ervaren.

335 Christen rancken zinspeling op Joh. 15.

Tweede deel. Eerste uytkomen

 

Cognatio

 

Wat port doch den man syn huys, vrunden en erven³³⁷

 

Te verlaten om in een vremd land te swerven?

 

So schielick, so onversien, buyten yemands raedt?

340

Of hy yet quaets ducht? hier is niemant die hem haet,

 

Maer elck bemind hem, elck eert hem, elck gunt hem goed

 

Om die vriendelickheyd van syn deuchtsaem gemoed.

 

Hy sit hier met ghemack mits onder zijn vrienden,³⁴³

 

Die hem oyt ter noodt troosten, rieden en dienden.³⁴⁴

337 port drijft, beweegt.

343 mits te midden van.

344 oyt steeds.

[p. 279]

345

Al dit acht hy niet en loopt self in ellenden

 

Wt zijn lieve vrienden, onder die onbekenden.

 

Ick meyn immers niet dat hy goey daghen sat is,³⁴⁷

 

Of weet hy niet wat een goey vrunt voor een schat is?

 

Weet hy niet, hy leeret haest met schaey en schanden³⁴⁹

350

In d'eerste noodt die hem treft in vreemde landen.

 

Dan sal hy vinden die vreemden onghemeensaem

 

Ende hem self in onghemack, veracht ende eensaem,

 

Sonder troost, hulpe en raedt uyt alle kennisse.

 

Hy beiaecht voorwaer zijn eyghen schennisse³⁵⁴

355

Die sijn bloetvrunden uyt lust der vreemden verlaet.

 

Wat doet die anders dan een die dwaeslijck bestaet

 

Te snyden synen vleesschen handt van sijn lyf

 

Om daer an te doen een houten hant, doot en styf?

 

t Bloet cruypt daer 't niet mach gaen, al waer de vruntschap sticken,³⁵⁹

360

Maer die vreemde Koe sietmen 't vreemde Kalf licken.

 

Ist dan so dat hy ons oude vruntschap begeeft,

 

Ons willens verlaet, eer hy nieuwe vrunden heeft,³⁶²

 

Hy vint hem tusschen twee stoelen inder asschen

 

In 't eerste ongeval dat hem komt verrasschen.

365

Dit waer my grontlijck leet, dat sweer ick by mijn hooft,

 

My dunckt dees wijse man is zijns verstants berooft.

347 immers toch.

349 hy leeret haest hij zal het spoedig leren.

354 schennisse schande.

359 sticken stuk.

362 willens vrijwillig.

Tweede deel. Tweede uytkomen

Affectus. Cognatio.

 

[Affectus]

 

Ay my! Ick ben 't enden myn aessem geloopen!

 

Goeden dach Vrou, hier kom ick ter steel geslopen³⁶⁸

 

Om u in 't heymelijck wat seltsaems te ontdecken:

370

Ghy en weet mijn Heer wil uytten lande trecken?

 

O, wat angst en verdriet sal hem daer op comen!

 

Cognatio

 

't Gaet my oock ter herten, ick heb 't al vernomen,

 

Des gae ick stracx tot hem met myn Moedere;

 

Ick ben wel bevallijck maer sy is vroedere

368 ter steel heimelijk.

[p. 280]

375

Ter tonghe, om een Mans voornemen om te setten.

 

Als wy dan poghen dese reyse te beletten,

 

Schickt u daer by en wilt listelijck loeren

 

Om door onsen klap die herten om te roeren.

 

Affectus

 

Ick gae voor, volcht ghy, maer seght doch minst nochte meest,

380

Seght by lyve niet dat ick hier ben geweest!³⁸⁰

 

Ick ben van selfs al in 's Heeren onghenade,

 

Hy graut en snaut jeghen my vroech en spade,

 

Dus sal ick seer weynich by hem vermoghen,

 

Houdy hem niet grontlijcke lief en leet voor ooghen.

385

Men seydt die ionghen verdryven die ouwen,

 

Dit vinde ick waer, deur 't hatelijck verkouwen

 

Van sijn ionst tot my, sedert dees nieuwe slave

 

Timor by hem quam, dien eert hy als een Grave,

 

Daer teghen acht hy my min dan kat of hondt.

390

Adieu, volcht, spreeckt schoontjens ende komt terstont.

 

't Gelt u niet min dan my, want daer ick moet wijcken

 

Moet creatuerlijcke liefde oock gaen strijcken.

380 by lyve om 's hemels wil (Hd. beileibe)

Tweede deel. Derde uytkomen

Communis Opinio. Cognatio.

 

[Communis Opinio]

 

Wat dunckt u, lief dochtere van Abrams reysen?

 

Cognatio

 

Hoe weet ghy 't Moeder?

 

Com. Op.

 

Ick had goet te peysen,

395

Dat dit d'oorsake was van u begeerde gespreck,

 

Na dat Affectus my troerich seyde van 't vertreck.

 

Wy moeten daer heen, hier op is niet te slapen.

 

Cognatio

 

Wat suldy segghen?

 

Com. Op.

 

Mijn tonghe ontbrack noyt wapen,

 

Haer en sal nu oock gheen schoone klap ghebreecken.

[p. 281]

 

Cognatio

400

Suldyse beyde ghelijckelijck aenspreecken?

 

Com. Op.

 

Neen, mijn voornemen is te serpentineren.⁴⁰¹

 

Cognatio

 

Wat 's dat?

 

Com. Op.

 

Het wijf met d'eerste anspraeck te eeren.

 

Daer 't Casteel krancxte is, moetmen stormens beginnen,

 

Vroukens zijn weeckhertichst en gereets om winnen.

405

Daer 't wijf ghevelt is, leyt die man al ondere;

 

De peulu Nachtegael vermach wondere.⁴⁰⁶

 

Comt, laet ons gaen.

 

Cognatio

 

Ick moet eerst mijn doeck verschoonen,

 

Een schoon doeck kan 't aensicht bevallijcker toonen.

401 serpentineren doen als de slang in het paradijsverhaal.

406 peulu Nachtegael het zoete gesprek op de nachtelijke peluw.

Tweede deel. Vierde uytkomen

 

Com. Op.

 

Dat opini de Wereldt regeert is elck bekent.

410

Die gemeenste heeft oock gemeenlijck 't gemeen regiment.

 

Ick ben meest gemeen inder ghemeenten sinne,⁴¹¹

 

Daerom ben ick oock des wereldts Keyserinne.

 

Soude ick dan lyden een eensaem hooft fantastijck⁴¹³

 

Eygensinnich te leven tot hinder van mijn Rijck?

415

Te segghen, ick heb een Godt, die my sulcks gebiedt

 

Is maer een droom, wantmen dien Godt en hoort noch siet.

 

Waert een Godt, hy sou sijn goetheydt ghemeen maken

 

En vryelijck niet voor Abram alleen waken;

 

Waert een Godt, hy soude wel wat goets bevelen

420

En sijn volck niet alle rust en luste ontstelen;

 

Waert (segghe ick) een Godt, hy sou den sijnen hoeden

 

Voor leedt, voor verdriet ende voor tegenspoeden.

 

Maer hier blyckt het yeghendeel in allen stucken:

411 inder gemeenten sinne volgens algemeen oordeel.

413 lyden toestaan; een eensaem hooft een enkele persoon.

[p. 282]

 

Wil dees Godt Abram niet gantschelijck verdrucken?

425

Drijft hy hem niet uyt weelde in 't ellendigh gheween?

 

En is hy oock yemands Godt dan Abrams alleen?

 

Noch houdt hem dese stijfsinnighe verleyde Man

 

Voor een Godt, die zijn volck helpen wil ende kan?

 

Weet Abram dan alleen al der saecken waerheyt?

430

Ist ons allen duyster? ist hem alleen klaerheyt?

 

Neen, neen, veel weten meer dan een, dits openbaer

 

En wat al die werelt seydt, is ghemeenlijck waer.

Al 't gheselschap binnen singhet
Stemme: Psalm 12.

 

Die Leere Gods, van kruys, verdriet en lyden,⁴³³

 

Is 't alder tijdt der wereldt een gespot;

435

Die heeft gheen hoop van namaels te verblyden,

 

En seyt in 't herte daer en is gheen Godt.⁴³⁶

 

Daerom acht sy 't oock voor een raserye

 

Datmen sijn wil om Godes wille haet.

 

Des vromen leven noemt sy dwaserye

440

Om dat hy willigh haren tuste verlaet,

 

Maer als zy 't sien den Sone Gods te wesen,

 

Wiens leven hem hier was een spotterny,⁴⁴²

 

Dan roepen sy uyt wanhoop van ghenesen:

 

Helaes, te spaey blijckt onse sotterny!

433 Lied-boeck no. 48.

436 Ps. 14:1; 53:2.

442 hem hun.

Derde deel. Eerste uytkomen

 

Sara

445

Myns Heeren woordt is volbracht in allen sticken

 

Mitsgaders 't gunt my huyden stont te beschicken,

 

Dus kom ick hier my alleen wat bepeysen

 

Vande swaricheydt deser schielijcker reysen.

 

So onversiens te scheyden uyt al ons dinghen,

450

O 't sal gheen kleyn kost, schade en moeyte in bringhen!

 

Maer wat salmen doen? men moet volghen 't ghebodt

 

Van den levendighen, eenigen, waren Godt;

 

Die heeft recht over zijn schepsels te ghebieden,

 

Veel meer dan myn Heer over zyn eyghen lieden.

[p. 283]

455

En oft noch maer alleen waer mijns heeren wille,

 

Soude icx niet volghen in ghehoorsaemheydt stille?

 

Wat eerbaer wijf sou niet met herten gheboghen,

 

Met sulcken man al 't leet ter Werelt ghedoghen?

 

Hy voorsiet het eynde, eer hy yet begint;

460

Hy is die my, als zyn eyghen siele bemint;

 

Hy staet sijn huys voor in deuchden en in eeren,

 

En hy leeft ghestadich in die vreese des Heeren.

 

Om 's Heeren wil te doen is al sijn verlanghen,

 

Na 's Heeren bevel strecken al sijn ganghen,

465

Niet doet hy uyt eyghen lusten lichtvaerdich.

 

Ist sulcken Man dan oock niet met recht wel waerdich,

 

Dat ick so wel ghehoorsaem ben sijn ghebode,

 

Als hy 't gebodt van den levendighen Gode?

 

Daerom o Godt, wilt my uyt ghenaden stercken

470

Dat ick 't goet voornemen mach met daden wercken.⁴⁷⁰

470 wercken in practijk brengen.

Derde deel. Tweede uytkomen

Communis Opinio. Sara. Affectus.

 

[Communis Opinio]

 

In vreuchden komt vrundt tot vrundt niet ongeroopen,

 

Maer in noden gaet hy van self derwaerts loopen.

