Van lapjeskat tot liegbeest. Dertig jaar poëzie voor kinderen in Nederland en Vlaanderen (1950-1980)

[pagina 19]

2. Dertig jaar Nederlandstalige kinderverzen

2.1. In vogelvlucht

2.1.1. Een kwantitatief overzicht

Het zou ideaal zijn in dit overzicht alle titels die verschenen, oorspronkelijk en vertaald dichtwerk, herdrukken, oude rijmpjes en liedjes te kunnen opnemen. Het geven van preciese cijfers wordt dan echter een onmogelijke opgave. Vooral het aantal herdrukken valt moeilijk te achterhalen. De getallen die hier vermeld worden, zijn te beschouwen als minimum-grenzen, hoewel geprobeerd werd de juiste cijfers zo dicht mogelijk te benaderen. Dit overzicht heeft trouwens vooral de bedoeling een algemeen beeld te schetsen. Voor velen zal dit wellicht al bijzonder verrassend aankomen. Er werd inderdaad heel wat meer gepubliceerd dan de bundels van Schmidt... Globaal genomen zien de verhoudingen er voor de drie onderscheiden decennia als volgt uit:

	VERSJES				OUDE RIJMPJES
	Druk		Herdruk		Druk		Herdruk
	Ned.	Vl.	Ned.	Vl.	Ned.	Vl.	Ned.	Vl.
1950-1959	114	25	82	2	6	1	17	/
1960-1969	83	29	44	3	1	/	24	/
1970-1979	64	10	80	1	12	1	25	/

	LIEDJES				VERTAALD
	Druk		Herdruk		Ned.	Vl.
	Ned.	Vl.	Ned.	Vl.
1950-1959	6	2	2	1	4	/
1960-1969	28	10	36	/	8	4
1970-1979	14	2	16	/	46	3

[pagina 20]

Meest opvallend bij deze cijfers is ongetwijfeld het grote overwicht dat Nederland in alle domeinen op Vlaanderen heeft. De langere traditie in het Noorden zal hier wel een rol in spelen, maar kan toch moeilijk alleen verantwoordelijk gesteld worden. Dat dit in het verleden niet anders is geweest, bewijzen de (weer bij benadering vastgestelde) cijfers voor de jaren 1850-1880. Toen werden er in het Noorden meer dan 490 titels gepubliceerd tegenover ruim 60 in het Zuiden, wat een verhouding betekent van 8 tot 1. Als we de cijfers uit bovenstaande tabel met die uit het verleden vergelijken, kan met vrij grote zekerheid gesteld worden dat het aantal gepubliceerde oorspronkelijke werken achteruitgelopen is, maar dat de totale publikatie-activiteit over de decennia heen niet zo sterk gewijzigd is. De laatste jaren (1979-'80-'81) valt trouwens in Nederland een ware revival van het kindervers te constateren.

 

Tenslotte vindt u hier nog in grafiek de getallen voor de nieuwe oorspronkelijke verzenbundeltjes per jaar, zodat de evoluties op dit vlak, en de verschillen tussen Nederland en Vlaanderen (gearceerd) duidelijker naar voor kunnen komen.

[pagina 21]

2.1.2. De wereld van het kindervers

Een van de bekendste uitspraken van de Duitse criticus Ruth Lorbe is ongetwijfeld deze: ‘Das Thema der Kinderlyrik ist die Welt’.Ga naar voetnoot(1), of met andere woorden: de wereld van het kindervers is de wereld. En dan is die wereld geenszins een eenzijdig kinderlijke wereld. Kinderpoëzie kan de meest verscheidene onderwerpen binnen haar bereik brengen. Je kunt haast niets bedenken, zo doodgewoon of zo knettergek, of er is een kinderversje over geschreven. Toch is ook vooral in kinderverzen overduidelijk de wereld waarin het kind leeft allesoverheersend, van de kleine kamer rondom de kruipende peuter tot het steeds wijder wordende gebied voor het op avontuur trekkende kind en de onbeperkte ruimte van de fantasie. Het is dan ook vooral de omgeving rondom het kind die in de kinderpoëzie primeert. Kinderverzen hebben een hoofdzakelijk extravert karakter.

 

Hoofdzaak in onze moderne kindergedichten blijft zonder twijfel dat de dichter de kinderen wil laten zingen en dansen, spelen en lachen, dat hij ze dus plezier wil laten beleven aan zijn verzen. Hij maakt, zoals Jan Vercammen het noemt, vooral taalspeelgoed. Lange tijd behoorden de innerlijke wereld van het kind, zijn gevoelens als eenzaamheid, verdriet enz. niet of slechts heel marginaal tot de thema's van het kindervers. Het is pas vrij recent dat de aandacht hiervoor gegroeid is. De belangstelling voor de toenemende kennis van de psychologie van het jonge kind zal daar wel niet vreemd aan zijn. Ik kom op deze verschuiving nog terug (cf. 2.2.2.). In hoofdzaak is de thematiek van het kindergedicht erg traditioneel en weinig aan verandering onderhevig. De wereld van het kindervers is een vrij statische wereld. Dit geldt ook voor de laatste dertig jaar. Steeds dezelfde onderwerpen keren terug, en worden dan nog meestal op gelijkaardige wijze benaderd. Zo duiken uit de lectuur van de versjes van deze periode een aantal merkwaardige motieven op. De boeiendste ervan zal ik als leidraad gebruiken om u door die wondere en vaak in zijn statisch-zijn toch heel originele wereld binnen te brengen. De mogelijke evoluties en verschuivingen van accenten van na 1950 zal ik in een afzonderlijk punt behandelen (cf. 2.2.).

[pagina 22]

Zoals ik in het begin van deze paragraaf opmerkte, is de thematiek van de kinderpoëzie bijzonder rijk geschakeerd. Toch is het niet onmogelijk hierin enkele hoofdthema's te onderscheiden. Voor een praktische behandeling van de verzen kunnen deze een bijzonder bruikbaar instrument leveren. Ik ben er mij terdege van bewust dat de indeling die ik voorstel slechts één van de vele mogelijke is. Ze is vrij algemeen, maar dat heeft het voordeel dat de gedichten er zeer vlot in kunnen worden ondergebracht. Ze doorstond in elk geval de bruikbaarheids- en relevantietest in erg bevredigende mate.

De wereld van het kindervers kent dan in grote lijnen de volgende werelddelen:

-	de alledaagse wereld van het kind;
-	grappige en zonderlinge verhaaltjes rond vreemde heertjes en bijzondere dametjes;
-	dromen, wensen en vragen;
-	de dieren;
-	de natuur.

 

Een afzonderlijke paragraaf wijd ik aan de nonsens- en humoristische versjes. (Hoewel deze verspreid zijn binnen de vijf bovenstaande groepen).

 

Binnen het hier volgende overzicht nam ik enkel oorspronkelijk dichtwerk voor kinderen op. Daarbij stel ik de dichter centraal. Het beeld dat ik wou verkrijgen was dat van wat er in die dertig jaar oorspronkelijk in Nederland en Vlaanderen aan poëzie voor kinderen in boekvorm gepubliceerd werd (bundels verhalen + versjes nam ik in de regel niet op). Er werd echter vanzelfsprekend heel wat meer gelezen dan deze oorspronkelijke gedichtjes. Er verschenen ook talrijke herdrukken, er werd ook een en ander vertaald en tenslotte werd een aantal boeken uitgegeven waarin Nederlandse dichter(e)s(sen) kinderversjes schreven bij vreemde tekeningen (zo b.v. H. Laurey, P. Biegel en J. Idserda bij platen van A. Zábransky, en L. Smulders bij illustraties van Gyo Fuykawa). Herdrukken nam ik niet op omdat die versjes volgens mijn principe in de tijd van de eerste druk thuishoren. Vertalingen aanzie ik wel als evenwaardig nederlandstalig werk, maar opname ervan zou een vertekend beeld gegeven hebben van wat in Nederland en Vlaanderen gecreëerd werd en aan onderwerpen leefde, daar de thema's niet zelf bedacht waren. Bij de laatste groep tenslotte zat ik met een identiek probleem, daar zijn de onderwerpen opgedrongen door buitenlandse illustraties. Een ondertitel als ‘Nederlandse kinderversjes van Harriet Laurey’ is in deze context gedeeltelijk misleidend. Deze werkjes werden dus niet opgenomen in de algemene schets van de wereld van het kindervers na 1950 zoals ik die zal behandelen. Als integrerend bestanddeel van het totaalbeeld van wat er aan poëzie voor kinderen verscheen, zal ik het er wel bij de betreffende auteurs nog over hebben. (cf.2.3.) Maar laten we nu binnentreden, of misschien past hier beter binnenwippen, in die wonderlijke wereld van het kindervers.

[pagina 23]

[pagina 24]

2.1.2.1. De kinderwereld van elke dag

De eigen wereld van het kind, van opstaan tot slapengaan, op zijn eentje, met zijn vriendjes en in het -dikwijls onprettige- contact met volwassenen, vond ik uitgebeeld in 844 versjes (28,23%). Na de dierenwereld maakte het de laatste dertig jaar het tweede grootste thema uit binnen de kinderpoëzie. Het aandeel van deze verzen werd wel belangrijker naar de jaren '80 toe, wat vooral te maken heeft met een vernieuwde kijk op deze wereld (cf.2.2.2.) en met het afnemend belang van de grappige of vreemde verhaaltjes. Binnen deze groep neemt het kinderspel een bijzondere plaats in. Met 226 gedichtjes beslaan ze meer dan 1/4 van het totale aantal. Ik zal ze dan ook als een aparte geleding behandelen, na de twee andere hoofdthema's die hier aan bod komen: thuis/gezin en de wereld buitenshuis. Tenslotte zal ik het afzonderlijk nog even hebben over de gelegenheids- en albumversjes.

 

Ruimtelijk gezien is het huis met vooral de woonkamer, speel- en slaapkamer wellicht de belangrijkste plaats in de wereld van het kindervers. Ook de meeste spelletjes spelen zich binnenskamers af. We kunnen dus met reden spreken over een ‘kleine’ wereld, die trouwens des te kleiner is naarmate het kind dat in het vers optreedt of tot wie het rijm gericht is, kleiner is. De wereld ontvouwt zich van de wieg, naar de kinderbox, naar de kamer enzoverder.

- Versjes bij het slapengaan

Wiegeliedjes en slaapliedjes trof ik in de moderne kinderverzen erg zelden aan. Waar deze wel voorkwamen, waren het eigenlijk variaties op oude volksrijmen als ‘slaap kindje slaap’, die blijkbaar onverbeterbaar zijn. Ik ontdekte er slechts een achttal, en ook zij volgden oude rijmen na (duidelijk in het slaapliedje van Jan Vercammen (Ik ben ik), of werden op dieren overgeplaatst zoals ‘schaap lammetje slaap’ van Jan van Hoften (De vrolijke dierentuin) of het ‘duivenslaapliedje’ van Diet Huber (De snars, de fluit, de sikkepit). Origineel, zowel qua invalshoek als qua ritme is het vers ‘slaperige moeder’ van Karel Eykman, waarvan de laatste strofe luidt:

[pagina 25]

Merken we hier nog bij op dat deze rijmpjes eigenlijk gebruikspoëzie voor de moeder (de vader komt er blijkbaar niet aan te pas) zijn, wat duidelijk blijkt uit het vertelstandpunt (moeder tot kind). In alle opzichten zonderling en in een typische droge, ontluisterende Dorrestijn-stijl geschreven is zijn ‘Slaaplied’:

Versjes die het slapengaan begeleiden komen wel meer voor (12x). Een veelgebruikt motief is hier het goedenacht-wensen door het kind aan zijn/ haar directe omgeving: het speelgoed, de dieren, moeder en vader, tot zelfs de figuren op het behang.