 

Noodt toont den vrundt, dan gaet die pluymstrijcker dryven;⁴⁷³

 

Ons ionst kendy van outs, o bloeme der Wyven,⁴⁷⁴

475

Die dringht ons hier van selfs in uwer tegenheyd.

 

Ons wonderd, Nichte, dat ghy u gelegentheyd

 

Ons luyden, u oude vrunden, hebt verborgen.

 

Wy hooren ghy wilt van hier vertrecken morghen,

 

Maer waerom of werwaerts ghy nu wilt gaen dolen

480

Is my met al den vrunden geheel verholen,

 

Dus is ons comst niet om t' hooren uwer saken,

 

Maer u ons oude vruntschap noch condt te maken.

 

Cognatio

 

Ja, lief Nicht, wy komen om u ionst te toghen

 

Met troost, dienst, hulpe en raedt na al ons vermoghen.

 

Sara

485

Ick danck u, lieve Nichten, vande vruntlijcke ionste.

473 dryven er vandoor.

474 ionst genegenheid.

[p. 284]

 

Dat ick u van dees reyse niet segghen en conste,

 

Comt om dat ons die so gants onversien komt aen,

 

Wy reysen uyten lande door Godes vermaen.

 

Com. Op.

 

Ist ons Neef bevolen, waerom treckt hy niet heen?

490

Waerom laet hy ter wyle u hier niet in ruste en vreen?

 

Sara

 

Wij keeren niet haest.⁴⁹¹

 

Com. Op.

 

Wildy ons dan begeven?

 

U Vaderlandt? u vrunden? u nichten en neven?

 

Wildy uyt u lieve ouders huys gaen swerven

 

Om als een ballinck buytenslandts te bederven?

 

Sara

495

't Belieft myn heer so.⁴⁹⁵

 

Cognatio

 

Sijt ghy dan zijn slaaf of maert?

 

Ick meynde, lief nicht, dat ghy sijn Huysvrouwe waert;

 

Ghy hebter oock een segghen in, by gants daghen!⁴⁹⁷

 

Sara

 

Wat myn Heere behaeght dat laet ick mijn behaghen.

 

Com. op.

 

Behaecht u dan gheen welvaert, ghemack noch eere?

 

Sara

500

Jae 't wel, maer veel meer die wil van mynen Heere.

 

Com. op.

 

O Nicht, wat genaeckt u leedt, verdriet en stryden!

 

Sara

 

Ick sal 't om mijns Heeren wil al gaerne lyden.

491 haest spoedig.

495 maert dienstbode.

497 gants verbastering van Gods.

[p. 285]

 

Cognatio

 

Dat dunckt u nu, maer als ghy 't inder daet beproeft,⁵⁰³

 

Siet toe, dat het u alsdan niet te laet bedroeft.

505

Dan suldy (duchte ick) u self vinden ellendich,

 

Treurich en troosteloos uyt ende inwendich.

 

Dan suldy u vinden in iammer en klaghen,

 

Na by den vreemden, veer van vrunden en maghen;

 

Dan suldy, als 't lanckmoeyelijck is gesworven,⁵⁰⁹

510

Die goeden verslingert zijn, die man ghestorven,

 

Die iaren verloopen en die schoonheydt verdweenen,

 

U dwaesheydt bevinden van dit verwaent meenen.

 

En so 't huys komende metten couse op 't hooft,

 

Met spaey berou weten 't gunt ghy nu niet en gelooft.⁵¹⁴

515

Verwacht dan niet, dan alle mans spot te horen,

 

Die maghen verstorven, die kennis verloren,

 

De vrunden vreemt, die noch over zijn gebleven,

 

Ende een out, arm, veracht iammerlijck leven.

 

Sara

 

Godt macht beter schicken, maer wil hy 't so voegen,

520

Hy sal my ghedult gheven met goet ghenoeghen.

 

Affectus

 

't Waer best gheschickt gheen ghedult te behoeven.

 

O Vrouwe, haest dus niet u self bedroeven!

 

Meynt ghy te scheyden sonder treurighe smerte

 

Van u vrienden, die u beminnen van herten?

525

Valt u dan het moetwillighe scheyden soo druckich,

 

Wat salt ontberen zijn, ter noot ongheluckich?

 

Och weerde Vrouw, opent u verstants ghesichte,

 

Bedenckt, verstaet en volcht den raet van u nichte.

 

Sara

 

Wat maeckt ghy hier boeve? wech, gaet, doet u dingen!

530

Die stoute knecht derft sich in ons reden minghen!

 

Cognatio

 

Hy meynet goet, nichte, en seyt oock die waerheydt.

 

Lief nicht, dat is noch maer 't minste van die swaerheyt,

503 beproeft ondervindt.

509 lanckmoeyelijck lang en met moeiten.

514 spaey laat.

[p. 286]

 

Daer in ghy u stelt, ick seght waerachtelijck.

 

Ghy set in perijckel gans onbedachtelijck⁵³⁴

535

U rijckdom, u lichaem, u eere en u vryheyt;

 

Overleght dit doch wel, o Nichte eer ghy scheydt,

 

Want het volck, daer toe ghy wilt trecken onspoedich,

 

Is godloos, gierich, puterich ende bloedich.⁵³⁸

 

Wat meyndy sal daer uyt u Rijckdomme broeden?

540

Niet dan moort uws lijfs, of roof uwer goeden.

 

Wat uyt u schoonheydt? gheweldighe verkrachtinghe.

 

Wat uyt u heerlijckheyt? smaet en verachtinghe,

 

Oock banden, verkoopinghe, catyvicheydt,⁵⁴³

 

Vervoeringhe ende levende aflyvicheydt⁵⁴⁴

545

Van u lieve man, om hem eeuwich te derven

 

En een vertwijffelde slaef van hem te sterven.⁵⁴⁶

 

Al dat staet u te duchten, slady op weghe.

 

Affectus

 

Goede Vrouw, wilt sulcks doch wijsselijck overwegen,

 

Aenmerckt den quaden, droeven en treurighen staet,

550

Die u (vertreckt ghy) ghewis te verwachten staet.

 

Hoe dick suldy dan wenschen (maer leyder te laet)⁵⁵¹

 

Om u vrunden, die ghy nu veracht en verlaet!

 

Dan sult ghy, die voormaels mildelijck deelde,

 

Verstaen dat die swaerste armoedt volcht na weelde.

 

Sara

555

Ach, hoe komt hier dit volck mijn herte om roeren!

 

Ghy snoy katijf, suldy den mont noch niet snoeren?⁵⁵⁶

 

Staet ghy noch hier? veracht ghy my? dorft ghy spreken?

 

Dorft ghy noch weer u snap in ons reden steken?

 

Acht ghy u self die Heere? en my u slavinne?

560

Weet ghy niet hoe ghy staet in uws Heeren sinne?

 

Of tercht ghy moetwillich de goetheyt uwer Vrouwen?

 

Swijcht, maeckt u van hier, flucx, of 't sal u berouwen!

Affectus sluypt treurich achter die Vrouwen.

534 in perijckel in gevaar.

538 putierich wulps.

543 banden afhankelijkheid; catyvicheydt ellende, verworpenheid.

544 levende aflyvicheydt een levend dood zijn

546 een als een

551 leyder helaas.

556 snoy katijf verachtelijke ellendeling.

[p. 287]

 

Siet doch, die boef wert stout op mijn sachtmoedicheyt,

 

Maer op u woort, Nichte, ick hoop op Gods goedicheyt,

565

Dat hy ons gheen lyden en sal doen ghedoghen,

 

Of hy sal ons stercken, dat wy 't draghen moghen.

 

Com. op.

 

U hoop is onseker, sy behoeft wel borghe.

 

Sijt ghy 't al ghewis, dat Godt uwer draecht sorge?

 

Ick sie den menschen die Godt meest betrouwen,

570

Meest in lyden, in verdriet en in rouwen.

 

Besorcht Godt sijn volck, wat doet hem dit gehenghen?⁵⁷¹

 

Sara

 

Wildy my in so Godlosen twijffel brenghen?

 

Ja seecker, comdy my daer me te bekooren?

 

Soo gaet wegh, ick wil daer niet een woord af horen!

 

Com. op.

575

Neen Nicht, stoort u niet, dat is 't niet dat ick meene,⁵⁷⁵

 

Maer ick duchte, quaemdy in druck ende weene,

 

Dat dit betrouwen Gods, nu vast in uwen mond,

 

Dan wild te soecken sou zijn in uw's herten grond.⁵⁷⁸

 

Sulck waend, die mist; hy valt die eygen raet betrout.⁵⁷⁹

580

Niet ergens dan op quade toeverlaet gebout.

 

Sulck kan in weelde vele van lydsaemheyt seggen,⁵⁸¹

 

Die in d'eerste aenstoot het vaentjen laet leggen.⁵⁸²

 

Cognatio

 

Belget u niet, Nichte, neemt geen quaet vermoeden,⁵⁸³

 

Mijn Moeder spreeckt om u voor quaet te verhoeden.

585

Een vrund seyd d'onvrundlicke waerheyd van gronde,

 

Doch is boven 's vyants kusse nut eens vrunds wonde.⁵⁸⁶

 

Men seyd gemeenlick, die my seyd dat my misteyt,⁵⁸⁷

 

Dat is mijn vrund, alwaer 't my oock leydt.

571 gehenghen gedogen.

575 stoort u niet maak u niet boos.

578 wild als in 't wilde, verre (of lees wijt?)

579 sulck menigeen.

581 sulck menigeen.

582 het vaentje laet leggen de strijd opgeeft (thans: het vaantje strijken in zwijm vallen).

583 belget u niet word er niet boos om.

586 eens vrunds wonde de pijn, die de woorden van een vriend kunnen doen.

587 misteyt misstaat.

[p. 288]

 

Wy doen, al waer 't dat ghy 't ons ten quaetsten af naemt,

590

Alle dat een recht Vrundt inder noot betaemt.

 

Ons hulpe en raed wy u med te deelen poghen,

 

Wy houden u in desen 't quaetste voor oogen

 

En wy raden dat ghy dit u man af wilt raden.

 

Sara

 

Sulck u spreken neem ick in 't goed, niet ten quaden,

595

Maer ick soude myn Heer tot toorne verwecken,

 

Bestont ick hem in desen een raed te strecken.⁵⁹⁶

 

Als ick mijn Man, hy en ick God gehoorsamen,

 

Soo doen wy beyde rechtelick na 't betamen,

 

Want ick ben niet mijns Heeren, noch hy Godes raedt.

600

Godt is die wijsheyd, die kend best het goed en 't quaet,

 

Die Gode altyd volght en mach geensins dolen,

 

Dat doet myn Man, hem is die sorge bevolen.

 

Com. Op.

 

Dat's wel waer, maer 't verdriet is u met hem gegeven.

 

Dus hebdy oock stem; twee oogen sien bet dan een,⁶⁰⁴

605

D'een verstaet dickmael dat d'ander niet en kan sien.

 

Sara

 

Soudt alleen deur mijns Heeren goetduncken geschien,

 

Ick souder mogelijch het mijn oock toe keeren.⁶⁰⁷

 

Maer wetende dat het is 't bevel des Heeren,

 

Sal ick 't my wachten, ick en ben 't oock niet gewoen.

610

Geen dienaer Gods twyffelt of hy Gods wil sal doen,

 

Maer de vrome volght sonder beraedt Gods bevel.

 

's Menschen Raedt bedrieght, Gods wil leyd seker en wel;

 

In 's menschen handel valt beraed en verkiesen,

 

In Gods werck moetmen keur, wil en raedt verliesen.

615

Hier geld geen vernuft, dus rust u mond en mijn sinnen,

 

Want ghy breeckt maer 't hooft en sult niet op my winnen.

 

Gemerckt ick ontwijffelick weet in mijn gemoedt,⁶¹⁷

 

Dat God gebied, dat is ons saligh en goedt.

 

Com. op.

 

Wildy dan u quaet voornemen niet veranderen,

596 raed raadgever.

604 bet beter.

607 het mijn mijn opvatting (vgl. vs. 640).

617 gemerckt aangezien.

[p. 289]

620

So laten wy 't staen en gaen t' huyswaerts wanderen.

 

Adieu Nicht, die Heer wil u verstant verlichten.

 

Sara

 

Amen, en u verstant oock, beminde Nichten.

Derde deel. Derde uytkomen

 

Sara

 

Ach Godt! wat herder aenstoot heb ick daer geleden!⁶²³

 

Ghy weet het, ghy saeght het, ghy waert hier beneden,

625

Ghy hulpt, beschermde ende verloste my ter noot,⁶²⁵

 

Sonder u bystant waer ick inden eersten aenstoot

 

Verrascht, bedrogen, verleyd ende verwonnen.

 

Helaes! wat soude ick van self daer tegen konnen?

 

Hoe sou mijn broosheyd sulcken macht konnen wederstaen?

630

Geensins, niet ick, maer ghy hebt dat in my gedaen.

Sara knielende

 

Daerom dancke ick u, mijn God, mijn swaert en mijn schild,

 

En bid dat ghy my voorts altijd beschermen wild,

 

Hoed doch mijn hand voor alle sonden en boosheydt,

 

Hoed mijn gedachten voor alle goddeloosheydt,

635

En hoed mijn herte voor alle quade lusten,

 

Heer zijt mijn hulpe, in u alleen laet my rusten.

Sara opgestaen synde

 

O! wat schoon-praten heb ick daer tot Magen!⁶³⁷

 

Hoe listelick leyden sy mijn ziele lagen

 

Omme my onder eenen vruntlijcken schyne

640

Van Gods wille en verstant te trecken op 't myne!⁶⁴⁰

 

Maer wat valscher verrader is die Affectus,

 

Dat hy mijn Vrouwelicke herte treckt dus

 

Om te verlaten 't goed, dat eeuwigh sal dueren,

 

En t' aenkleven die vluchtige creatueren!

645

Die Rabbaut bruyckte noch wel die meeste liste;⁶⁴⁵

 

Hy was my aen 't hert en roerdet eer ick 't wiste.

 

Tot noch toe heb ick hem dick barmhertigh geweest,

623 herder harde.

625 ter noot in de nood.

637 schoon-praten mooipraters.

640 't myne mijn eigen oordeel.

645 Rabbaut schurk (landloper).

[p. 290]

 

Maer nu is 't tijd, dat hy eens te recht voor my vreest,

 

Want ick denck mijn Heer soo over hem te klagen

650

Dat hem mach grouwelen voor d'aenstaende plagen.

 

Die schelm en diend geensins langer binnen ons huys,

 

Want quade Affectus is een onnut, pijnlijck cruys.

Derde deel. Vierde uytkomen

Fides. Spes. Sara.

 

[Fides]

 

Daer street ghy vroom, Princes, seer ghetrouwelijck.

 

Spes

 

Daer bleeckt ghy stantvastich meer dan vrouwelijck.

 

Sara

655

Niet my, niet my, maer Gode gheeft die eere.

 

Godt alleen was mijn burch, voorvechter en weere,⁶⁵⁶

 

Anders waer ick met schanden swaerlijck gevallen.

 

Ghy prijst my, maer ick en prijs u niet met allen,⁶⁵⁸

 

Dat ghy my in sulcken noodt daer alleen verliet.

 

Fides

660

Wy waren by u.

 

Sara

 

Ick en sach u immers niet.

 

Fides

 

En wy saghen u wel en hoorden al dat ghy spraeckt;

 

Deur ons heeft God u so stantvastigh gemaeckt,

 

Want dat ghy antwoorde op haer treurighe saken:

 

Godt mach 't beter schicken of my gheduldich maken.

665

Desghelijcks dat ghy op haer twijffel verborghen,

 

Als oft Godt uwer niet en soude besorghen,

 

Toornich waerd en sonder wancken zijt gebleven,

 

Quam in u sinne alleen deur onse ingheven.

 

Sara

 

Waer waert ghy dan?

 

Fides

 

Wy waren binnen u herte,

656 Ps. 18:3; 31:4; 71:3; 91:2.

658 niet met allen volstrekt niet.

[p. 291]

670

Want in lyden, stryden, noot, druck en smerte

 

Kan ons die gheloovige dick selfs niet mercken,

 

Maer die luyden wel, uyt sijn woorden en wercken.

 

Voor ooghen gaen wy somtijts onsichtelijck

 

En blijcken voor elck deur u daden stichtelijck.

 

Sara

675

Ghy schijnt my nu grooter en blyder dan te voren.

 

Fides

 

Men mach begin en wasdom aen ons sporen.

 

Als wy, pondekens, komen by Menschen vlytich,⁶⁷⁷

 

Die trouwelijck poghen na woecker profytich,

 

Dan sietmen het mostaert sadeken vermeeren⁶⁷⁹

680

In een groote boom, daer Voghels op logeeren.

 

So nemen wy toe by den vromen metter tijdt,

 

Die dan siende ons wasdom van herten verblydt,

 

Want in ons wasdom smaecktmen lieflijcke soetheyt

 

Deur 't bevinden van Gods gherieflijcke goetheydt,

685

Van Gods minlijcke lieft en bloeyende trouwe

 

Die daer is in ons wasdoms groeyende douwe,⁶⁸⁶

 

Diemen bevint dat altijd meer gheeft dan hy belooft.

 

Ist wonder datmen hem dan meer dan eerst ghelooft?

 

Spes

 

Diens trouwe miltheyt men soo seecker vint open,

690

Ist vreemt datmen daer meer en meer na moet hopen?

 

Als die goetwillighe so toeneemt in klaerheyt,

 

In kennisse van Gods goetheyt, trouwe en waerheyt,

 

Hoe souden wy ons wasdom konnen vermyden,

 

En hoe sou ons wasdom den Mensch niet verblyden?

695

Wast niet met ons d'onverwinnelijcke geduldigheyt?

 

Wast niet met ons die minnelijcke onschuldigheydt?

 

Wast niet met ons die Godt beminnende deuchde?

 

Heylicheyt? salicheyt? en eeuwighe vreuchde?

 

Fides

 

Sijt dan ghetroost, vrouw, volhert, geen lyden vreest,

700

So ghetrou als d'almoghende nu is gheweest

677 wy, pondekens personificaties van Abraham ponden = talenten, deugden.

679 Matth. 13:31; Luk. 13:19.

686 ons... douwe ons (liefde en trouw) die als dauw het groeien bevorderen.

[p. 292]

 

Sal hy voort zijn, al meer dan ghy kont bedencken.

 

Godt self, oock wy zijn met u, wie mach u krencken?⁷⁰²

 

Sara

 

't Is waer, Ick gheloove vast in 't herte stille

 

Dat God die schepper van mynen goeden wille,

705

In my oock sal wercken 't volbrenghen dadelijck.⁷⁰⁵

 

Dit wilt my verleenen, o Godt ghenadelijck!

 

t Wert laet, gaen wy in, ick om mijn Heer te spreken,

 

Ghy om zien, of yet tot de reys mach ontbreken.

Al 't gheselschap binnen singhet
Stem: Psalm 38.

 

Die hier na Godts woort wil leven,

710

hem aenkleven.

 

Ydel waen met eertsche lust,

 

Die poghen deur valsche treecken

 

en soet smeecken

 

Hem te houden uyt Gods rust.

 

 

715

Volchdy (seggen sy) u dromen,

 

ghy sult komen

 

Wt veel vreuchden in treuren.

 

Blijft hier, wildy 't niet beklaghen,

 

by u maghen

720

Binnen der weelden deuren.

 

 

 

Maer die Godt ghelooft ootmoedich,

 

haest hem spoedich

 

Wt hem self tot Godt te treen.

 

Hy komt met hoop en betrouwen

725

deur veel rouwen

 

In vreuchden met Godt ghemeen.

702 Rom. 8:31.

705 dadelijck door de daad.

Vierde deel. Eerste uytkomen

 

Abraham

 

Als 't Paert besorcht is, moet die Ruyter oock eten;

 

Om 't lijfs nootdruft moetmen die siel niet vergeten.

[p. 293]

 

Des lichaems plonder is beschickt na behaghen,⁷²⁹

730

Nu staet my voor den Geest oock sorghe te draghen.

 

Die 't snootste waer neemt sorchvuldigh en vlytelijck,⁷³¹

 

Versuymde hy 't beste, waert hem niet verwytelijck?

 

Wel aen, waer sal icx bestaen? wat eerst beginnen?

 

Voor al sluyte ick die deure mynder vijf sinnen,

735

Want die aertsche verdryven die hemelsche beelden;

 

Die baren dootlijcke, dees eeuwighe weelden.

 

Maer want alle inval, het sy quaet ofte goet,

 

Wter ghedachten fonteyne vliet in 't gemoet,

 

So wil ick met alle mijnder sielen krachten

740

Gade slaen op mijn invallende ghedachten,

 

De quaden myn rug, den goeden 't hert toe keeren,

 

Want uyt het quaet dencken komt het quaet begeeren.

 

Dat baert dan die sonde en die den doot der rusten,

 

Maer goede gedachten baren goede lusten,

745

Goet begheeren, goede wille en een goet leven.

 

Doch, want ick in 't onderscheyts oordeel moet sneven,⁷⁴⁶

 

By 't ontberen van 't licht der godlijcker klaerheydt,

 

Soo verleent my, o God, kennisse der waerheydt.

 

Syt ghy by my als myn licht, gesicht en oordeel,⁷⁴⁹

750

So dool ick niet, dat waer salich voordeel.

 

Weest ghy mijn rechter, ick sta voor uwen ooghen

 

Om dencken en doen 't gunt u lof mach verhooghen.