 

Liedjes voor bij het opstaan zijn dan weer veel zeldzamer. Jan Peeters schreef er eentje in traditionele lijn waar men nog wakker werd bij het kraaien van de haan. Een reactie vanuit het kind op het keurige patroon: vroeg uit de veren, netjes wassen enz... levert Karel Eykman in 's Ochtends wassen’, waar het kind zich afvraagt waarom dat hoeft, 's avonds is toch eigenlijk al genoeg... (De liedjes van Ome Willem). Nog krasser is het komische gedicht van Hans Andreus: ‘Geloof je wipt, zich piekfijn klaarmaakt enz. om uiteindelijk toch toe te geven dat er eigenlijk niets van waar is (De rommeltuin). Al even origineel zijn in die zin het ‘Liedje van de luie week’ en ‘De luie mier’ (Waarom, daarom), waarmee de dichter meteen een flinke deuk geeft aan het traditionele vers, waarin de luiheid als uiterst verderfelijk werd beschouwd. Schreef Van Alphen al niet: Des morgens lang te slapen, _ Te geeuwen en te gapen _ Staat lelijk voor een kind. Dat deze boodschap erg lang naklonk mag blijken uit versjes van o.a. Cor Ria Leeman: Slapen is toch niets gedaan, _ willen we wat spelen gaan (Negertje, 1958), Midderigh-Bokhorst, waarin het elfje Krulkuif haar zusje vermaant geen slaapkop te zijn (Met elfje Krulkuif het hele jaar door), Lea Smulders, waar het prinsesje Pampelon de klompjes die ze van het ijverige boerinnetje wegnam, nooit in goud kan veranderen omdat ze te lui is om die 's morgens vroeg met dauw te wassen (De gouden klompjes), Hendrik Diddens in ‘De krekel en de mier’ (Van knikkers en van kluiten), een variatie op het vers van de La Fontaine, en zelfs nog in 1972 in ‘Mevrouw de hagedis is lui’ van Joan van Eepoel, waar de dreiging van het doktersspuitje de luizieke hagedis erg vlug

[pagina 26]

weer op de been helpt (Dansend langs de regenboog). Hetzelfde motief, maar op verfijnder wijze opgediend, kwam ik tegen in ‘Tweespraak’ van M.W.H. De Weerd (Kris kras door kinderland), waar een meisje dat met haar schijnzieke popje speelt, als dokter de volgende woorden in de mond gelegd worden:

Na dit alles trekt het onderschrift bij ‘Het liedje van Dip-dap-dop’ (E.A. Hagen, Liedverhaaltjes) ‘Niet voor luie kinderen’ natuurlijk onmiddellijk onze aandacht. Dip Dap Dop is een kereltje dat met feestneus en schuiftrompet vrolijk door het leven stapt. De wijze mensen willen hem doen leren, maar het mannetje kwijnt helemaal weg. Tenslotte vlucht hij naar een ver land waar hij weer helemaal zichzelf kan zijn en:

In deze context en in de nonsensikale sfeer die de hele bundel beheerst, zal het onderschrift wel niet zo ernstig genomen dienen te worden.

- ziek zijn

Niet schijn- maar echt ziek-zijn komt in kinderverzen blijkbaar vrij veelvuldig voor. Ik telde 15 versjes. Mooie gedichten over dit thema vond ik o.a. bij Han G. Hoekstra: ‘Leo is ziek’ (Rijmpjes en versjes uit de nieuw doos, maar al daterend van 1948) en bij Willem Wilmink: ‘Overdag in bed’ (De liedjes voor kinderen)

- eten en snoepen

Tussen opstaan en slapengaan wordt er in het kindervers nogal wat gegeten (25 versjes). Traditioneel werd dit thema verbonden met volksrijmpjes waarin het kind hapje na hapje het eten werd binnengelepeld (‘ééntje voor moeder, ééntje voor vader enz.’) en meteen met het niet willen eten of anderzijds met het te veel eten, de gulzigheid en de snoepzucht. Het zijn nog steeds diezelfde onderwerpen (met een soms licht gewijzigde benadering) die verderleven.

Het niet willen eten vonden we in de jaren '50 o.a. bij Lea Smulders en An-

[pagina 27]

nie Schmidt. Wanneer Freekje Pauw zijn pap niet wil eten, vliegt hij van zijn vader naar buiten ‘op de trap’ (Bouhuys, Hand in hand). Tot daar een traditioneel kindervers, alleen de les of moraal ontbreekt nog, maar die komt er bij Bouhuys niet bij:

Jeroen heeft bij Schmidt meer geluk (De graaf van Weet-ik-veel), hij wordt door een gezant van de koning in zijn koppigheid gesteund; alleen jammer - zo besluit Schmidt - dat zoiets alleen bij Jeroen gebeurt. In ‘De drie mannetjes’ zien drie kleine oude mannetjes boven op de kast erop toe dat Basje zijn havermout uitlepelt (Schmidt, Het fluitketeltje en andere versjes). Maar aan het snoepen-afleren, daar doet Schmidt niet aan mee, integendeel. In ‘Luilekkerland expres’ (Veertien uilen) kunnen de kinderen per bus naar Luilekkerland; als iedereen weer naar huis moet, zijn drie kinderen zo dik geworden dat ze niet meer in de bus kunnen, ze schrijven dan maar een brief naar huis:

In ‘Jorisje moet snoepen’ (De toren van Bemmelekom) is de snoepgrage Joris in een grote pot spinazie gevallen. Niemand herkent hem meer en bijna wordt hij als kikker naar de sloot gestuurd. Gelukkig loopt alles goed af en Schmidt besluit:

Het is merkwaardig hoe in twee andere versjes uit die jaren de snoeplust weliswaar bestreden wordt, maar toch ook op een of andere manier gerelativeerd. In ‘Van Jopie Stroop, een dom kaboutertje’ (L. Smulders, Torentje, Torentje Bussekruit) blijft Jopie op een dag door het vele stroop-eten aan de grond kleven. Dat brengt natuurlijk een hoop ellende mee. Jopie zal dan ook nooit meer snoepen, alleen... En bij karnemelkse brei???_Tja, dààr hoort 't eenmaal bij_. In ‘Jan de Lekkerbek’ (M. De Weerd, Kris kras door kinderland) heeft Jan _één heel erg groot gebrek_; wanneer hij

[pagina 28]

van een sinterklaas-geschenk snoept voor hij dat eigenlijk mag, blijkt het vulsel groene zeep te zijn. Het grappige effect hiervan en het ontbreken van een expliciete moraal staan regelrecht tegenover de oude aanpak.

 

Met ‘Stout Kareltje’ (Ken je dit... Ken je dat?) van F. Cremer loopt het slechter af:

Ook bij L. Verbeeck heeft het snoepen voor ‘kabouter Bubbel Suikerboon’ (Droomsoes) pijnlijke gevolgen:

Evenzo bij J. Kalmijn-Spierenburg waar ‘Hollebollegijs’ door te veel te eten flink pijn in zijn buik krijgt (Het liedje van verlangen) en bij M.W.H. De Weerd waar ‘jarig Henkie’ nadat hij met zijn vriendjes ongevraagd de taart en bovendien de volledige inhoud van de koekendoos opat voor het feest begon, een feest op zijn broek krijgt (Kris kras door kinderland). Bij T.J. Kerpel moet kleine Jan die de krenten uit het brood in het geniep naar binnen speelde, zonder eten direct naar bed.

Bij Rieme en Maurits Mok komen verschillende versjes rond eten voor, wat wel te maken zal hebben met hun gerichtheid op kleuters. Hun voorkeur voor nonsens en volksrijm en afkeur van het belerende blijkt ook duidelijk uit deze gedichtjes. Door het beschrijven van de eetlust van ‘Kleine Klaas’ (Rom Bom Bom) in een lief tafereeltje krijgt het kind op een veel ongedwongener wijze die eetlust zelf binnengelepeld. In de versjes rond dit thema in Weer een zak pepernoten primeert het nonsensikale.

Uit de zeventiger jaren vermeld ik nog ‘Domme Marian’ (De feesttoeter 1) van Hans Runenbaan, waar het kleine meisje dat nooit lustte wat er op tafel kwam, door een toverfee wordt meegenomen van wie ze niets anders krijgt dan slakken en levertraan, een boeman in dienst van de opvoeding uit 1975! Willem Wilmink tenslotte geeft zichzelf in ‘Eetlust’ (De liedjes voor kinderen) de gelegenheid wat volwassen sentiment op te rakelen wanneer hij zijn kinderen tot eten aanmaant:

‘In de oorlog, jongens, toen zagen wij van honger groen...’.

Een zekere ironie kan hier ook wel onder steken.

 

Bijzonder boeiend en gevarieerd materiaal levert het onderzoek naar de manier waarop het kind in zijn relaties tot anderen, op de eerste plaats de ouders, maar ook broertjes en zusjes, vriendjes en andere volwassenen wordt benaderd. Ook hier vinden we traditie en aanval op die traditie door mekaar.

[pagina 29]

- vader en moeder

In ‘De verre reis’ van F. Cremer (Ken je dit... Ken je dat?) trekken de kinderen met een stoelen-trein naar een land waar alles mag. ‘Maar...’, zo voegt de dichter eraan toe, ‘je vader en je moeder, _ weet dat wel, die zijn er niet’. Nou, dan blijven ze toch maar liever thuis. Let hier even op het scherpe contrast met de ‘Luilekkerland expres’ van Schmidt die ik zojuist aanhaalde. Toch kunnen in ‘Toverstokje’ (Op visite bij de reus) van dezelfde Schmidt de ouders uiteindelijk niet gemist worden. Wanneer alle volwassenen door het toverstokje van Hansje omgetoverd zijn, gaan de kinderen zich al gauw vervelen ‘en zij werden vuil en vies en groen _ en niemand gaf hun ooit een zoen. De grote mensen worden dan ook vlug teruggetoverd.

In het klassieke kindervers worden de ouders met veel respect behandeld (we zullen dit ook voor de vaders en moeders afzonderlijk nu nog kunnen constateren).

Vanaf '60 duikt echter hier en daar een valse noot op in deze harmonie. In ‘slechte kinderen’ (De liedjes voor kinderen) van Willem Wilmink wordt de gezagspositie van de ouders die roddelen over hun slechte kinderen ronduit belachelijk gemaakt in het slot van elk refrein

Dezelfde afbraak, met nog drastischer middelen biedt Hans Dorrestijn in ‘De kinderbarbecue’ (Pieleman, Pieleman), dat begint met:

Waar met die ‘ze’ de ouders bedoeld wordt.

In ‘Meester Pennelik geeft cijfers’ van Vera Witte (Dat kan ik ook) wordt het klassieke rolpatroon op flessen getrokken. Meester Pennelik geeft er cijfers voor alles wat zijn vrouw doet, toch hoeft ze niet bang te zijn, ze krijgt immers nooit een onvoldoende!. Dat dit traditionele patroon in de kinderverzen aanwezig was, blijkt b.v. uit ‘Bij de mantelbavianen’ (De Weerd, Kris kras door kinderland), waar het vrouwtje baviaan ook een manteltje wil; telkens ze er met één aan komt draven, keurt haar man die af, tenslotte bindt ze in, ze zal nooit meer mantels aantrekken, ‘die zijn alleen voor jou,

[pagina 30]

lieve man’. In bijna alle gevallen wordt de vader trouwens als kostwinner en de moeder als huisvrouw afgeschilderd. Maar dat er ook daar af en toe verandering in komt, bewijst het boekje Dag hobbelpaard van N. Kuiper waar pappa de schone was strijkt terwijl mamma het gras maait.