 

Hier mercke ick in myn gedachten te verschynen,

 

Hoe myn Wyf sonder klagen, treuren of grynen,

755

Bereyd is met my te vertrecken naer u woord.

 

Des dancke ick u, o God, en bidde, dat ghy voord

 

Haer ende my in dit voornemen wild stercken;

 

U wil, niet d'onse, moet geschien in al ons wercken,⁷⁵⁸

 

Want ghy syt ons God, Schepper, Coningh en Heere,

760

Des syn wy u schuldigh alle dienste en eere.

 

U offer ick op myn have, myn wyf, myn lyf,

 

Myn hert, siel en geest, nemet al in u bedrijf.

 

't Comt u al toe, doet met al u wille heylich,

 

Ick ben u eyghendom, in u ruste ick veylich,

729 plonder kleren (plunje).

731 waer neemt waarneemt, zorg draagt voor.

746 sneven falen, te kort komen.

749 Joh. 3:19(?).

758 Luk. 22:42.

[p. 294]

765

Op u werpe ick mijn sorghe, werwaerts wy varen,

 

Want ghy sult den uwen, o Godt, wel bewaren.

Vierde deel. Tweede uytkomen

Cognatio. Abram. Affectus.

 

[Cognatio]

 

Vinde ick u hier, eerwaerdighe lieve Neve?

 

Ick wensch dat God u al u begheerten geve,

 

Behalven alleen den voortgank uwer reysen.

770

Alderbeste man, wat moochdy doch peysen,

 

Dat ghy dit landt ende ons allen wilt verlaten

 

Om te gaen swerven op onbekende straten?

 

Is dit wijsheydt?

 

Abram

 

't Is ghehoorsaemheyt van Godt.

 

Die is van alle wijsheydt het eynde en slot,⁷⁷⁴

775

Godt is de wijsheydt, die Godt volcht doet wijsselijck.

 

Cognatio

 

Ick houdt voor loutere sotheyt misprysselijck,

 

Daermen 't quaetste verkiest ende 't beste verlaet.

 

Abram

 

Dat en doe ick niet.

 

Cognatio

 

Ghy doet trouwen! merckt en verstaet:⁷⁷⁸

 

Verkiest ghy voor soete ruste het ongemack niet?

780

Voor oorbaer, schade? voor weelde truyrich verdriet?⁷⁸⁰

 

Voor Maghen vreemden? voor vrunden vyanden?⁷⁸¹

 

Voor eere verachtingh? versmaetheyt en schanden?

 

Abram

 

Of dat (so ghy seyt) al ware uytwendelijck,

 

Dan doe ick noch niet onwijsselijck noch blendelijck,

785

Want men vint niet soo goet in al 's werelts wijcken,

 

Datmen eenichsins Godts goetheydt mach ghelijcken.

 

Hem verkies ick boven al, is dat oock dolen?

774 Openb. 1:8; 21:6; 22:13.

778 doet doet het; trouwen inderdaad.

780 oorbaer voordeel, nut.

781 maghen bloedverwanten.

[p. 295]

 

Verlaet ick 't myne, so hy my heeft bevolen,

 

So wert Godt selve myn eeuwighe ruste,

790

Mijn ghenoechlijcke Stadt, myn stadige luste,

 

Mijn Vader, mijn vrundt, mijn hulpe, mijn Victorie,⁷⁹¹

 

Mijn salicheyt, mijn eere ende mijn glorie.

 

Doolt dan mijn keur (die my des maeckt ontfanckelijck)

 

In 't nae-sporen van 't eeuwich voor 't verganckelijck?

 

Cognatio

795

Dat Godt niet onrechts beveelt, moet elck geloven,

 

Onrecht ist yemandt van sijn recht te beroven.

 

Nu hoort niemandt hem self toe, nae 't ghemeen verstandt,

 

Maar eensdeels den vrienden, eensdeels het Vaderlandt.

 

Dat soud nu die ghehoopte vrucht met verlanghen

800

Van u versocht verstant begeerlijck ontfanghen,⁸⁰⁰

 

't Welck ghy weygert en gaet u selfs verplanten

 

In een vreemt landt, om so aen alle kanten

 

U nutbaerheydt haer, oock den vrienden te ontrecken,⁸⁰³

 

En niemant, ook niet u self, nut te verstrecken.

805

Dit is dan immer onrecht, ia ongottelijck!

 

Wie onrecht doet, die doet voorwaer oock sottelijck.

 

Abram

 

Aen myn Vaderlandt dooldt ghy, want hier ben ick vreemt,⁸⁰⁷

 

Maer oft schoon alsoo mocht sijn, als ghy dat neemt,

 

So isser een ander, die voor al datter leeft,

810

Den rechten eyghendomme alleen aen my heeft,

 

Dien ick moet onderdanigh sijn t' alder uyren:

 

Dat is die schepper van alle creatuyren,

 

Die is myn rechte Heere, ick sijn eyghen knecht.⁸¹³

 

Die Gods wille willich doet, doet daer in gheen onrecht.

 

Cognatio

815

Hy kan die vlecke van onwijsheyt niet derven,⁸¹⁵

 

Die 't seker verlaet om 't onseker te verwerven.

791 1 Joh. 5:4.

800 versocht ervaren.

803 haer het Vaderland.

807 Aen wat betreft.

813 sijn eighen knecht zijn lijfeigene.

815 Hij kan het verwijt van onwijsheid niet ontgaan.

[p. 296]

 

Abram

 

Al datmen siet is onseker en ongewis,

 

Dus volghe ick Goods belofte, om dat die seecker is.

 

Cognatio

 

Gheen vrome mach by den boosen seecker wesen.

820

Ghy vreest Godt en gaet by die hem niet en vresen;

 

Daer suldy sijn als een schuytken in den golven,

 

Een Haes voor den Honden, een Schaep by den Wolven,

 

Men mach niet seker sijn, daer wil gaet voor reden,

 

Bedenckt dit doch Neef, eer ghy van hier gaet treden.

 

Abram

825

Dien Godt wil beschermen en mach niemant schaden,

 

Oock mach gheen lyden den lijtsamen verquaden.

 

Cognatio

 

Overleght wat u daer ghebeuren sal moghen.

 

Abraham

 

Niet dan Godt over my sal willen ghedoghen.

 

Cognatio

 

't Verdriet is groot Neef, dat ick u sie genaken.

 

Abram

830

Sijn macht is oock groot, die over my sal waken.

 

Cognatio

 

Ghy mocht berooft worden van al uwe goeden.

 

Abram

 

So sal my die rijcke Godt noch goetlijck voeden.

 

Cognatio

 

Waer 't vreemt, ofmen u om u rijckdom vermoorde?

 

Abram

 

Al sterft myn lijf, die geest leeft in Godes woorde.

 

Cognatio

835

Ofmen u daer vingh, vervoerde en verkochte

 

Ende voor een slaef in verre landen brochte?

[p. 297]

 

Abram

 

Beter van Menschen dan van sonden ghevanghen;

 

Waermen den vromen voert, Godt blijft sijn verlanghen.

 

Al ghehenght hem Godt voor een slaef te verkoopen,⁸³⁹

840

Hy blijft Gods knecht ende Goods troost blyft hem open.

 

Men mach wel Mensen van Mensch, maer gheen Ziel van Godt scheyden;

 

Geen Ziel, die haer geloovich van Godt laet leyden.⁸⁴²

 

Cognatio

 

Slavernye valt swaer in den ouden daghen,

 

Sonderlingh voor dies niet ghewoon zijn te draghen.

 

Abram

845

t Is alleens voor een Godtsaligh recht vry ghemoet

 

Of 't lichaem sijn, dan een anders believen doet.

 

Alst niet quaet en is, tot quaet en dwinghtmen hem niet,

 

Die den doot veel minder dan die sonde ontsiet.

 

Cognatio

 

Of u kuysch wijf deur haer schoonheyt waer verkracht?

 

Abram

850

Godt sal haer daer veur beschermen, hy heeft die macht.

 

Affectus

 

Och Heer, let hier op, neemt dit doch wel ter herten,

 

't Vermaen alleen verschrickt den moet met smerten!⁸⁵²

 

Geviel dat, wanneer souden u wanghen droghen?

 

Abram

 

Swijcht, ghy boeve, loopt wech, rasch uyt mynen ooghen!

 

Cognatio

855

Een slave spreeckt oock somtijts wel en wijselijck,

 

Lief Neve, my iammert u name pryselijck;

 

Elck verwondert sich in u, dat so wysen man⁸⁵⁷

 

So groflijck missen, falen en dolen kan.

839 ghehengt laat toe.

842 van Godt van God af.

852 't Vermaen het spreken er over.

857 sich bijna steeds wordt het pers. vnw. nog gebruikt

[p. 298]

 

Wie sou doch voormaels van u hebben ghelooft,

860

Dat ghy u selfs moetwillich soudt hebben berooft

 

Van een staet die so weeldich en wenschelijck is,

 

Om ellende, die by na onmenschelijck is?

 

Ghy hadt door veel goey daden een goede fame,

 

Dese eene daet brenght u in spot, schande en blame,

865

Niet erghers dan 't verlies eender goeder namen.

 

Abram

 

Gheen wyse sal sich den spot der sotten schamen.

 

Der dwasen lof is een laster by den wysen,

 

Dat narren schelden verdient der vroeden prysen.

 

't Volcks oordeel is quaet en maeckt quaet dier na vragen;

870

Ick soeck mynen Godt, niet het volck te behaghen;

 

Behage ick Godt, 'ken acht geens Menschen oneere.

 

Affectus

 

't Segghen valt licht, 't ondervinden beswaert seere;

 

Men weet gheen dinck wel, Heere, voor datmens beproeft.

 

Waent ghy, oude man, te blyven onbedroeft,

875

In armoey, spot, catyvicheyt en ellenden?

 

Abram

 

Ja voghel, sijt noch daer? sult ghy niet enden?

 

Denckt ghy niet, dat ghy myn slaef en lijf eyghen sijt?

 

Dat ick u gram ben? dat ghy mishandelt altijt?

 

Ick sal 't u doen ghedencken tot u bederven,

880

En u in gelatenheyts kercker doen sterven,

 

Niet haestich, maer van hongher, commer en gebreck.

 

Affectus op de knien vallende met gevouwen handen

 

Och Heere genade, vergramt niet om mijn gespreck!

 

Ick meynt goet, tot uwer welvaert en eeren.

 

Abram

 

Sult ghy my raden? my vermanen? my leeren?

885

Wie heeft u doch myn raetsman gemaeckt, seght snappert?

 

Hoe wil ick u? ia seecker? ey quade klappert!

 

Cognatio

 

Dat is waer, een slaef betaemt dienste en stillicheyt,

 

Maer Neve, hy spreeckt uyt pure goedtwillicheydt.

 

Vergevet hem doch nu, hy salt hem voort wachten,

[p. 299]

890

Verschoont hem Neef, u eyghen eer wilt betrachten.

 

Dode ghy hem, elck soude u geboren meenen

 

Niet uyt Menschen, maer uyt harde keselsteenen.

 

Men sou segghen, hy wil de menscheyt verterden⁸⁹³

 

Om een stock of block, ia een steenrots te werden.

895

Wat Affectus seydt, daer is natuyr toe ghenegen,

 

Ghy wilt ymmers niet leven sonder beweghen?

 

Wildy al die hertstoor verdryven om sijn smerticheyt,⁸⁹⁷

 

So verdrijft oock ionste, liefde en bermherticheyt;

 

Verdrijft oock de soete hoop, wildy niet vresen,

900

Want daer 't een is, moet het ander mede wesen.

 

Denckt dit na, oock moochdy gheen slaven ontberen.

 

Abram

 

Quaden wel, die konnen niet helpen, maer deren;

 

Beter heeftmen gheen slaef dan stout en quaet aerdich;

 

Die een slaef sijn heer maeckt, is der vryheyt onwaerdich.

905

Ghy seght oock vander luyden klap en ghedachten:

 

Men moet om Gods woordt der Menschen woort verachten.

 

Al wil ick dees bosen Affectus ontlyven,

 

Ick laet die goede noch in myn dienste blyven.

 

Een onghetemt paert brenght die waghen opter loop,

910

Ende een schorfte schaep verderft al d'ander hoop.

 

Men heeft gheen nut van ontemmelijcke dieren;

 

Ick lyder gheen, dat niet en lydt redens bestieren.⁹¹²

893 menscheyt menselijkheid; verterden vertreden.

897 hertstoor Affectus is de ‘Verstooringe des herten’.

912 lyd duld, verdraag.

Vierde deel. Derde uytkomen

Communis opinio. Abram. Cognatio.

 

[Communis opinio]

 

Wel te pas hebbe ick u noch by een ghevonden.

 

Ick hadde, Neef, mijn Dochter tot u ghesonden

915

Om u een deel swaricheden te verklaren,

 

Die u opte reyse mogen weder varen,

 

Maer so my noch veel treffelijcker in vielen,

 

Moste ick (ghelooft my) uyt gants ionstigher sielen,

 

U die noch self voor ooghen kommen houwen,

920

Want ick duchte u dees reys te spade sal rouwen.

 

Maer gaet voort met u reden, laet my die niet storen.

[p. 300]

 

Abram

 

Ghy sijt gants besorght voor my, Nichten verkoren!

 

Ick wensche dat Godt elck in sijn eyghen sake

 

So sorchvuldich, so naerstich, so omsichtich make.

925

Maer wat belieft u?

 

Com. op.

 

Laet my 't propoost niet breecken⁹²⁵

 

Gaet ghy voort.

 

Cognatio

 

Wy waren t'eynden van ons spreecken.

 

Ick had (Moeder) ons Neef al voor oogen gestelt

 

Meest al sijn swarigheydt die u en my vast quelt.⁹²⁸

 

Hy seyt, Godt sal my wel bewaren of stercken,

930

My betaemt niet mijn, maer Gods wille te wercken.

 

Com. op.

 

Daer ieydt die swaricheyt, Neve, weet ghy 't al wel,

 

Dat dese u reys gheschiedt deur Gods wil en bevel?

 

Abram

 

Gheen dinck op aerden is my minder verholen.

 

Com. op.

 

Ist u dan deur een wonder teecken bevolen?

 

Abram

935

Godt spreeckt op zijn wyse sijn Dienaeren aen.

 

Die 't self niet ondervint, macht van geen mensch verstaen.

 

Com. op.

 

't Is alleens of ghy 't droomt, hoort, waent te sien of leest;

 

't Gunt ghy ghelooft is stem, woort, gesicht ofte gheest,

 

Dat is waer of valsch, maer sydy 't al gewis,

940

Dat het Godes woort en niet de slanghe is,

 

't Welck ghy ghelooft en so vastelijck op betrout?

 

Lief Neve, proeft den gheest doch wel eer 't u berout,

 

Laet u doch van gheen swermerije verdoven.⁹⁴³

925 't propoost breecken het gesprek onderbreken.

928 vast in hoge mate.

943 swermerije geestdrijverij.

[p. 301]

 

Abram

 

Ick weet wien ende wat ick behoor te geloven.

 

Com. op.

945

Ick twijffel aen den geest die u van ons doet vlieden.

 

Dat's vast: Godt en mach niet quaets gebieden,

 

Maer hoe kan 't gebodt doch by Gods goetheyt voegen,

 

Dat al des herten rust, lust, troost en genoeghen,

 

Beveelt te verlaten omme te beiaghen

950

Moeyten, verdriet, ellende en treurighe daghen?

 

Is dit niet die som van dat u gedroomt gebodt?

 

t Komt dan van den quaden, niet van den goeden Godt,

 

Want geen Vader sal sijn kindt sulck uytganck wenschen.

 

Nu is Godt immers beter dan alle Menschen;

955

De quade geest heeft lust den vromen te bederven,

 

Die wil u met hem in ellenden doen swerven.

 

Merckt nu of dit wel voegt u wijsheyt bescheyden,⁹⁵⁷

 

Dat ghy u van een valsche Geest laet verleyden?

 

Ghy betrout Godt, die heeft u als zijn Sone lief.

960

Dien Gode bemint, gheeft hy weeldich al sijn gherief,

 

Van rijckdom, van eere, van alle wellusticheydt.

 

Soude Godt u dan quellen met deze onrusticheydt?

 

Let doch, lief Neve, opter gheesten onderscheyt,

 

Ende betrout so licht niet, doch in sonderheydt

965

Den indruck van dese ydele fantasijen;

 

t Is die boose geest, die bracht u gheerne in lijen.

 

Abram

 

Het schijnt, Nicht, dat ghy de saeck niet recht en verstaet.

 

Ick sie ghy doolt in 't oordeel van goet en quaet:

 

Ghy acht rijckdom weelde en eere des menschen goet,

970

En houdt voor quaet armoede, oneere en tegenspoet,

 

Daer in ghy voorwaer groffelijck sijt bedroghen.

 

Want hoe soude 't goet yemant quaet wesen moghen?

 

Sijnder niet veel deur rijckdom, weelde en eer bedorven?

 

Wederom hebben veel salicheyt verworven

975

Deur armoede, deur verdriet en deur versmaetheyt.

 

Daer deur men salich wert is voorwaer geen quaetheydt.

 

Al sulcks is dan goet noch quaet, maer somens ghebruyckt,

957 bescheyden verstandig.

[p. 302]

 

't Is daer die Spin fenijn, de Bye honich uyt suyckt;

 

't Valt al quaet voor den quaden, goet voor den vromen.

 

Com. op.

980

Nochtans sietmen den goeden meest leets op komen.

 

Abram

 

So sietmen goey kinders, vlytich onder den roede,

 

Als quaey boefkens lopen tuysschen sonder hoede.⁹⁸²

 

So sietmen een vroom krijghs-man zyn vyanden slaen

 

Als die bloede boeven in 't legher spelen gaen.⁹⁸⁴

985

So sietmen een raedt in 's Princen saken doende,

 

Als sich die Roffiaen na 't bordeel is spoende.⁹⁸⁶

 

Maer wie twijfelt of die raet, lants-knecht en 't goy kint,

 

En sijn vanden Prins, Hooftman en Vader bemint

 

Ver boven 't boefken, roffeaen ofte blode?

990

So gaet het oock te wercke met mynen Gode.

 

Die oeffent meest dien hy die meeste liefde draecht

 

In 't nemen en geven, so 't hem nutste behaecht;

 

Hy neemt sijn Kinders vuyr en mes dat hun mach deren,⁹⁹³

 

Ende gheeft hem 't kruys-boeck om gedult te leeren.⁹⁹⁴

995

Hy neemt ons de schepsels, daer wy 't herte op setten

 

Om dat wy op 't scheppers goetheyt souden letten.

 

Nu is 't gheen schade allen schepselen te derven,

 

Alsmen den schepper self daer deur mach verwerven.

 

Ist quaet het al te winnen, deur 't niet verliesen?

1000

Dit valt niet so langh wy 't quaetst voor 't best verkiesen;

 

In 't kruys wert Godt gesocht, in weelden vergeten,

 

Wat mach de mensch doch sonder versoecken weten?¹⁰⁰²

 

Com. op.

 

Niet, maer die veel versoeckt moet oock vele lyden.

 

Abram

 

Die hier veel lijdt, sal namaels vele verblyden.

982 tuysschen bedrog plegen.

984 bloede blode, laffe.

986 Roffiaen hoerenloper.

993 neemt ontneemt.

994 't kruys-boeck. Onder het vignet van de Alkmaarse uitgave (1603), een opengeslagen boek met op elke bladzijde een diagonaal kruis, staat het rijmpje:

In smenschen leeven behoecftmen cost en cleeren
maer ooc wel het chruysboeck om gedult te leeren.

1002 versoecken ondervinden.

[p. 303]

1005

Het meeste lyden is inden waen gheleghen,

 

Die quelt my niet, maer leydt op waerheyts weghen,

 

Na salich werden, dat is na goedt te werden.¹⁰⁰⁷

 

Goet wertmen deur goetheyts krygen in deuchts volherden;

 

In deucht volherden is God ghehoorsaem wesen;

1010

Ghehoorsaem sijn ist doen van Gods wille gepresen;

 

Godts wil is dat ick uyt dit landtschap sal scheyden

 

Om in 't landt te gaen, dat hy my sal bereyden.

 

Doe ick dat, Godt maeckt my salich en geluckich;

 

Die salich is die is blyde, al schijnt hy druckich.

1015

Het navolgen Gods salicht dan minst ende meest,

 

Dat salich maeckt en is voorwaer gheen valsche gheest.

 

Com. op.

 

Dits vreemt Neef, sou Godt dan uwen Godt alleen sijn?

 

Sou sijn gemeen liefde ons oock niet ghemeen sijn?

 

Soude hy u alleen roepen, ons laten varen?

1020

Ons sijn wil heelen, en u die openbaren?

 

Weet ghy alleen? hebt ghy alleen een recht gheloof?

 

So dolen wy al, met menich wijs Philosooph.

 

Abram

 

Wat Godt met anderen doet is my verborghen;

 

Wat hy my gebiedt, weet ick en wilt besorghen,

1025

Aencleven, volghen en ter doodt toe by blyven.

 

Cognatio

 

Rust u hooft, Moeder, wy sullen doch niet bedryven;

 

Ons Neef wilt immers niet gelooven, maer proeven.

 

Com. op.

 

O Neve, Neve, hoe haest ghy na 't bedroeven,

 

Vaert wel, ick bidt Godt, dat hy u ooghen verklaert.