Centraal bij de vaderfiguur staan zijn werk en de goede verstandhouding met het kind. Versjes over het werkmilieu van de vader vond ik o.m. bij M. Bouhuys (‘Mijn vader’, Hand in hand, ‘De haven’, Kinderversjes) en L. Kalff ‘Mijn vader gaat uit varen’, Het springfonteintje). Nog bij M. Bouhuys mag de kleine bij vader gezellig ‘Achterop de brommer’ (Hand in hand). Karel Eykman laat vader en zoon samen de stad intrekken. Ook hier springt het vreemde perspectief ouder-kind onmiddellijk in het oog:

Dezelfde vriendschappelijke relatie blijkt uit zijn ‘In vader of moeder klimmen’. In ‘De hand van mijn vader’ (De zee is een orkest) van A. Van Assche vindt het kind in de lijnen van die hand altijd weer ‘de weg naar huis’. Bij N. Kuiper bouwen de twee (kind en vader) samen een toren (Dag hobbelpaard) en in ‘Wat een verjaardag’ (Kinderversjes) van H. Laurey schrijft de vader van Sabine met zijn vliegmachine in sierlijke letters in de lucht ‘Lieve Sabine proficiat’.

Uit het versje ‘Bellen blazen’ (Rijm je mee) van T.J. Kerpel tenslotte, blijkt nog maar eens het klassieke rolpatroon: het kind rent er snikkend naar zijn moeder nadat het zijn pijpje brak, de moeder troost het, maar als vader thuiskomt, belooft die een nieuw.

 

Recent dook bij deze verstandhouding nog een eigentijds aspect op, het gebrek aan tijd van de vader voor het kind, zo bij H. Dorrestijn (‘Ochtendhumeur’, Pieleman, Pieleman), N. Kuiper (‘Mijn vader’. De kraai is door het nest gezakt en andere versjes), waar het jongetje zijn vader pas echt leert kennen op de zondagse wandelingen in het bos, en W. Wilmink (‘Liedje voor Michiel’, De liedjes voor kinderen). Nog bij Hans Dorrestijn (‘Stuivend Zand’, Pieleman, Pieleman) valt, weliswaar binnen de vriendschappelijke relatie, ook het ontluisterend oordeel over de vader als alwetend gezagsfiguur.

De persoon van de moeder is van oudsher veel sentimenteler en in een sfeer van tederheid benaderd in de kinderpoëzie. Slechts Hans Dorrestijn en Annie M.G. Schmidt waagden het hieraan te raken. Ik vernoemde al Dor-

[pagina 31]

restijns Slaaplied. Al even ontnuchterend werkt ‘De olifant’, wat dan de naam is die de snotterende en niezende moeder van de buurvrouw toebedacht krijgt, een goeie grap vindt het kind. In ‘De regenworm en zijn moeder’ (Dag meneer de kruidenier) ziet een kleine regenworm door het in de wind slaan van zijn moeders raad niet steeds in de lucht te kijken, maar eten te zoeken in de grond, nog net op tijd de roofvogel aankomen; voor zijn moeder was het echter te laat en Schmidt eindigt

In het geheel van Schmidts werk waar meer van die alternatieve en non-sensikale (moraliserende) slotzinnen voorkomen, moet hier niet zo zwaar aan getild worden, maar het staat er toch maar...

In de jaren vijftig ontdekte ik bij E. Vandevelde en A. Vermeire nog enkele voorbeelden van de gewrongen, onkinderlijke sentimentaliteit rond de moederfiguur waar de kinderverzen in vroeger jaren vaak zo door geteisterd werden. Lees er maar even volgende strofen op na, de eerste uit ‘Uw hand’ van E. Vandevelde (Huppeke Tuppeke, 1955) de tweede uit ‘Moeder’ van A. Vermeire (Dropjes, 1953).

Dat we in die jaren nog dergelijke strofen aantreffen (in Vlaanderen) is wellicht niet zo verwonderlijk, wanneer we echter in 1969 nog de volgende woorden voorgeschoteld krijgen, dan is dat toch wel het toppunt van ellende (uit: W. Van Hemelhuis, Van kindergedicht tot spreekkoor):

[pagina 32]

Ook Jan Peeters gaat in ‘de eerste roos’ (Trek je mee naar Rome) niet helemaal vrijuit. Wanneer het kind die bloem aan zijn moeder schenkt valt het hele gebaar, ondanks de vele verkleinwoorden toch nogal zwaarwichtig uit o.m. door woorden als: ‘balsemgeur’ en ‘pronken’. Eenzelfde sfeer ademen trouwens talrijke, zoniet de meeste gelegenheidsversjes uit, maar daarover later.

 

Geef mij in elk geval dan maar liever de lieve, knusse moeders van Miep Diekmann (‘Waarom moet je zo huilen’, Stappe, stappe, step!) of K. Eykman (‘Slaperige moeder’, De liedjes van ome Willem).

- broers en zusjes

[pagina 33]

Net als bij de weergave van de relatie ouders-kind klinkt ook bij het proberen te vatten van de verhouding tussen broers en zusjes erg veel onnatuurlijkheid door. Vertederend, maar in onze ogen onbegrijpelijk en geforceerd klinkt ‘De verrassing’ van F. Cremer (Ken je dit... Ken je dat?). We moeten dit vers echter wel plaatsen in zijn tijd, waar discussies over voorlichting nog volop aan de gang waren en voor- en tegenstanders van ooievaar- en kool-theorieën mekaar in sommige milieus nog geregeld in de haren zaten. De moderne pedagogie mocht dan al lang met deze mythes afgerekend hebben, dit versje bewijst dat ze toch nog leefden. Ik nam het als tijdsdocument (1958) volledig op.

 

Ook in ‘Het raadseltje’ van J. Kalmijn-Spierenburg) Het liedje van verlangen) staat het mysterieuze voorop. Wanneer haar vriendinnetje niet kan raden wat het meisje heeft gekregen, antwoordt ze maar zelf vol trots: ‘een broertje in de wieg’. Dat niet alle kinderen met deze verrassing in hun schik waren, probeerden T.J. Kerpel en P. van Moerlande uit te drukken, maar hoe geforceerd komen ook hun pogingen over! In ‘Hartewens’ (T.J. Kerpel, Rijm je mee?) antwoordt kleine Jan op de vraag wat hij liefst zou krijgen, een broertje of een zusje ‘'t Liefst pa _ had _ ik nog _ een geitje’. Bij van Moerlande getuigt het ‘Ontevreden broertje’ (Kinderparadijs) gewoon van wansmaak; na een beschrijving van de lelijke, gerimpelde baby besluit het kind:

Een kras staaltje van hoe het zich proberen op kinderlijk niveau te verplaatsen kan ontaarden... Merken we terloops op dat beide benaderingen ook bij R. Cramer terug te vinden zijn en dus zeker niet nieuw waren. Een veel actueler geluid horen we bij E.A. Hagen (‘Annerietje ziet voor 't eerst haar tweelingszusje’, Liedverhaaltjes) en bij Miep Diekmann in het laatste versje van Wiele Wiele stap, waar The Tjong Khing een klein kindje op de knieën van een schattig zwangere moeder bij tekende.

[pagina 34]

[pagina 35]

In haar tweede boekje, Stappe stappe step, is de baby er en dan weet Diekmann op een fijne manier de gevoelens van het kind bij deze verandering in zijn wereldje te schetsen, een mengsel van jaloezie (de baby neemt zijn kamer in beslag en krijgt veel meer aandacht) en genegenheid, zelfs samenhorigheid tegenover vreemd bezoek.

Overigens wordt de relatie tussen broers en zusjes bijna altijd in positieve bewoordingen beschreven, soms zelfs weer tot in het overdrevene toe. Zo schildert F. Cremer in ‘Bellen blazen’ (Ken je dit... Ken je dat?) een lief tafereeltje tussen grote broer en zijn klein zusje. In ‘Broertje heeft de hik’ (M. Hesper Sint, Een huisje vol) probeert het kind met lieve magische woorden ‘Hik - sprik - sprak - sprouw _ Hik verdwijn een beetje gauw’) de hik van de kleine baby te verdrijven. Een onnatuurlijk sentimentele noot ving ik op bij J. Peeters in ‘Grote Griet en kleine Piet’ (Trek je mee naar Rome). Wanneer Pietje in de winkel een snoepje krijgt, schrijft Peeters:

Niet zozeer vreemd door de situatie als wel door de taal, komt het gedicht ‘Koekenbak’ (E. Vandevelde, Huppeke Tuppeke) over. Wanneer de grote broer kleine Hans (die ‘brave’ broer) de zandbak met zijn pasgebakken koekjes ziet naderen, denkt hij bij zichzelf:

Hoe totaal anders klinkt 20 jaar later de stem van Willem Wilmink:

Een ander motief dat in deze versjes af en toe opduikt, is het uitdrukken van het besef al groot (in vergelijking met) te zijn. Luisteren we naar J. Vercammen in ‘Ben ik niet groot?’ (Ik ben ik), een versje dat in Vlaanderen vrij populair werd.

[pagina 36]

en vergelijk met E.A. Hagen ‘Annerietje ziet voor 't eerst haar tweelingszusje’ (Liedverhaaltjes):

Eenzelfde gedachte vinden we bij N. Kuiper (‘Helpen’, De tovertrein) en bij P. Jaspers (‘Luister even’, Met rozerood en zonnehoed., maar dan als wens zo groot te zijn als grote broer, zodat z'n klein broertje hem grote broer moet noemen).

- andere familie en grote mensen

Andere familieleden, oma's, opa's, tantes en ooms worden pas heel recent als normale mensen behandeld. Vroeger (na '50 althans) werden ze praktisch uitsluitend in een humoristisch, nonsikaal kader uitgebeeld (zie verder).

 

In de relatie tot andere volwassenen is het opvallendste motief de tegenstelling tussen het kind en de volwassene. Bij Annie Schmidt b.v. is die meestal onderhuids aanwezig, ook bij M. Hesper Sint duikt die even op in ‘Ventje is je vader thuis?’ (Een huisje vol) waar de postbode polst of moeder of opoe niet thuis is en bij ontkennend antwoord tenslotte vraagt: ‘Ventje is er niemand thuis?’ waarop de kleine antwoordt:

Nog duidelijker blijkt dit contrast in ‘Grote mensen zien graag klein’ (Pieleman, Pieleman) van Hans Dorrestijn, waar de titel voor zich spreekt. Opvallend, zeker in contrast met het opvoedkundig klimaat van vroeger, is de reactie van de kleine in volgend versje bij N. Kuiper (Dag hobbelpaard):

[pagina 37]

Tenslotte nog enkele verzen uit De liedjes voor kinderen van Wilmink

- kind en spel

Het spelende kind is een erg populair onderwerp in de kinderpoëzie na 1950. Nu werden kind en spel van oudsher in kinderverzen bij mekaar gebracht, hoewel ook hier pas na het zich losmaken uit de greep der moraal het kinderspel echt doorbrak en aan een ware triomftocht begon. Het meest voorkomende speelgoed is afgetekend de pop (33 versjes), met als populaire motieven de poppenwas, het in bed stoppen van de pop en het doktertje spelen. Vervolgens wordt er in het kindervers ook veel gedanst, zomaar (16x) of in het springtouw (9x) en muziek gespeeld, meest op blikken trommels en dergelijke (14x). Ook aftelrijmpjes, vaak variaties op volkse versjes, komen frequent voor (14x). Daarop volgen het hobbelpaard (8x), de luchtballonnetjes (6x), het bellen blazen (6x) vliegeren (5x) en winkeltje spelen (4x). Andere vormen als vadertje en moedertje, doktertje of verstoppertje spelen komen slechts 1 à 2 maal voor.

Over de decennia is er wel hier en daar een verschuiving in het spelgedrag te zien, zo komt het vliegeren in de jaren zeventig slechts 1 x en het bellen blazen niet meer voor, ook het spelen met de poppen krijgt er nog amper 4 versjes. In de jaren vijftig wordt er in de kinderverzen duidelijk minder gedanst en afgeteld (beide 1x). Het zou naar mijn mening overdreven zijn te beweren dat deze veranderingen samenvallen met wijzigingen in het spelgedrag in de werkelijkheid. Wellicht wordt er minder gevliegerd en bellen geblazen dan vroeger, maar die dalende populariteit heeft ongetwijfeld ook te maken met een uitgeput geraken van deze thema's. Dat er in kinderverzen minder met poppen gespeeld wordt zou wel - naast de vorige reden - te maken kunnen hebben met de idee van sexistische opvoeding die daaraan vasthangt. Uit het kinderspel komen de gescheiden rollenpatronen (althans tot vóór N. Kuiper en M. Diekmann) overigens overduidelijk naar voor: meisjes spelen met poppen en dansen in het springtouw, jongens vliegeren, rijden op hobbelpaarden en spelen voetbal.

[pagina 38]

- de school

In de wereld buitenshuis is de school in kinderverzen zonder twijfel de belangrijkste gesloten ruimte (24 versjes). In bijna alle gevallen wordt die school negatief getekend, als een onprettige plaats waar het kind vervelende, moeilijke dingen moet leren, waar het zich opgesloten voelt, weg van de vrije natuur, waarvan het dan ook herhaaldelijk droomt op de banken. Alleen in de tekenles (E. van Aalst, Heidebloempjes), op de kleuterschool (N. Kuiper, De tovertrein) en bij het plagen van de juf (M. van Bolhuis, In de bloementuin. Juf Stella krijgt er een plastic kikker in haar nek) valt er nog plezier te beleven. Het kind bij P. Jaspers vraagt zich, met de vakantie pas achter de rug, af waarom het eigenlijk al die geschiedenis, vreemde taal enz. moet leren: ‘Duizend Jannen potverdorie _ zijn er hier in de historie...’ (Met rozerood en zonnehoed). Bij Vera Witte duiken gelijkaardige vragen op:

Maar hier kan de kleine leerling aan de vragen ontsnappen, aan het slot van het vers klapt hij zijn boeken dicht en loopt zingend de lente in... In het versje ‘Dat rekenen ook’ van H. de Weerd (Kris kras door kinderland) vormen de ‘nare, akelige sommen een probleem. Bij H. Runenbaan zullen ze dat wellicht niet minder gedaan hebben, maar zijn aanpak van het thema verschilt grondig, hij plaatst het accent op de noodzaak aandachtig te zijn in de ‘Rekenles’, ‘wil je een tien op je rapport’ (De feesttoeter 1). Voor Wilminks kinderen biedt vooral het schrijven moeilijkheden ‘Dictees’ en ‘Een leesles voor Michiel’ uit De liedjes voor kinderen). Ik citeer uit het eerste gedicht:

Geen wonder dat het kind op zijn bankje vaak niet met zijn gedachten bij de les zit. Bij P. Jaspers (Met rozerood en zonnehoed) droomt Jetje ervan van school af te zijn, bij J. Van Hoften (‘Lente-vlinder’, De vrolijke dierentuin) en J. Kalmijn-Spierenberg (‘Jan Dromer gaat op reis’ Het liedje van verlangen) dwalen de hoofdspelertjes af naar de feestelijke natuur achter de klasramen. Maar de dreiging blijft: in ‘Lente-vlinder’ maakt de kleine zijn sommen verkeerd en als juf Jan Dromer een beurt geeft, dan is hij er ‘gloeiend bij’.

Hoe scherp contrasteert weer met deze gedichtjes het vers van Maurits Pee-

[pagina 39]

ters ‘Kijk eens allemaal buiten’ (Klein klein kleutertje) met zijn onnatuurlijk, schoolmeesterachtig ontkrachten van de droom (waarbij de in die tijd (1960) in Vlaanderen schier onvermijdelijke portie religiositeit niet ontbreekt):

Merken we tenslotte nog op dat ook bij kabouters en heksen (M. Bosch van Drakestein, ‘De heksenschool’, Het heksenketeltje) en bij dieren (Chr. Scheffer, ‘Op de school voor Pimpelmezen’, De vogel Nebukátnezar..., V. Witte ‘De dieren van Hinnekensweerd, Dat kan ik ook; A.M.G. Schmidt ‘De uilemanschool’, Dit is de spin Sebastiaan) naar school gegaan wordt. Wanneer we over de school spreken, denken we er onmiddellijk de vakantie bij. Vreemd genoeg ontdekte ik slechts 8 versjes als sfeerbeeld van de overgang van school naar vakantie vond ik ‘De laatste schooldag’ (De liedjes voor kinderen) door Wilmink, samen met H. Dorrestijn gemaakt.

- naar de kapper

Een laatste interessant thema in de kinderwereld na '50 dat ik hier kort wil aanstippen, is het naar de kapper gaan. Versjes hierrond trof ik aan bij M. Bouhuys (Voetje van de vloer), F. Cremer (Ken je dit... Ken je dat?), P. Jaspers (Met rozerood en zonnehoed), A. Schmidt Dit is de spin Sebastiaan), K. Eykman (De liedjes van ome Willem) en N. Kuiper (Dag hobbelpaard). Meestal hebben deze gedichtjes als functie de angst van het kleine kind weg te werken, door de situatie als heel gewoon uit te beelden of door komische effecten. Alleen bij M. Bouhuys ligt de toon anders, daar moet Driesje Dop die in het geniep in zijn haar knipte als straf naar de kapper die hem helemaal kaal scheert. Bij K. Eykman gaat het kind met de oma (die zijn haar veel te lang vindt) naar de kapper, een bijzonder eigentijds motief...

[pagina 40]

- gelegenheidspoëzie en albumversjes

Als laatste groep binnen of wellicht beter zijdelings van de wereld van het kind wil ik het nog even hebben over de gelegenheidspoëzie en de albumversjes.Ga naar voetnoot(3)

Het gebruik gedichten voor bepaalde gelegenheden aan ouders, familie en vrienden te schenken is al zeer oud. Volgens L.J.Th. WirthGa naar voetnoot(4) is het op de scholen ontstaan, waar de meesters de kinderen een vers lieten overschrijven en dat dan met zwierige krullen versierden. Het gedicht was naast een wens ook een proeve van vorderingen in de schrijfkunst en werd ‘dikwijls in klinkende munt omgezet’. In de loop van de 17^e eeuw werden de tekeningen op speciale bladen gedrukt, deze vorm leeft nog steeds voort in nieuwjaarsbrieven, vooral dan in Vlaanderen. Naast gedichtjes voor algemene feestdagen ontstonden in de 18^e eeuw ook verjaarsverzen en gedichten voor andere speciale gebeurtenissen. Waar de versjes aanvankelijk schriftelijk aan de bestemmeling werden bezorgd, won de gewoonte langzaam veld deze voor te dragen, een gewoonte die vooral via de scholen populair werd. Louter schriftelijke wensjes werden dan neergeschreven in poëzie-albums. Het aantal gelegenheden waarvoor dergelijke versjes werden geschreven, breidde zich trouwens steeds uit. Ook voor volwassenen werden dergelijke bundels gepubliceerd, en met evenveel succes. A. Fokke Simonszn's Drie honderd toasten, tafelzangen, bruiloft- en gelegenheidsverzen voor alle gelegenheden. (Amsterdam, G. Theod. Bom) kende in 1865 een 7^e, ‘veel verbeterde druk’.

Het oudste bundeltje gelegenheidsverzen dat Wirth vond, dateert uit 1763 en was getiteld: Verscheyde Gedichten en verjaarswensen om van de jeugd in de schoolen te gebruyken. Het genre maakte een vlugge opgang, het ene bundeltje volgde op het andere en verschillende ervan beleefden meerdere drukken. Ter illustratie enkele voorbeelden:

-	Batavus, Gelegenheids-gedichtjes om op te zeggen en uit te schrijven bij Nieuwjaars- verjarings-, huwelijks-, aannemingsfeesten en jubileums. 4e herz. dr., Gouda, P.J.W. Jongeneel, 1936.
-	Gedichtjes voor de beschaafde jeugd, inzonderheid bevattende: verjarings-, nieuwjaars-, bruilofts- en albumversjes. 5e dr., Bergen op Zoom, J. Steenmeijer, 1863.
-	Hilker, W., Nieuwe verzameling van gelegenheids-gedichtjes, ten gebruike van scholen en huisgezinnen. Amsterdam, J.M.E. Niemeijer, 1856; 4e dr., 1872.
-	Jager, An. de, Nieuwe-, verjaars-, nieuwjaars- en gelegenheidsversjes in het Hollandsch, Fransch en Duitsch. 4e dr. (nieuwe uitg.), Rotterdam, Gebr. Poot, 1898.
-	Leent, F.H. van, Verjaringsversjes en nieuwjaarsgedichtjes voor het jonge Nederland. 4e dr., Amsterdam, H.C.A. Campagne & Zoon, 1912.

[pagina 41]

-	Louwerse P., Veel geluk! Nieuwjaars- en verjaardagsversjes voor kinderen. Schoonhoven, S. en W.N. van Nooten, 5e dr., 1894.
-	Neef Paul, Gelegenheidsgedichtjes voor huiselijke feesten, Verjaardag, nieuwjaar, bruiloft. 5e dr., herzien en belangrijk gewijzigd, Alkmaar, P. Kluitman, 1900.

 

De gelegenheidspoëzie is (samen met de albumversjes) ongetwijfeld het meest traditie-gebonden genre binnen de op zich al erg klassieke kinderpoëzie. L.J.Th. Wirth geeft in zijn boek een staalkaart van de grote variëteit aan ‘gelegenheden’ waarop men dichtte. We vinden ze nog bijna alle terug zonder dat er echt nieuwe onderwerpen bijkwamen in de bundeltjes na 1950, versjes voor ieders verjaardag, voor verlovingen en huwelijken, voor koperen, zilveren en gouden bruiloften, voor ambtsjubilea, voor kerkelijke en wereldrijke feestdagen enz. Eén belangrijke groep vermeldt Wirth niet: de religieuze gelegenheidsversjes. Zo nam To Hölscher in zijn populaire boekje Wel gefeliciteerd. Katholieke feestversjes voor kinderen (1931, 's-Gravenhage, Van Goor Zonen, 2^e dr. 1950, 3^e dr. 1959) een speciale afdeling ‘Religieuze feesten’ op, waarin versjes als ‘Voor 'n zilveren kloosterbruid’, ‘Priesterwijding’ en ‘Aan Mijnheer Pastoor bij het 12 1/2-jarig bestaan van de parochie’. Er verschenen in die jaren trouwens verscheidene bundeltjes gelegenheidsgedichten voor katholieke kinderen.