1030

Nu bevinde ick, gheboden dienst is dick onwaert.

 

Abram

 

Vaert wel Nichten, ick bedanck u hertelijcken,

 

Maer Menschen vernuft moet voor Gods wille wijcken.

1007 na naar.

Vierde deel. Vierde uytkomen

Abram. Spes

 

[Abram]

 

Ghy zijt het, o God, die mijns ter noot ontfermet,

[p. 304]

 

Ghy sijt die my in aenvechtinghe beschermet,

1035

Ghy sijt die my macht geeft myn vyant te krencken,

 

Ghy sijt dan oock, die ick behoor te dancken,

 

Te prysen, te eeren en eeuwich te loven.

 

Nu gaet het oock, Heer, myn eyghen macht te boven,

 

Dat ick schielijck uyt myn ouders huys moet treden,

1040

Dats uyt myn quade leven, myn oude seden,

 

Mijn ghewoonte sondich, mijn tweede natuyre.

 

Sonder u mach icx niet, het wert my te suyre,

 

Maer gheeft ghy my kracht, so vallet licht ende soet.

 

Ghy schept die wil, dus geeft oock macht in mijn gemoet,

1045

Dat wilt ghy, dat moocht ghy, en dat biedt ghy my aen.

 

O God, sterckt my, laet my u genade by staen.

 

Daer sie ick hope; secht Dochter, wildy my yet?

 

Spes

 

't Is al gereet Heer, tot die reyse en ontbreeckt niet.

 

Voort verblyde ick, Heere, in uwer Nichten treuren;

1050

Sy scheyden so droevich uyt onse deuren,

 

Men verstont u vroecht wel uyt hare weeninghe,

 

Veroorsaeckt deur u stantvastighe meeninghe.

 

Sy saghen u gaerne hier eeuwich vernachten

 

In u eyghen wille om Goods wil te verachten.

 

Abram

1055

Sy deden 't best my in sonden te verstyven,¹⁰⁵⁵

 

Maer Godt dede oock 't best, die hulp my vande Wyven.

 

Spes

 

Salich sijt ghy, Heer, dat ghy al uwe gangen

 

Na Gods beloften streckt met troostelijck verlanghen.

 

Diens hope God is, krijcht sijn begeerten altsamen.

1060

Dats gewis, niet en mach den Menschen beschamen

 

Die niet en hopen, wenschen noch te begeeren,

 

Dan 't stadich volbrenghen van den wil des Heeren.

 

Abram

 

Volcht my binnen, Dochter, by u goede vrouwe.

 

Blyft altijt by haer, hope is een troost in rouwe

Al 't geselschap binnen singet

1055 't best hun best.

[p. 305]

Stem: Psalm 8.

1065

Ons levens tijdt strijtmen hier vroech en late.¹⁰⁶⁵

 

Daermen wel strijdt, is vyantlijcke hate;

 

Die haet bestaet in waerheyts kennis klaer;

 

't Bekende quaet te laten valt niet swaer.

 

 

 

Wellust bekoort deur schone schijn met smeecken,

1070

Der Slanghen woort toont noch zijn valsche treecken.

 

Gemeene waen wil sijn als Goden groot;

 

Deur dit bestaen komen wy in der doot.

 

 

 

Maer die Gods raedt boven haer lust aenkleven,

 

En metter daet des Heeren woort beleven,

1075

Werden gebracht in 't Godlijck leven soet,

 

Deur Godes kracht, niet deur ons vleysch en bloedt.

 

 

 

Wie so verwint, danckt God, verlost van rouwen;

 

Wie noodt bevindt, soeckt hulp met vast betrouwen;

 

Wie Godt dan vreest, moet hier uyt vreucht of pijn

1080

In waerheyts gheest bidden of danckbaer sijn.

1065 Lied-boeck no. 49.

Vijfde deel. Eerste uytkomen

Abram. Loth.

 

[Abram]

 

'T Verblydt my, Neef, dat ghy so vlytich en rustich

 

Sonder beraden volcht mynen raedt onlustich,

 

Maer my wondert van 't gelooven so geringen.¹⁰⁸³

 

Loth

 

Daer toe porden my, weerde Oom, veele dinghen,

1085

Als kennis van u wijsheydt, van myn sotticheden,

 

Van dit lants quade en van u deuchtsame seden.

 

't Is waer, ick schijn hier by anderen noch wat wijs,

 

Maer by u verstant verdient het myn dwaesheyts prijs;

 

Het mijn blijft vruchteloos in woorden klerckelijck,¹⁰⁸⁹

1090

Maer het u blijckt vruchtbaer in deuchden werckelijck.

 

Oock weet ick dat ghy my als u sone bemint,

 

Dus volchde ick u raet, boven myn goetduncken blint.

 

Nu riedt ghy my die bekende boosheydt te vlieden,

1083 geringen snel.

1089 klerckelijck geleerd.

[p. 306]

 

Hoe mocht ick dan langher woonen by dees lieden?

1095

Oock vallet vertrecken voor myn ionckheyt noch licht,

 

Maer want d'outheyt van selfs is een lastich gewicht,

 

So valt u die reyse swaer in d'oude daghen,

 

Des moet ick u, lieve Oom, wederomme vraghen,

 

Wat u doch so haest Godtvolgigh const maken?¹⁰⁹⁹

 

Abram

1100

t Sijn, beminde Neef, al meest die selve saken.

 

By Gods verstant vant ick 't mijn sotheyt verschoven,¹¹⁰¹

 

Dus moet ick Gods boven 't myne gheloven.

 

Oock hebbe ick Godt in allen getrou bevonden,

 

Dit doet my zyn woort betrouwen t'allen stonden.

1105

Maer hoe soude ick 't goet gebodt Gods konnen laten?

 

Ist swaer eyghen sotheydt en wil te haten?

 

Bovendien hebbe ick sulcken belofte ontfanghen,

 

Dat ick daer ghestadelijck na moet verlanghen,

 

Na wenschen, na soecken, na iaghen, na hopen,

1110

Al soude ick oock uyter werelt daer na lopen.

 

Wat swaricheyt ist doch te laten dat ons deert,

 

Om te verwerven datmen boven al begeert?

 

Ick mercke dan hier by dat 's menschen hoochste prijs leyt

 

In wantrou van eyghen goetduncken en wijsheydt,

1115

Want daer deur volcht de ieucht niet haer, maer d'ouders raet,

 

En daer deur ist dat d'oude zijn om Godts raet versmaet.¹¹¹⁶

 

So geniet salichlijck die ionckheyt wel bedocht

 

Het kloecke verstant der ouderen wel besocht,

 

En d'outheyt het Godtlijck verstant van ghelijcken.¹¹¹⁹

 

Loth

1120

Maer seght Oom, als wy nu uyt dit lantschap wijcken,

 

Waer leyt het landt? hoe noemtmen 't daer wy toe trecken?

 

Abram

 

Ten heeft God noch niet belieft my dat te ontdecken;

 

Die sal ons gewisselijck wel een goet landt wysen,

 

God en belooft niet, of ten is waert om prysen.

1099 godtvolgigh Gods gebod volgend.

1101 verschoven veracht.

1116 zijn zijn raad.

1119 van ghelijcken eveneens.

[p. 307]

1125

Hier en doocht niet, beter woontmen by wilde dieren

 

Dan by volck woester dan 't gediert van manieren.

Vijfde deel. Tweede uytkomen

Sara. Abram. Loth. Timor. Spes.

 

[Sara]

 

'T Is al gereet Heer, daer rest niet, elck op u wacht.

 

Abram

 

Daer rest noch wat, dat voor al moet sijn volbracht.

 

Sara

 

Wats dat Heer?

 

Abram

 

Godt moet van herten sijn gebeden,

1130

Dat hy met ons sy, ons beware en stier in vreden.

 

Dit laet ons doen ootmoedelijck eendrachtigh,

 

Een ghelovich gebedt verhoort Godt waerachtigh.

Sy knielen al. Abram seydt:

 

Almachtighe Schepper van Hemel en Eerde,

 

Die na u genade, niet na myn weerde,

1135

My goetlijck hebt verkoren uyt veel anderen,

 

Om na u gebodt van hier te gaen wanderen,

 

Wt des werelts boosheyt in u goetheyt heylich,

 

Leydt ons nu, Heer, uyt ons dolinghen onveylich,

 

Wt ons blindtheyt en uyt ons sondelijch verstant,

1140

Deur u wech, in u licht na 't beloofde landt.

 

Stiert, hoet, sterckt en bewaert, Vader, u Kinderen,

 

Sijt ghy met ons, so en mach ons niemant hinderen.

Sy rysen op. Abram spreeckt:

 

Timor, treckt ghy met al 't gesinde voor heen.¹¹⁴³

 

Draecht wel sorge dat geen mensche in 't groot noch kleen

1145

Van mijn volck leedt gheschiedt, maer benaersticht seere

 

Dat by den mynen plaets hebbe deucht en eere.

 

Timor

 

t Sal gheschieden Heer, na Godts en u behagen.

 

Spes

 

Sal ick met hem gaen?

1143 gesinde reisgezelschap.

[p. 308]

 

Abram

 

Neen, ghy moet helpen draghen

 

Al d'onlust die my en u, vrou, mach ontmoeten,

1150

Want hope kan alle swaricheyt versoeten.

 

Maer ghy Neef, streckt u Moey een rustighe waghen

 

Deur stichtelijcke reen met lustich ghewaghen.¹¹⁵²

 

Treet voor, ick volg, en schickt dat elck 't sijn te degen doet;

 

Self toesien verhoet menige tegenspoet.

1152 ghewaghen vertellen.

Vijfde deel. Derde uytkomen

 

Loth

1155

Wat dunckt u van dit lant, Moey, schynet niet lustich?

 

Gaet het so voort, my verdriet geen moeyte onrustich,

 

Want voorwaer, al was 't lichaem in Haran stille,¹¹⁵⁷

 

t Herte had altijt onrust met onwille.

 

Sara

 

t Is so Neef, maer hier by des lichaems onluste

1160

Gevoel ick alreede in 't herte meerder ruste.

 

Dees soete lucht hem in my veel gesonder toont¹¹⁶¹

 

Deur 't laten van quaey en winnen van goey gewoont.

 

Wast geen quaey gewoont te rusten t' alder uyren

 

By opinie en liefde der creatuyren?

1165

Ist geen goey gewoont van d'aertsche lust te trecken

 

En begeerlijck na die Godtlijcke te strecken?

 

Opini seyde, dattet scheyden druck toevoecht,

 

Maer ick sie, ver van Opini, na by genoecht.¹¹⁶⁸

 

By veel waens is luttel weten en groot bedroch;

1170

Nu betrouwe ick haer min dan niet. maer Neef, siet doch

 

Wat lustigher bosschen, wat grasiger weyden,

 

Sijn daer van die vruchtbare Ackeren verscheyden

 

Met cromme rievieren en ruyschende beken!