Maar niet alleen in de onderwerpen kwam weinig verandering, ook de vormgeving van de gedichtjes bleef vastgeankerd in vaste formules en onnatuurlijke clichés. Bovendien is de taal in deze versjes veel langer dan elders verouderd gebleven en werden de meest onzinnige combinaties aan mekaar gerijmd, zolang de boodschap maar overkwam. Het is dan ook niet zo vreemd dat haast geen enkel van deze boekjes gedateerd is. De volgende uitspraak van L.J.Th. Wirth blijft voor het overgrote deel van de gelegenheidsversjes in de jaren vijftig en zestig van onze eeuw even actueel:

‘Juist omdat de dichters zelf weinig werk maakten van deze rijmelarij, zijn deze versjes een verzameling van prulwerk geworden, zoals ik nergens vond in deze literatuur’.Ga naar voetnoot(5)

Wat te denken van de volgende regeltjes uit Kleuterwensjes van E. Wijnands (1958)?

Het pijnlijkst is nog de zgn. religieuze kitsch. Het bundeltje Eenvoudig kerstfeest (1957) van M.W.H. de Weerd barst ervan. De ‘eenvoud'ge kin-

[pagina 42]

dertaal’ uit het motto is er ver te zoeken, wel vond ik er een hoop geweeklaag over de haat, het eigenbelang en de boosheid der mensen. En hoe breng je de volgende verzen uit ‘Heer weet u ...’ bij kinderen aan?

Het boekje van Anke van Ewijk, Feest door heel het jaar (1962), is al niet beter. De toon is zwaar, veel versjes barsten van de moraal, het ritme gaat kreupel en de rijmen zijn vaak gewrongen (‘Maria voelde zich zo blij, _ ze ging vlug aan de gang. _ Ze naaide luiers, lakentjes - en kocht een nieuw behang’) Bovendien leidt het aanbrengen van onderwerpen als ‘De zeven gaven van de H. Geest’ en ‘Maria onbevlekte ontvangenis’ tot onbegrijpelijke krachttoeren.

Nog zo'n miskleum is het bundeltje Bid kindje bid (1966) van Bertus Aafjes (dat echter van 1946 zou dateren). Ik geef alleen het eerste en laatste versje, de rest bespaar ik u:

Het is trouwens typisch hoe ook bij de (steeds zeldzamer wordende) religieuze gedichtjes in kinderverzenbundels met algemenere inhoud de toon plots zwaarder wordt, met verouderd taalgebruik en talloze clichés.

 

Welke zijn nu de ingrediënten die klassiek in gelegenheidsversjes telkens weer voorkomen? Ik ontdekte de volgende elementen voor verjaardagsversjes:

-	het naar beneden komen op blote voetjes;
-	ik ben nog klein, maar toch heb ik iets te bieden (meestal is dat iets dan een versje, een geschenkje, een zoen of bloemen, maar deze laatste zijn vooral voor de moeders voorbehouden);
-	het komen met een cadeautje;
-	ik leerde een versje (met moeite);
-	't is alweer een jaar geleden;
-	wensen

[pagina 43]

[pagina 44]

-	talrijke religieuze elementen;
-	beloftes en goede voornemens;
-	vreugdekreten (Hiep hiep hoera, wat zijn we blij, hoezee,...).

 

Bij verjaardagsversjes voor opa en oma is het religieuze element gewoonlijk nog sterker, in de zin van formules als ‘Dat God u nog lang mag sparen!’. In elk geval is hier de wens ‘moge u nog lang leven’ uitdrukkelijker aanwezig. Bij nieuwjaarsversjes komen verschillende van bovenstaande elementen terug, met minder of meer nadruk. Zo staan de beloftes en goede voornemens centraler, naast wensen, vnl. dan vreugde en zonneschijn (de kinderen zijn zonnestraaltjes), gezondheid en geluk. Ook het gezegde dat men op zo'n dag wel vrolijk moet zijn, is erg frequent. Een mooi overzicht van deze thema's en klassieke onderwerpen vond ik in de bloemlezing Gelegenheidsversjes van Jeannette Lugten ('s-Gravenhage, G.B. van Goor Zonen, 1921; 2^e dr. 1933, 3^e dr. 1951; 4^e dr. 1956; 5^e dr. 1963). Overigens verschenen in de jaren '50 nog 5 nieuwe bundeltjes, in de jaren '60 nog 6 (van de meeste verscheen ook een 2^e druk) en in de jaren zeventig nog eentje: Lieve allemaal... gelegenheidsversjes, poëzieversjes en feestelijke kadootjes van Maria Van Eeden (de Bilt, Cantecleer, 1976). Dit laatste boekje vermeld ik speciaal omdat het, ondanks de traditionele onderwerpen, toch blijk geeft van een veel frissere taal en een vaak meer kindeigen toon, zoals in: ‘Nog een versje voor vaders verjaardag’.

 

Albumversjes tenslotte zijn al minstens even traditioneel als gelegenheidsversjes. Als afzonderlijke publikaties zijn ze jonger (de eerste verschenen wellicht omstreeks halfweg de 19^e eeuw), maar hun mondelinge overlevering gaat vaak nog verder in de tijd terug. De meeste bekende albumversjes zijn dan ook anoniem (geworden) en bevatten talrijke magische elementen. Eindeloos werd gevarieerd op formules als ‘rozen verwelken, schepen vergaan’. Het vaak ontroerend betuigen van vriendschap en (eeuwige) trouw is trouwens hét centrale motief in deze verzen. Dergelijke boekjes staan dan ook vol vleierijtjes waarvan de betekenis veel minder belangrijk is dan de lieve woorden en geijkte formules. Daarnaast worden de volgende ingrediënten ook veelvuldig aangewend: het schrijven over het versjesschrijven, de wensen van geluk, de complimentjes, het vergeet-mij-niet-motief en het bloemen-motief op zich (met de roos en de vergeet-mij-niet als favoriet). Alhoewel bundeltjes albumversjes minder veelvuldig verschenen als gelegenheidsgedichten, kenden de meeste publikaties ook meerdere drukken. Tussen 1950 en 1979 ontdekte ik slechts de derde en vierde druk van D. Tomkins' Albumversjes ('s-Gravenhage, Van Goor Zonen, 1961, 1966) en het boekje Vergeet mij niet. Versjes uit een poëziealbum voor kleine meisjes ('s-Gravenhage, L.J.C. Boucher, 1967), naast enkele afzonderlijke afdelingen in bundeltjes gelegenheidsverzen. De meest indringende karakterisering van de album-poëzie vond ik bij J. Krüss in zijn Naivität und Kunstverstand.Ga naar voetnoot(6):

[pagina 45]

‘De album-poëzie is (...) een enge wereld, bekeken door de brandglasraampjes van een tuinprieel’. (eigen vertaling)

2.1.2.2. Grappige en zonderlinge verhaaltjes

Bij nogal wat mensen zijn verzen voor kinderen wellicht synoniem met verhaaltjes op rijm. Daar zal Annie M.G. Schmidt dan wel voor een belangrijk deel verantwoordelijk voor zijn. Het hoofdbestanddeel van haar versjes wordt door grappige en nonsensikale verhaaltjes ingenomen. In de jaren vijftig zorgde ze voor zowat 40% (153) van het totale aantal dergelijke versjes (364). Toen haar activiteit verminderde, daalde ook het aandeel van deze gedichtjes (216 in de jaren '60: 157 in de jaren '70). Over de drie decennia samen werden dus zo'n goeie 700 verhaaltjes op rijm geschreven (24,73%) waarin humor en fantasie rond allerlei zonderlinge figuren meespeelden. Bemerk wel dat ik de verhaaltjes waarin dieren als hoofdpersonage(s) optraden onder een andere afdeling behandel. Om de grote verscheidenheid aan personen en wezens binnen deze grote groep ietwat overzichtelijk te maken, voerde ik de volgende ordening in: eerst heb ik het over de sprookjesfiguren, vervolgens onderzoek ik hoe Sinterklaas ‘behandeld’ wordt, daarna komen een rij vreemde heertjes en grappige dametjes aan de beurt en tot slot laat ik nog een hele winkel levende voorwerpen opstappen. Eén goede raad, leg bij het begin van deze reis alle ballast over wat wel en niet mogelijk is van u af en trek uw kinderpakje aan, want anders laten ze u nooit binnen...

 

Het sprookjesland in de kinderverzenwereld is bevolkt met net zo'n lieve en beangstigende, kleine en grote wezens als bij de alombekende sprookjes: kabouters, heksen, elfen, reuzen enz. en toch is er met verschillende onder hen iets vreemds aan de hand. Het toverstokje van de dichter is vaak krachtiger gebleken dan de macht der traditie.

- kabouters en elfjes

Nog het meest in de lijn van onze verwachtingen ligt het beeld dat van kabouters (komen 78 keer voor: 36 keer in de jaren '50; 30 keer in de jaren '60; 12 keer in de jaren '70) en elfjes (komen slechts 3 keer voor als hoofdfiguur) wordt geschetst. Elfjes zijn altijd lief en speels, ze begeleiden de lente en zijn beste vriendjes met de kabouters, de dieren en de bloemen (zie voor dit beeld o.a. het bundeltje Met elfje Krulkuif het hele jaar door van B. Midderigh-Bokhorst (1950), een verzameling elfenversjes rond de maanden van het jaar. Het profiel van de kabouter, zoals dat in de kinderverzen uit de laatste dertig jaar geschetst wordt, ziet er in grove trekken als volgt uit (Bij elke trek geef ik slechts 1 of een paar voorbeelden):

- lief en vriendelijk:	M. Bouhuys: ‘De kabouter van Margriet’ (Grote oren); J. Van Eepoel: ‘Vredige dwergen’ (Dansend langs de regenboog)
- naïef en een beetje dwaas:	J. Kalmijn-Spierenburg: ‘Liften’, ‘Jan Poen’

[pagina 46]

	(Het liedje van verlangen), J.W. Teacher: ‘Kabouter Wasnietwijs’ (Het koeienbal en andere kinderversjes) en haast alle kabouterversjes in Het Heksenketeltje van M. Bosch van Drakestein.
- vaak ondeugend, vooral dan plaag- en snoepziek:	J. van der Ster: ‘Een grapje’ (Lampions en zevenklappers), F.J. Wolters-Meyer: ‘Ziek’ (Over kabouters en elfjes), L. Verbeeck: de meeste van zijn kabouters in Droomsoes.
- ijverig en behulpzaam:	F.J. Wolters-Meyer: ‘De herfst’ (Over kabouters en elfjes), J. Kalmijn-Spierenburg: ‘De zes kabouters’ (Het liedje van verlangen), H. Laurey: ‘De poetskabouter’ (Kinderversjes). Alleen bij H. Runenbaan (De feesttoeter 1) vinden we ‘7 dwergen’ die van het werken genoeg hebben.
- vrolijk, vieren dikwijls feest:	J. Kalmijn-Spierenburg: ‘Naar het kabouterfeest’ (Het liedje van verlangen), F.J. Wolters-Meyer: ‘Het lente-feest’ (Over kabouters en elfjes), H. Runenbaan: ‘De kermis’ (De feesttoeter 1).

- verder wonen ze natuurlijk in paddestoelen en zijn ze bevriend met elfjes, dieren en kleine kinderen.

 

Bundeltjes waarin kabouters een belangrijke rol spelen zijn:

- F.J. Wolters-Meyer:	Over kabouters en elfjes. In dit boekje komen slechts enkele elfjes voor. We vinden er de meeste bovenstaande kenmerken terug, de vorm is vaak stuntelig. Een staaltje uit ‘Het lente-feest’:
	Straks komen de elfjes op bezoek zij dansen zo sierlijk en fijn. De kabouters hebben haast geen geduld 't Zal immers een groot feest dan zijn.
- E. Vandevelde:	Kinderversjes voor spel en voordracht: een afdeling ‘Uit kabouterland’, in verouderde taal geschreven (‘kroes en kanne, vroed en vrome’ enz.) en met sterk religieuze inslag.
- L. Verbeeck:	Droomsoes: de meeste kabouters in dit boekje staan in dienst van een of ander lesje. De kleine mannetjes worden gestraft omdat ze nooit in bad willen, niet op tijd gaan slapen, nooit hun les leren, te veel snoepen of hun zusje plagen.
- M. Bosch van Drakestein:	Het heksenketeltje (een aardig bundeltje). Over kabouters en heksen denkt ze zelf: ‘Is het niet heerlijk om een heks allerlei slechte eigenschappen te kunnen toedichten en om haar ijselijke avonturen te laten beleven? En kabouters... zijn dat niet de leuke wezentjes, waar kinderen zoveel van houden, omdat ze nog kleiner en dommer zijn dan zezelf?’ (tekst achterflap)

[pagina 47]

- heksen

[pagina 48]

[pagina 49]

Zo zijn we meteen bij de heksen beland. Ik telde er in die 30 jaar 17. Boze toverkollen als die van Hans en Grietje of Sneeuwwitje heb ik in de recente kinderpoëzie slechts toevallig ontmoet (M. Bosch van Drakestein: ‘de boze toverheks’, (Het heksenketeltje), ten hoogste waren ze wat ondeugend of stout. Bovendien waren hun boze streken dan nog meestal opgenomen in een humoristische en zelfs nonsensikale situatie, zoals in de meeste versjes van M. Bosch van Drakestein en in de enkele heksengedichtjes van D. Huber. Zo eet een verstrooide heks per ongeluk van ‘de toverpannekoek’ (Het heksenketeltje) die ze zelf bakte waardoor ze in een pad verandert. Vieze heksenrecepten worden in Het heksenketeltje trouwens overvloedig gebrouwen. Bijzonder geslaagd omwille van de vele herkenbare momenten, dan wel overgeplaatst in een typisch heksenwereldje, vond ik ‘De heksenschool’.

 

Ook ‘De heks van sier-kon-fleks’. van Annie M.G. Schmidt (De toren van Bemmelekon) verliest door nonsens haar klassieke gezicht. De tovenaars ondergaan trouwens hetzelfde lot (zie o.a. H. Runenbaan: ‘Droevig afscheid’ (De feesttoeter 2) en M. Bosch van Drakestein, ‘De gulzige tovenaar’ (Het heksenketeltje)

- reuzen

Ook de 15 reuzen zijn stuk voor stuk unieke exemplaren. Van de wrede, bloeddorstige monsters zoals bij Klein Duimpje is in de kinderverzen van de laatste dertig jaar geen spoor te vinden. Je krijgt de indruk dat J. van der Ster gelijk heeft wanneer hij schrijft: ‘Want reuzen zijn zo kwaad niet, nee!’ (uit: ‘Een grapje’ (Lampions en zevenklappers) waar kabouters knopen legden in de slapende reuzen hun neuzen, maar die kunnen er gelukkig nog mee lachen). En Diet Huber vraagt aan de lezertjes:

Bij Annie Schmidt beleeft de kleine Jan heel wat plezier ‘op visite bij de reus’. ‘De jarige reus’ (Liedverhaaltjes) van E.A. Hagen tracteert alle bewoners van het bos. Bij R. en M. Mok komt een verloren schoen bij het snuiten van de reus zijn neus weer tevoorschijn (Weer een zak pepernoten). Een versje van L. Verbeeck heet ‘De brave reus’ (Droomsoes) en W. Wilmink voert in ‘Reuzenlied’ (De liedjes voor kinderen) een luidkeels zingende reus ten tonele.

Door de beknopte vorm van het kindervers kan moeilijk een volledig sprookje in de klassieke zin van het woord uitgebouwd worden. De kinderdichters maken dan ook meestal gebruik van één of enkele typische trekken van een sprookjesfiguur om een schetsje uit te werken. Bij de reus is dat

[pagina 50]

b.v. zijn enorme eetlust. Zo speelt de reus in 't sprookjesbos van P. Jaspers (De gouden bel) tientallen bomen (geen mensen noch dieren) naar binnen. Gelukkig groeien die in dat bos in twee dagen. Ook bij Chr. Scheffer: ‘Wat een reus allemaal eet’ (De vogel Nebukátnezar) en bij H. Runenbaan: ‘De reuzen van Terneuzen’ (De feesttoeter 1) staat hun onverzadigbaarheid centraal.

- draken en spoken

Ook de vreselijke draken en spoken vallen onder het ongenadige hakmes van humor en nonsens - als ze niet als zachte en vriendelijke wezens worden gezien. Van de twee draken bij Schmidt raakt er één in een muizeval (Dit is de spin Sebastiaan) en heeft de andere het wat comfortabeler in een luxueus flatgebouw (De graaf van Weet-ik-veel). De draak die H. Runenbaan in het leven riep, ligt te janken van de tandpijn (De feesttoeter 2) en de drakenmevrouw kreeg van D. Huber een schat van een baby (De Vetereter). De spoken in het kasteel bij Schmidt (Op visite bij de reus) en hun collega's uit het spookslot van Huber (De snars, de fluit, de sikkepit) vliegen op tijd en stond de wasmand in. Bij K. Eykman leert het kind na een tijdje de spoken onder zijn bed beter kennen en vindt hij het zelfs best gezellig met hen een partijtje te kaarten (De liedjes van ome Willem).

- koningen en andere hoogwaardigheidsbekleders

Wanneer de spoken 's morgens of om klokslag twaalf verdwijnen, begint het gewone leven op kastelen en paleizen weer langzaam op dreef te raken, nou ja, zo gewoon is dat leventje nu in de meeste kinderverzen ook weer niet. Baronnen en graven, hertogen en koningen, keizers en markiezen, prinsen, ridders en sultans - en hun ega's natuurlijk - blijken in de kinderpoëzie van de jongste dertig jaar geknipte figuren te zijn om in nonsensikale of hoogst ongewone situaties verwikkeld te raken. De koningen, 44 man sterk, stelen hier duidelijk de show. (Ik ontmoette slechts een 5-tal koninginnen). Bij Schmidt alleen al lopen er zo'n 17 rond en allemaal zijn ze al even eigenzinnig (o.a. ‘De koning en de pompelmoes’, Het fluitketeltje en andere versjes), grappig en extravagant (o.a. ‘De koning was bang voor k....’ Veertien uilen). Ook Diet Huber heeft een boontje weg voor hoogwaardigheidsbekleders (7 versjes over koningen en nog een paar over sultans). De mislukte snoeppartij waarbij de vorst op zijn nachtelijke tocht naar de koelkast door de koningin betrapt wordt, is om nooit te vergeten (De Vetereter) en het stelletje van vier zonderlinge koningen (de ene met een ellenlange tong, de ander met een grote hand...) zie je zo voor je. Bij M.W.H. de Weerd krijgt de koning van Groot-Peperland een lading vogel-eieren op zijn kop. Dit kleverige voorval grijpt plaats na een vredige Natur-Eingang ‘'t was in de mooiste maand van mei...’ (waardoor een aardig stukje parodie ontstaat. Dit vers is trouwens één van de zeldzame humoristische gedichtjes in de bundel (Kris kras door kinderland). Bij P. Jaspers wil de koning niet meer praten, alleen nog kwaken, maar gelukkig leert hij deze

[pagina 51]

vervelende gewoonte wel vlug af wanneer zijn oog op een beeldig bruidje valt (De gouden bel). Bij Vera Witte vond ik nogmaals de combinatie van lekkerbek en stijfkop, die we ook bij Schmidt en Huber aantroffen, in de koning van Barboene die plotseling nog alleen pompoenen lust (Dat kan ik ook). Bijzonder actueel is haar versje: ‘De koning moet bezuinigen’ (Dat kan ik ook) uit 1961. De vorst en zijn gemalin besluiten het dure servies en de wagen van de hand te doen. Van nu af aan brengt de koning de koningin achterop de brommer overal heen:

Dikwijls ook wordt de aandacht toegespitst op een opvallend lichaamsdeel van de vorst, vooral dan zijn baard (H. Runenbaan, De feesttoeter 2 en Annie Schmidt, Veertien uilen) en tenen blijken aantrekkelijk (H. Runenbaan, De feesttoeter 2, daar krijgt de arme koning zijn teen niet meer uit de afvoer van het bad; V. Witte, Hoor eens zeg, wat klinkt dit leuk, ‘de koning van Gomalieland’; D. Huber, De Veter-eter, ‘een bof’, over een koning met elf tenen).

[pagina 52]

Dat het in deze versjes wel degelijk gefantaseerde koningen betreft, daarop duiden ook de namen van hun koninkrijken (zie hierboven: Groot-Peperland, Barboene enz.). Alleen in het bundeltje Sire, verzen voor kleine prinsen ontmoette ik min of meer gewone, zelfs doodgewone koningen en prinsjes, luister maar naar ‘Bij de rozen’.

 

De koningskinderen hebben blijkbaar een aardje naar hun vaartje, vooral dan wat hun koppigheid betreft. Bovendien zijn ze meestal erg verwend. Zo wil Hoempedoemp (Schmidt, Iedereen heeft een staart) voor zijn verjaardag per se een echte ijsbeer en is prinsesje Annabel (Schmidt, Veertien uilen) alleen op zaterdag genietbaar. Dat ik twee voorbeelden van Schmidt nam is niet toevallig. Van de 8 prinsenversjes en van de 16 over prinsesjes schreef ze er telkens de helft. Merkwaardig om hun contrasterend slot zijn: ‘Het ontevreden prinsesje’ van Peter (Op voetjes en pootjes) en ‘Koekeloertje’ van Schmidt (Iedereen heeft een staart). Het ontevreden prinsesje dat haar rode haar zwart schilderde en daardoor bijna de prins die precies een rood bruidje zoekt aan haar ziet voorbijgaan, kan nog net op tijd een klassiek happy end afdwingen als ze roept:

Schmidt echter relativeert met opzet dit soort eindes. Wanneer Koekeloertje door haar nieuwsgierigheid een draak achter zich aan krijgt, wordt ze gelukkig nog net door een onverwachte prins gered. Maar dan volgt een verrassende anti-climax: de prins weigert haar te trouwen omdat ze veel te nieuwsgierig is. Wellicht om de moraal die door deze situatie vrij sterk wordt weer wat te verzachten, voegt Schmidt er nog aan toe: Ach wat een treurig einde. Laten wij 't verhaal vergeten.

 

Buiten de prins van Koekeloertje blijven de overige ridders niet zo stoer overeind. De ridder van Vogelenzang (Annie M.G. Schmidt, De lapjeskat) verslaat weliswaar overdag draken aan de lopende band, maar 's nachts in het donker ligt hij te rillen van de schrik. De twee helden Adalbrecht en Rafelbaard (Peter, Op voetjes en pootjes) dagen mekaar uit, maar na het gevecht gaan ze samen gezenig wat praten. Op hun kasteel echter vertelt elk hoe hij de andere versloeg, ze worden dan ook als helden gevierd. Heer Pereleer van Hans Andreus (De rommeltuin) doet wel mee aan toernooien, maar nooit om te winnen, hij belegert wel kastelen, maar nooit om ze te verwoesten en als zijn eigen kasteel in brand staat, vindt hij nog dat er eigenlijk niets aan de hand is.

[pagina 53]

- feeën

Bij de feeën is er in de kinderverzen blijkbaar meer verscheidenheid. Je hebt er goede feeën, hoewel hun goede bedoelingen soms wel voor een hoop last zorgen (Peter: ‘De kolenman en de fee’, Op voetjes en pootjes), maar ook boosaardige feeën, die meer op heksen lijken (o.a. bij H. Runenbaan en A.M.G. Schmidt), zelfs een mislukte fee (Schmidt, Op visite bij de reus) en tenslotte nog een stelletje lentefeeën.