 

Waert onrecht datmens een Paradijs geleken?

1175

Men siet niet dan Coorn, Gras, Geboomte en Fonteynen.¹¹⁷⁵

 

Loth

 

Het sal 't Landt Canaan sijn, sou ick meynen,

1157 Haran Gen. 12:4. Van Haran uit trok Abraham naar Kanaän.

1161 hem D: hen.

1168 genoecht genoegen.

1175 Fonteynen bronnen.

[p. 309]

 

Daer af mijn groot-Heer Thara veel heeft gesproken.¹¹⁷⁷

 

Sijn naem is rieckende, hy had oock recht geroken¹¹⁷⁸

 

Dit lants deucht, ende het lantschap Ur begeven¹¹⁷⁹

1180

Om hier te komen, maer is tot Haran gebleven.

 

Sara

 

Ghy sijt Neve, geleert, u sou wel betamen

 

Te verklaren die beduydinghe der namen

 

Van den landen, so ghy daer begint te bruken

 

U verstant in uwes grootheeren wel ruken.

1185

Dus seght my: wat betekent Ur?¹¹⁸⁵

 

Loth

 

Vuyr of lichte.

 

Sara

 

Wat meynt dat?

 

Loth

 

Het natuerlijck voncxken en 't gesichte

 

Dat tot Gode treckt en stiert 's menschen gedachte.

 

Sara

 

Wats Haran?¹¹⁸⁸

 

Loth

 

Toorn, dats de toornighe krachte.

 

Sara

 

So is hy uyt beter na snoder gewandert.

 

Loth

1190

Neen, Ur was Chaldeeusch en in 't quade verandert,

 

Want alsmen 't natuerlijcke licht te veel ghelooft,

 

Wert Godt veracht en van sijn eere berooft.

 

Dat beduyt oock Chaldea als quantsuys rovers.¹¹⁹³

 

Als sich dan bedaren de vernuft gheloovers,¹¹⁹⁴

1177 groot-Heer grootvader (Gen. 11:31).

1178 Syn naem is rieckende verklaring uit Robertus Stephanus (zie Inleiding): ‘Thara: odorans, vel spirans, aut abigens’. Ook de volgende namen.

1179 dit lants deucht de deugd van deze streken.

1185 Ur ‘ignes vel lumen aut lux’.

1188 Haran ‘ira sive irascens’.

1193 Chaldea ‘quasi daemones, aut quasi depraedatores’.

1194 de vernuft gheloovers vgl. vs. 1191.

[p. 310]

1195

Vertoornen sy vyantlijck op heur qua seden,

 

En gaen daer uyt na 't beloofde Chanaan treden.

 

Chanaan beduyt een coopman, of een droeve,¹¹⁹⁷

 

Of een gebroocken geest (door lijdtsaemheyts proeve),

 

Of een die recht en behoorlijck antwoorde geeft.

1200

Wie dan op sijn boosheyt rechte gramschappe heeft

 

Wert een wijs coopman, wisselt om 't snootste het beste,

 

Betreurt sijn quaetheyt, ruymt der sonden neste,

 

Vliet misdaet, soeckt deucht, volcht Gods roepen spoedich,

 

En antwoort Godt met gehoorsaemheyt ootmoedich.

1205

Also trecktmen recht uyt Haran na Chanaan.

 

Dit volbrenght nu mijn waerde Oom, u lieve man.

 

Die heet daerom oock Abram, dats hooghe Vader.¹²⁰⁷

 

Versmaet hy d'eertsche dinghen niet alle gader?

 

Heeft hy den hoogen Godt niet op 't hoochste verkoren?

1210

Daerom wert hem noch salighe vrucht geboren,

 

Rust, lust, blytschap (die in gheen rou mach verkeren)

 

Met een stadich verkryghen van 't goet begeren.

 

Dit sijn de kinderen van een Godlijck verstandt,

 

Hier af sal hy Vader sijn deur Gods milde handt

1215

Ende ghy Moeder, want Sara heet een Vrouwe¹²¹⁵

 

Of Princes, die als een goede wil getrouwe,

 

Deur 't gehoorsamen van 't verstant wert vruchtbarigh,

 

Met deuchden en vreuchden, al waerdy oock hoochiarigh.

 

In 't s'vleeschs geboort doen iaren vruchtbaerheyt vluchten,

1220

Maer in den geest baert d'outheyt de meeste vruchten.

 

Dats daer van genoech.

 

Sara

 

Waerom laet ghy 't so steken?

 

Loth

 

Daer komt mijn Oom, die wil (so 't schijnt) met u spreken.

1197 Chanaan ‘mercator, vel negotiator, sive contritus vel confractus, aut recte respondens’.

1207 Abram ‘pater multitudinis’ (zie vs. 1213).

1215 Sara ‘domina, vel princeps’.

Vijfde deel. Vierde uytkomen

Abram. Sara. Loth. Fides.

 

[Abram]

 

Een lieflijck dinck is den vermoeyden het rusten.

 

Dit soude u lief, dencke ick nu oock wel lusten.

[p. 311]

 

Sara

1225

Niet seer, ons Neefs soete cout heeft my soo vermaeckt,

 

Dat ick buyten mijn weten dus wijt ben geraeckt.

 

Abram

 

Dats wel Neve, ick moet u beyden hier verklaren,

 

Dat het Godt belieft heeft my te openbaren,

 

Hoe dit het landt is, dat hy uyt genade

1230

Onverdientlijck sal geven mynen sade.¹²³⁰

 

Wat dunckt u van 't landt, dat wy hier sien voor oogen?

 

Soumen 't verlaten hier by ghelijcken moghen?¹²³²

 

Loth

 

Geensins Oom, Godts woort blijckt waer, d'opinie vals,

 

Die sprack smeeckelijck deur haer bedriechlijcke hals:

1235

Treckt ghy, ick weet dat ghy 't u niet bevromen sult,¹²³⁵

 

Ghy weet waer ghy sijt, maer niet waer ghy komen sult.

 

Nu vinden wy veel beter dan wy verlaten.

 

Abram

 

Goods woort is vast, sijn Gaven goet boven maten,

 

Meer dan ons 't ontfanghen lust, lust Godt het geven.

 

Sara

1240

Godt laetse niet, die hem met trouwen aenkleven,

 

d'Ontrouwe mensch sietmen dick van Gode wijcken,

 

Maer de lieve Godt mach gheen mensch beswijcken.¹²⁴²

 

Abram

 

De schepper troost hem, die der schepsels troost begheeft.

 

Licht derftmen menschen troost alsmen 't godlijcke heeft,

1245

Maer ist niet een minlijcke troost van hier boven,

 

Dat Godt my dit landt voor mijn saet komt beloven?

 

Daer uyt bespeure ick met begeerten behaghen,

 

Dat Godt ons vrucht wil geven in d'oude daghen.

 

Schijnt dit voor 's menschen vernuft oock betogelijck?

1250

Maer wat is hem, die 't al vermach, onmogelijck?

 

So licht schept hy in d'onvruchtbare myn wensche,

1230 onverdientlijck zonder het verdiend te hebben.

1232 't verlaten het verlaten land.

1235 't u niet bevromen er niet op zult roemen, er geen pleizier van hebben.

1242 beswijcken in de steek laten.

[p. 312]

 

Als hy van een stuck eerde schiep d'eerste Mensche.

 

Hy machs dan oock, wil hy 't, so hy sijn dienaer seydt;

 

Hoe kan ick dan twijffelen aen d'almoghende waerheydt?

1255

Ick die syne waerheyts trouwe so minnelijck

 

Inden gheloove aenschouwe ondervinnelijck,

 

Ick weet ghewis dat Goods woort niet en mach lieghen;

 

Ick weet dat die trouwe Godt niet en mach bedrieghen,

 

En ick weet dat hy ons bemindt al te gader,

1260

Des sy u danck en lof o Hemelsche Vader.

 

Ghemerckt nu Godt belieft heeft my hier te gemoeten¹²⁶¹

 

Om met nieuwe troost myn oudt leet te versoeten

 

Deur belofte dat ick noch vrucht sal aenschouwen,

 

So wil ick hier den Heere een Altaer bouwen

1265

Omme te aenroepen syn Godlijcke name.

 

Fides, doet ghy dit op die hoochte bequame.

 

Godt is hooch, 't hoochste wert hem recht toegeschreven;

 

Hem verhoocht een neder hert, doch hooch verheven,

 

Met hooghe begeerten vande nedere aerde.

1270

Neemt daer toe viercante steenen van hooger waerde,

 

By gelatentheyt geslecht ghelijckmoedelijck.

 

Bouwet vry hooch op een diepe grondt vroedelijck;

 

De grontsteen sy een ontwijffelijck betrouwen,

 

Dan voeget metter liefden kalck, die sal 't vast houwen.

1275

Dit sult ghy besorghen, Timor sal 't wercken,

 

Daer en tusschen gaen wy 't lichaem wat verstercken.¹²⁷⁶

Al 't gheselschap singhet

Stem: Psalm 5.

 

Godt schept den mensch tot salicheden,

 

Maer sotte wil hem sneven doet;

 

Dan komtmen weer int leven goet,

1280

Alleen deur dooden en vertreden

 

Van quade seden.

 

Tot dit verstant mach niemandt raken

 

Dan deur des Heeren heylich woort;

 

Dat helpt den kleynen veylich voort

1285

Om hem deur quaetheyts recht versaken,

 

Salich te maken.

1261 Ghemerckt aangezien.

1276 vg. Lied-boeck no. 50.

[p. 313]

 

Die hier het quaet seyt goedt te wesen,

 

En hem van Godt niet raden laet,

 

Blyft stadich in zijn quaden staet;

1290

Maer die ootmoedich God wil vresen,

 

Wert heel ghenesen.

 

Dees heeft Gods woort tot synder spysen;

 

Hy sterft zijn wil en luste quaet,

 

Waer deur hy in Gods ruste gaet,

1295

Daer hy syn God, met deughts bewysen,

 

Eeuwich moet prysen.

Eynde.

 

Die Rimere

 

Dit's vander ghelovighen uytganck mijn bediedt,¹²⁹⁷

 

Inden Vader des gheloofs uyterlijck gheschiet,

 

Op dat wy, so Abram gehoorsaem was Gode,

1300

Ghehoorsaem souden syn ons Meesters ghebode,

 

Daer hy, om der sondaren salichmakinghe

 

Voor al beveeldt onses selves versaeckinghe.

 

't Verstandt van dees uytganck leert ons oock wanderen,

 

Niet om plaetsen maer om herten te veranderen.

1305

Men treckt uyt 's wereldts moeyte na d'Hemelsche ruste,

 

Wt die Duyvelsche na die Godlijcke luste,

 

Wt het belaechlijck vleesch na des Geests veylicheydt,

 

En uyt hate nader liefden heylicheydt.

 

Dits den tocht uytten gonste der creaturen,

1310

Wt 's vleeschs anmoet, dat's uyt 's herten sot beruren,¹³¹⁰

 

Wt ghemeen ghevoelen, uyt dootlijche sonden,

 

Wt quade ghewoonte, vast aen 't hert gebonden,

 

En uyt Babel, dats uyt verwarringhe van 't verstand,¹³¹³

 

Na 't vreedsaem Jerusalem, het beloofde landt,

1315

Om daer te leven sonder druck en smerticheydt,

 

In broerlijcke liefde, in soete barmherticheydt,

 

In vasten ghelove, in lijdsaemheydt gheduldich,

 

In vrye waerheydt, in deuchtsaemheydt onschuldich,

 

In goede ghewoonte, in rechte eenvuldicheden,

1320

In 't rijcke Christi ons Coninx, Vorst des vreden.

1297 bediedt verklaring.

1310 anmoet bekoorlijkheid.

1313 de oudtestamentische etymologie verklaart de naam Babel als verwarring.

[p. 314]

 

Tot dese reyse behoeftmen paerdt noch waghen,

 

Noch schip, noch schuyt, noch teer-geldt te bejaghen,¹³²²

 

Maer alleen een vast gelove en hope ghewis,

 

Dat God in zijn beloften waerachtich is.

1325

Soo wie nu in 's Duyvels rijcke treurt ellendigh,

 

Die treck sonder omsien na Gods rijcke inwendigh.

 

Die soecke dat begeerlijck voor allen dinghen,

 

En reyse huyden spoedich snel en gheringhen.

 

Sydy maer op wech, ghy sult Gods rijcke erven,

1330

Alquaem dy in d'eerste treedt uws uytganx te sterven,

 

Soo aenden moorder bleeck, die in 's doodts besuren,

 

Wtginck, en in 't Paradijs quam ter laetster uren.

 

Slaet maer op wech, elck spoede hem tot desen uytganck,

 

Hier toe is niemandt te arm, te out, of te kranck.

1335

Want God besorght, die syn rijck soecken spoedelijck,

 

Met wil, macht en toewerpsel overvloedelijck.¹³³⁶

 

Al blyft u lichaem kreupel of sieck binnenshuys,

 

Ja binnen een toorn ghevangen onder 't kruys,¹³³⁸

 

't En belet u dees reyse in 't minste noch in 't meest,

1340

Want men reyst niet inden lyve, maer inden Geest;

 

Inden Geest kan dees Pelgrim den Hemel betreden,

 

Al blijft syn lichaem op ter aerden beneden.

 

Op desen wech behoeftmen niet te vreesen

 

Van verleyt, bedrogen of vermoordt te wesen,

1345

Want God heeft syn soon tot ons leydtsman gegheven,

 

Dit is self die wech, self de waerheyt, self het leven.¹³⁴⁶

 

Die brenght ons uyt d'Egypsche duystere swaerheydt

 

Inde lichte, lieflijcke, Hemelsche klaerheydt.

 

Wie sou niet gaerne koper om goudt verlaten?

1350

Wie schroomt voor 't snootste het best te aenvaten?

 

Wie blyft nu noch soo sot en verkeerdt van sinnen,

 

Die 't niet al voor dreck acht om Christum te winnen?

 

Dit doet de wereldt, maer weest niet meer wer'ldt, wert Hemelen,

 

Verlaet die geltsuchtighe bult der Kemelen,

1355

Vermijt eygen boosheyt, volcht Godlijcke goedtheydt,

 

Vliet dootlijcke sond, soeckt deugt om 's levens goetheydt,

 

Wijckt van u vernuft, aenkleeft Gods waerachticheydt,¹³⁵⁷

1322 teer-geldt reisgeld.

1336 toewerpsel schenking uit genade (zinspeling op Matth. 6:33).

1338 als gevangene in een Rooms land.

1346 Joh. 14:6.

1357 u vernuft eigendunk.

[p. 315]

 

En gaet uyt u kranckheyt, omhelst Gods almachtigheydt.

 

Elck haest sich, dewijl der genaden Windt noch waeyt,¹³⁵⁹

1360

Dewijl 't noch huyden heet, eer hem die Sonne draeyt,¹³⁶⁰

 

Dewijl die vruchtbare somer noch is voor ooghen,

 

Tot dees uytganck in Goods, niet in 's vleesch vermoghen.

 

Soo en sal u die buyten sluytende nachte,

 

d'Onvruchtbare Winter, des wanhoopens krachte,

1365

Noch 't verdoemlijck oordeel niet overvallen,

 

Daer voor bescherme die goede Godt ons allen.

 

Amen.

A bram vertrock door Gods bevelen goed¹³⁶⁷
Wt zyn gheslacht en bloed
In vreemde landen wyt.
Wel hem die so met hert, zin en gemoed,
Van d'aardsche lusten spoedt
Ten Hemel waert altyd,
Die als een gast ter wereld Pelgrimeert,
Geloovigh vast den Heer tot erf begeert.
Diens weldoen gaart een schat,
Daarse geen dief noch mat¹³⁷⁶
En steelt noch en verteert.

Me nigh pat schynt wel recht voor d'ooge bloot
Diens laatste voert ter dood,¹³⁷⁹
Daar lust de ziel vermoort.
Betert, o Jongeling, u wegh, 't is nood,
Met Gods genade groot,
Al na zyn heyligh woord.
Eer ghy bestaat, het eynd in als aanschout,¹³⁸⁴

1359 haest haaste.

1360 Dewijl 't noch huyden heet terwijl het nog vandaag is.

1367 vg. Lied-boeck no. 51. Het acrostichon Ameronghen, dat in de druk van 1583 ontbreekt, heeft betrekking op een jongeling, van wie we verder niets weten. (Becker, Bronnen bl. 313 noot). De Bibl. Belg. noemt een zekere Jean Taets van Ameronghen, seigneur de Groenewoude, afgevaardigde van de Staten-Generaal bij het sluiten van de Pacificatie van Gent.

1376 mat mot.

1379 diens laatste welks einde.

1384 vóór ge iets begint, kijk naar het eind.

[p. 316]

1385

Dat niet te laat u daad vergeefs berout,

 

Ghy kryght hier, edel mensch,

 

Altyd u 's herten wensch,

 

So ghy den Heer betrout.

 

 

 

Ron dom end' in u hert de Heere woont,

1390

Syn waardigheyd verschoont

 

In 't vlieden van boosheyd.

 

Pooght meer dat zyn goedheydt u deughde kroont

 

Dan dat zyn strengheyd loont

 

U zond met eeuwich leyd,

1395

Want hy aansiet u werck, ia u gedacht.

 

Acht ghy God niet, ghy wort van hem veracht.

 

Maar hoordy na zyn stem,

 

Volght ende eert ghy hem,

 

So eert hy u met macht.

 

 

1400

Ghen adelijck de Prins Emanuel

 

Sijn Engel Gabriel

 

U tot een Leydsman doet,

 

Als ghy uyt Babylonien seer snel,¹⁴⁰³

 

Deur 't Vaderlijck bevel,

1405

Ter deughden stiert u voet.

 

Soo leefdy God ter eeren in u ieughd,

 

U Ouders tot een hertelijcke vreughd.

 

Dit is het rechte padt

 

Al na des Hemels Stad,

1410

Daar altyd is geneughd.

Eynde.

1403 Babylonien zie vs. 1313.

[p. 317]

Tekstvarianten

Gebruikt is de uitgave van 1621 (bij Claes Gerritsz. op de Nieuwe Brugh t Amsteldam), omdat deze een herdruk was van die van 1575(?) ‘ghedruckt toe Rees / By my Derck // van Zanten’ (verloren gegaan, zie Bibl. Belg. C. 270). Onze tekst wordt aangeduid met de letters A.R. Wel bewaard is een uitgave van 1583 ‘ghedruct tot Haerlem by Antonis Ketel, woenende in de Suyerstrate’ (H). Voor de tekst van de volledige Wercken is de Amsterdamse uitgave van 1621 gebruikt, hier en daar verbeterd (c.q. veranderd). Deze is aangeduid met W.W. De Alkmaarse druk van 1603 (‘Talcmaer. Op nieus ghedruyckt by p.v. 1603’) is een herdruk van die van 1583, zo slecht verzorgd, dat het ondoenlijk is en geen zin heeft varianten op te geven. Waar H. of W.W. een betere lezing gaven, koos ik die, met verantwoording in deze tekstvarianten.

6	A.R. Gheenraet.
8	A.R.-W.W. wanderinge.
44	A.R.-W.W. leyt stiert.
55	H.-W.W. wel licht.
70	A.R. Godt.
82	het tweede my ontbreekt in A.R.
106	H. knagen en smerten.
112	A.R. blyf.
116	H. van vreden.
117	A.R. onderwintlicke.
119	H. Ooc cont.
120	H. onwaerheyt.
131	H. die nut verdreef.
139	A.R. tot uwaerts.
145	A.R.-W.W. d'een loghen.
164	H. nu gebooren.
170	H.-W.W. deenvuldige waerheyt.
261	A.R.-W.W. op mijn gemeen.
283	H.-W.W. en van velen.
288	A.R.-W.W. Oock wijsselick.
291	H.-W.W. die dierbare.
293	H. Ist ooc recht.
320	H. Ter waerheyt keert zijn gants verdoolde oogen.
327	A.R.-W.W. lust. (ook Liedboeck).
371	A.R. dit vers ontbreekt.
377	A.R. lustelijck leeren.
378	A.R. om te keeren.
421	A.R. den sinnen.
474	A.R.-W.W. van ons.
529	A.R. boeven.
530	A.R. derf.
559	A.R. slaverinne.
574	H. een woort niet afhoren.
609	H. Sal icx - ick en bens.
618	H. Wat God.
646	H. eer icx.
660	H. Wy sagen.
664	H. Godt mach bet schicken.
675	A.R. laat dit vers door Fides en 676 door Sara zeggen.
746	A.R. onderscheyt.
752	A.R. u lief.
753	A.R. verstyven.
849	H.-W.W. veracht.
910	A.R. een schorfte slaef.
937	A.R. waent te sijn.
940	H.-W.W. der slangen.
955	A.R.-W.W. hier ontbreekt: geest.
1006	H.-W.W. maer mercke op.
1050	AR. Ghy scheyden.
1051	A.R. u vrucht.
1071	A.R. wil sy als.
1096	A.R. een lustich gewicht.
1101	A.R. van 't ick.
1122	A.R. noch noyt.
1176	A.R. noemt Timor als spreker.
1210	A.R. salighe vreucht.
1277	H. Stemme. Psalm 6.
1349	A.R.-W.W. koper of goudt. H. om gout coper verlaten.