 

Na heel deze parade mag duidelijk gebleken zijn hoe de relativering en het belachelijk maken van een of andere traditionele eigenschap bij de behandeling van deze hoogwaardigheidsbekleders centraal staat.

- Sinterklaas

Een heel andere hoogst populaire figuur in kinderverzen is Sinterklaas (31 versjes). In de traditionele voorstelling zoals die ook in talrijke volksliedjes verderleeft, wordt de Sint vanuit twee hoeken getoond. Enerzijds is hij de brave heilige die via de schoorsteen allerlei snoep en speelgoed, geladen op zijn trouwe ezel, aan de lieve kinderen brengt. Deze schrijven hem vooraf meestal een aardige brief. Anderzijds is hij de gestrenge oude man die samen met zijn Zwarte Pieten met hun zak en roede de stoute kinderen bestraft. Dit klassieke beeld vinden we nog o.a. terug bij D. Huber (De uil met zeven zuurtjes), M.W.H. de Weerd (Kris kras door kinderland), E. van Aalst (Heidebloempjes, Kinderland), J. Kalmijn-Spierenburg (Het liedje van verlangen), M. Peeters (Klein, klein kleutertje), A. Simons (Ik huppel door de seizoenen met bloemen in mijn schoenen), J. Vanhaelen (Drippel druppel), J. Vercammen (Ik ben ik), M. Bouhuys (Kinderversjes), J. van Eepoel (Dansend langs de regenboog) en V. Witte (Hoor eens zeg, wat klinkt dit leuk).

Daarnaast echter wordt ook hier de Sint in allerlei dolkomische situaties gebracht, waarin hij nogal wat van zijn waardigheid verliest. Bij Schmidt wordt de eerbiedwaardige heilige nu eens door een storm tegen een telefoonpaal aangewaaid (Dit is de spin Sebastiaan), raakt hij Weet-ik-veel) en verslaat hij -nog elders met zijn staf een boze ridder die hem uitdaagde (De toren van Bemmelekom). Aan Oliviertje Smit moest hij zelfs een nieuw broertje brengen. Nu slaagt hij daar - afgezien van het plasje op zijn tabbaard - behoorlijk in, maar het was toch de laatste keer (De lapjeskat). Blijkbaar houdt de Sint ook nogal van water. Terwijl hij in de zomer in Spanje aan het pootje baden is, denkt hij wel nog aan de Nederlandse kinderen (Schmidt, Iedereen heeft een staart). En Jac. van Hattum laat hem op een warme zomerdag eens ‘incognito’ naar Amsterdam oversteken om er op een gummiband wat in de pierenbak rond te ploeteren. Bij Mies Bouhuys (Kinderversjes) haalt Zwarte Piet 100 echte kikkers in plaats van chocoladen de school binnen, wat voor de nodige herrie zorgt. ‘De

[pagina 54]

stoute jongen’ (De liedjes voor kinderen) van Willem Wilmink krijgt van Sinterklaas natuurlijk niets. Voor straf wordt hij zelfs naar Spanje meegenomen, maar:

- zonderlinge heertjes en komische mevrouwtjes

Een tweede groep binnen de grappige verhaaltjes wordt bevolkt door allerlei zonderlinge heertjes en komische dametjes (203 versjes in totaal). Alleen in de titels komt het woord meneer(tje) / heer 25 x voor, mannetje nog eens 25 x, (me)vrouw(tje) 15 x en juffrouw 4 x.

Onvergetelijk zijn o.a. Meneer van Zoeten die met zijn voeten in het aquarium zit (Schmidt, Het fluitketeltje en andere versjes), of de drie oude heertjes die met de beren gezellig in het bos een glaasje drinken (Schmidt, Dit is de spin Sebastiaan), of nog ‘het mannetje van de hoek’ (J. van der Ster, Lampions en zevenklappers) dat altijd zoek raakt, ook de magere meneer bij H. Andreus (Waarom, daarom), die zo vreselijk dik wordt dat hij door het huis kan rollen, de orgelman uit Sloddervos (J. De Corte, Het draaiorgeltje) die met zijn muziek alle dieren tam maakt, de drie oude meneren die samen Frans willen leren maar ruzie maken omdat ze spieken (D. Huber, De snars, de fluit, de sikkepit) of meneer hazewind die altijd zo'n haast heeft tot hij eens zijn been breekt en weer van het leven leert genieten (M. Bouhuys, Kinderversjes) en zo kunnen we doorgaan.

Van de 51 dametjes, die dus wel sterk in de minderheid zijn, bleven me o.a. de volgende figuren bij: Johanna Krakebeen met haar reuzehond (A.M.G. Schmidt, De graaf van Weet-ik-veel), Juffrouw Spriet met haar kanariepiet (D. de Villeneuve, De poes van de buren), de dame uit Scherpenzeel die zich letterlijk groen en geel ergert (H. Andreus, De fontein in de buitenwijk) en Letje Annabetje Bot die in een theepot woont (D. Huber, De snars, de fluit, de sikkepit). Wel lopen er in de kinderverzen nog zo'n 15-tal gekke tantes rond (en slechts enkele ooms). Denken we maar aan Tante Trui en Tante Toosje die na zware regenval op hun kanapee wegdobberen (Schmidt, Dit is de spin Sebastiaan) of tante Mathilde die aan de baard van de Sint trekt om te zien of die wel echt is (Schmidt, Veertien uilen) of Tante To die een hert op de sofa heeft (Schmidt, Ik ben lekker stout) of Tante Betje die zichzelf een man breit (M. Bosch van Drakestein, Het heksenketeltje) of nog Tante Tootje die bijna in het water duikelt als een kikker in haar bootje wipt (D. Huber, De snars, de fluit, de sikkepit).

[pagina 55]

[pagina 56]

Van alle verschillende beroepen die aan bod kwamen (o.a. 2 vuilnismannen, 3 scharesliepers,...) was de boer veruit het populairst (12x), ofschoon dan wel (op één enkele uitzondering na) niet zijn arbeid, maar een komische situatie centraal staat. Het grote en naar mijn mening nog steeds onovertroffen voorbeeld is hier het ‘Boerke Naas’ van Guido Gezelle. Latere collega's zijn o.a. te vinden bij P. Jaspers in ‘Was een boertje’ waar duidelijk invloed uit het volksrijm blijkt:

en ook bij Annie Schmidt in ‘de boer van Westwollingwou’ die naar de maan wou (Dit is de spin Sebastiaan); bij D. Huber, waar in ‘Klop klop kluimen’ de boer een voor een zijn pruimen weggeeft (De snars, de fluit, de sikkepit) (een soort aftelvers zoals we er wel meer vinden) en bij J. Peeters waar ‘Boerke Doe ‘tal’ met zijn fluitconcert de koe en het paard aan het dansen brengt (Kattepootjes). De sluwe, schrandere boer met zijn ‘boereverstand’ zoals Boerke Naas heb ik echter niet teruggevonden.

Een laatste in kinderversjes vrij bekend mannetje is dat van de maan (8x) O.a. M. Bouhuys (Voetje van de vloer), Annie Schmidt (Dit is de spin Sebastiaan) en R. en M. Mok (Een zak pepernoten) schreven er een versje over.

- Levende voorwerpen

Een derde afdeling binnen de zonderlinge verhaaltjes is gevuld met allerhande tot leven gebrachte voorwerpen (63 versjes). Ook hier variëren de versjes van gek tot gekker. In verschillende gevallen gaven de voorwerpen zelf eigenlijk al aanleiding tot het toegekend krijgen van leven door een of andere gelijkenis met een levende tegenhanger. Dit is b.v. het geval bij de torenhaan (niet minder dan 10 versjes, o.a. van D. Huber, De snars, de fluit, de sikkepit, en R.M. Boer, Ongewone versjes voor gewone kinderen), de vogelschrik (8 versjes, o.a. H. Laurey, Kinderversjes en J. van Hattum, Het kauwgumkind en andere kinderverzen), het ventje van zeep (Schmidt, Dag meneer de kruidenier) het paard van de mallemolen (J. van der Ster, Lampions en zevenklappers), het spaarvarken (N. Kuiper, De tovertrein) en de ruitertjes van Alkmaar (V. Witte, Dat kan ik ook), ruitertjes uit een klokkenspel die 's nachts een pilsje gaan drinken, maar ‘De mensen op het plein komen het nooit te weten’. Deze expliciete aanspreking van de lezertjes, waardoor er de nadruk op gelegd wordt dat ze meer weten dan de anderen, is trouwens een procédé dat wel meer voorkomt in de kinderpoëzie.

 

Ik wil nog even op de vogelschrik terugkomen als illustratie van één van de veelvoorkomende nonsens-technieken in kinderversjes: de omgekeerde wereld. Het is inderdaad merkwaardig hoe de vogelschrik in de meeste geval-

[pagina 57]

len helemaal niet in zijn opdracht slaagt. De vogels lachen hem uit en pikken zelfs in zijn neus (o.a. bij M.W.H. De Weerd, Kris kras door kinderland, J. van Hattum, Het kauwgumkind en andere kinderverzen, J. Vercammen, Ik ben ik en P. van Moerlande, Kinderparadijs). Bij Harriet Laurey houdt de vogelschrik er helemaal niet van daar zo te staan, hij die precies zo graag vogels ziet (Kinderversjes).

Al iets vreemder kan het lijken wanneer een wandelstokje alleen gaat lopen (Han G. Hoekstra, Versjes uit de grabbelton) of een troep schoenen (D. Huber, De snars, de fluit, de sikkepit en H. Laurey, Kinderversjes). Complete nonsens wordt het wanneer b.v. allerlei keukengerief begint te leven. (‘Feest in de keukenkast’, J. Kalmijn-Spierenburg, Het liedje van verlangen; ‘De mopperpot’, H. Andreus, Waarom, daarom; ‘De ketel en de koffiekan, T.J. Kerpel, Rijm je mee). Niets ontsnapt aan de wandel-besmetting, we ontmoetten nog: een bezem en een boender (D. Huber, De uil met zeven zuurtjes), een stoeltje en een hele trits andere meubels (Schmidt, Op visite bij de reus), drie augurken (Schmidt, De graaf van Weet-ik-veel), een toren, een zwabber en nog enkele stoelen (H. Andreus, vnl. Waarom, daarom), zeven zeven (D. Huber, De snars, de fluit, de sikkepit), een knikker (R. en M. Mok, Een zak pepernoten met duidelijke invloed van het volksrijmpje, zoals in vele van hun versjes: ‘Er was geen man of vrouw in 't land _ die 't knikkertje kon stuiten’) en een fietspomp (J.W. Teacher, Het koeienbal en andere kinderversjes).

Dit op wandel of op reis gaan is trouwens een van de populairste motieven in humoristische kinderverzen. We zullen het ook nog bij de dieren ontmoeten.

- Rijmverhalen

Als afsluiting van dit deel: grappige en zonderlinge verhaaltjes dienen nog de uitgebreide rijmende verhalen die een volledig bundeltje beslaan, vermeld. We kunnen hier rustig spreken over een eigen genre, een soort mengvorm tussen verhaal en gedicht, die een ontzettende creativiteit en vaardigheid van de dichter vergt en dan ook in bijzonder weinig boekjes als echt geslaagd bestempeld kan worden. Wat de vorm betreft, zijn 4-regelige strofen het meest frequent. Het rijmschema is meestal gepaard, maar vaak rijmen alleen de zinnen en niet alle regels (schema xaya). Het metrum is bijna altijd jambisch. Het genre kende nog een vrij groot succes in de jaren vijftig (meer dan 20 boekjes), maar verloor daarna snel aan populariteit. In de jaren zestig kon ik slechts 5 dergelijke boekjes meer ontdekken (waaronder 2 vertalingen) en in de jaren zeventig 4. In de jaren '50 slaagden naar mijn smaak alleen M. Bouhuys, Han G. Hoekstra en L. Smulders erin om dit genre tot een goed einde te brengen. Van de eerste verscheen in 1956 De trouwe schimmel (2^e dr. 1977), een vlot berijmd verhaal dat ons vertelt hoe het paard van de Sint zijn zieke meester redt. Han G. Hoekstra schreef het grappige Het schoentje van Roosmarijn. Van Lea Smulders verschenen o.a. Knoopje Kapoen, De gouden klompjes, Gerritje ging uit wandelen, Fietje Vatenkwast en Het dierenpostkantoor, stuk voor stuk getuigend van een erg goede vormbeheersing, gekruid met originele dubbel-

[pagina 58]

rijmen, klinkende namen en humoristische vondsten.

Van de rest neem ik slechts hier en daar een staaltje:

 

- uit: De kikker, het musje en de leeuw, P.G. Buckinx:

- uit: Het houten paardje, L. van Marcke:

Met ‘die twee’ worden een musje en een houten paardje bedoeld. Dit verhaal barst van de onlogische eindwoorden in dienst van het rijm, een kwaal die we trouwens in alle Vlaamse boekjes van die aard aantreffen, net als talrijke gij-vormen, meervoudige gebiedende wijs en verouderde woordenschat.

 

- uit: Naar het bos met Alexander, M. Peeters

Het verhaal van dit misbaksel vol stoplapzinnen en namaak-lyriek wil ik u besparen. Er waren eens zeven konijntjes van dezelfde auteur is iets beter berijmd (hij hanteert trouwens de gemakkelijker vorm xa ya), maar is toch nu niet meer genietbaar.

 

- uit: Een zak vol meel, H. IJzerman

Uit de jaren '60 vallen nog enkele verhaaltjes van L. Smulders te noteren (o.a. Het girafje, waar iedereen om lachte) en het grappige boekje Woelewippie onderweg van Annie M.G. Schmidt waar de kleuters kunnen zien

[pagina 59]

hoe ze de weg moeten oversteken als ze alleen naar school gaan, en uit de jaren '70 zijn te onthouden: Barend en Muizen van N. Kuiper en de rijmstrip Jan Olifant van W. Wilmink.

2.1.2.3. Dromen, wensen en vragen.

Kinderdromen, zowel 's nachts als overdag, hun vaak bizarre wensen en eindeloze vragen kon ik eigenlijk zonder problemen bij de kinderwereld van elke dag ondergebracht hebben. Toch overstijgen ze die wereld ook door de kracht van de verbeelding en de fantasie. Daarom beschouwde ik ze als een afzonderlijke groep. Ik kon er een goeie 80 versjes in onderbrengen. Een vluchtig onderzoek van de titels leert al heel wat over de populariteit van de droom: ‘Een droom’ (J. Peeters, Kattepootjes); ‘Droomwens’, ‘Mie Droomster’, ‘Jan Dromer gaat op reis’, ‘Droom ik?’, ‘Droompaardje’, ‘Ik droomde’ (J. Kalmijn-Spierenburg, Het liedje van verlangen); ‘Jantjes droom’ (J. van Hattum, Het kauwgumkind en andere kinderverzen); ‘Wat ik droomde’ (H.C. Kooyman, De dingen maken muziek) ‘Kleine man, waar droom je van?’ (C. Scheffer, Hikkerde pikkerde paarmen’ (H. Andreus, De rommeltuin), ‘Een droomreis’ (N. Kuiper, De kraai is door het nest gezakt en andere versjes).

Toen we de school behandelden, zagen we al hoe die zich extra leende tot dagdromen. Een dagdroom buiten de school, die echter vaak moeilijk te scheiden valt van een wens, is het verlangen, de gedachte groot te zijn. Bij de bespreking van het broer/zusje-motief raakten we dit al even aan. Ook Schmidt schreef er een versje over: ‘Was ik maar groot’ (Dag meneer de kruidenier), evenals L. Verbeeck: ‘Als ik groot ben’ (Droomsoes) en G. Durnez: ‘Als ik groot ben, (Sire). In de laatste twee gedichtjes komt nog een frequent nevenmotief voor: het willen varen als je groot bent, dit vond ik immers nog bij Annie Schmidt (‘Achter het huis’, Dit is de spin Sebastiaan), T.J. Kerpel (‘Scheepje varen’, Rijm je mee), en M. Bouhuys (‘Ons schip’, Hand in hand, ‘Het bootje’ Voetje van de vloer). Ook andere toekomstdromen komen aan bod, zoals het beroemd worden (A.M.G. Schmidt,

[pagina 60]

‘Jan Hein wil beroemd worden’, Dit is de spin Sebastiaan) of verre reizen maken met vliegtuig of trein (W. Wilmink, ‘Lekker in mijn eentje’, De liedjes voor kinderen) of een overlopen van verschillende mogelijkheden in ‘Wat zou Watze willen worden’ (Jo Kalmijn-Spierenburg, Het liedje van verlangen) en ‘Toekomstdromen’ (V. Witte, Dat kan ik ook). In ‘Beroepskeuze’ (Visite uit de hemel) hekelt W. Wilmink de ‘wat-wil-je-later-worden’-vragende ooms en tantes.

Maar niet alleen groot worden, ook eens peuterklein zijn als een kabouter (J. van der Ster, Lampions en zevenklappers) of als een sprietje gras (H. Andreus, De fontein in de buitenwijk) behoort tot de kinderwensen, hoewel dit verlangen nu ook weer niet blijft duren:

Wensen in hun meest expliciete vorm zijn te herkennen aan (begin)zinnen met o.a. de werkwoordvormen ‘wou’ en ‘zou willen’.

 

Een kinderwens/droom die blijkbaar bijzonder aantrekkelijk leek voor de kinderdichters van de laatste dertig jaar, is die naar een land waar alles mag: vuil zijn, luid roepen, met deuren smijten enz. en waar je in elk geval al die vervelende dingen als leren en vroeg opstaan niet hoeft te doen. Zo'n land

[pagina 61]

creëerden o.a. F. Cremer: ‘De verre reis’ (Ken je dit... Ken je dat? Maar hier willen de kinderen weer naar hun vader en moeder), L. Kalff, ‘Robolderland’ Het springfonteintje, een vreemd versje (zonder moraal) in het geheel van deze overigens erg tamme bundel):

Ook Annie Schmidt natuurlijk: ‘Het stoute kinderen-huis’ (Dit is de spin Sebastiaan) en Slordige Sloerie-land waar ‘Slordige Saartje’ (Ik ben lekker stout) naar toe vaart om er te trouwen met een prins die bovendien nog sprekend op Piet de Smeerpoets lijkt.

‘Het jongetje Olie-Dom’ van Jo Kalmijn-Spierenburg woont in het landje Ochkom waar hij nooit moet leren (de bundel en het titelgedicht heten overigens Het liedje van verlangen) en van Hans Andreus mogen alle kinderen naar ‘'t Herrie-eiland’ (Kinderversjes). In ‘het land zonder lawaai’ (Waarom, daarom) worden de kinderen trouwens bleek en ziek. H. Dorrestijn tenslotte organiseert met de kinderen een kinderbarbecue nadat vader en moeder naar bed waren gestuurd (Pieleman, Pieleman).

Dichter bij de hedendaagse realiteit staat de droom naar een kind- en meteen milieu-vriendelijk land, zoals ik die bij M. Bouhuys en H. Andreus vond. In ‘Allemaal vrij’ (M. Bouhuys, Kinderversjes) en ‘De helikopter’ (H. Andreus, De fontein in de buitenwijk) dromen ze met de kinderen van een verkeersvrije wereld. In ‘Hand in hand’ zou M. Bouhuys de droom in vervulling willen zien gaan dat kinderen van verschillende rassen en talen samen dansen op een ver strand.

 

Zeer talrijk in de kindergedichten zijn ook de vragen. Misschien wil de dichter hiermee wel gestalte geven aan zijn (haar) idee over het verwonderde, altijd vragende kind. Mooie hedendaagse voorbeelden hiervan zijn te vinden in ‘Een probleem’ van W. Wilmink (De liedjes voor kinderen) dat zo begint:

of in ‘'s Ochtends wassen’ van K. Eykman (cf. supra).

De dichter vraagt met het kind naar het hoe en waarom van de dingen. Kun je op de melkweg lopen? Hoe is een regenboog gemaakt? Waar komt de

[pagina 62]

sneeuw vandaan? Hoe komt het dat de katten snorren? Allemaal vragen die ik in kinderversjes ontmoette. Ook retorische vragen komen af en toe voor. In De fontein in de buitenwijk van Hans Andreus blijft een dametje groen en geel nadat ze zich ergens vreselijk over ergerde. Het hele dorp heeft met haar te doen, want ‘Mag een mens zich niet ergeren?’

Raadsels heb ik in de recente kinderpoëzie slechts zelden ontdekt. Nochtans waren ze vroeger wel vrij populair, vooral onder invloed van het volksrijm. Soms worden versjes opgesteld als een spel met vraag en antwoord zoals ‘Even schuilen’ en ‘Wat zou Watze willen worden’, beide van Jo Kalmijn Spierenburg (Het liedje van verlangen).

2.1.2.4. De wereld van de dieren.

De dieren zijn nog altijd de talrijkst voorkomende bewoners van de wereld van de kinderpoëzie (965 versjes of 32,39%, en hierin zijn dan nog alleen die gedichtjes gerekend waarin dieren als hoofdspelers optreden). Dit percentage varieerde niet noemenswaardig over de drie decennia. Wel deden zich enkele merkwaardige verschuivingen voor bij de verschillende dieren onderling. Zo valt het op dat in de jaren '50 en '60 de dieren in huis maar vooral ook op de boerderij de absolute voorkeur krijgen. Hier speelt duidelijk de macht der traditie. In de jaren '70 daarentegen verliezen dieren als de poes, de muis, de eend, de haan, de hond, de koe, het konijn, het paard, de mus en de vogel (als soort) aan belang. Alleen het schaap houdt stand. Er groeit in die jaren wel meer verscheidenheid en ook vreemde dieren komen nu meer aan bod (56 versjes t.o.v. '30 in elk van de vorige decennia).

 

Deze aantallen nemen wel af en toe een grote sprong door toedoen van bundels met uitsluitend dierenversjes, zoals die van Tj. Bottema en Ab. Visser: Piet bij de wilde dieren en Grote broer; B. de Bois: Allemaal beestjes; C. Lennart: Iboe. Poesenversjes; H. Wap: Van wie is dat gekke koppie en E. Warmond: Beestenboel. Om een overzichtelijker beeld te krijgen op dit hele dierenbestand in de versjes na 1950, leek het me interessant even de populariteit van een aantal van deze dieren afzonderlijk te onderzoeken. Bij de meeste onder hen zullen de cijfers allerminst verrassend overkomen, we verwachtten het als het ware, steunend op herinneringen uit onze eigen kinderjaren. Afgescheiden vooraan staan de poezen en katten (109 versjes). Ze worden achter/ge-volgd, nu eens niet door de hond, maar door de muizen (46). Hondjes komen slechts op de derde plaats (39). Dan volgen de beren (35, maar Annie Schmidt nam er daarvan 21 voor haar rekening), en met een lengte achterstand de konijntjes (25), de vogeltjes (24), de kikkers (22), de bijen (21), de kippen (19), de apen (18), de hanen, paardjes, varkens en vlinders (19), de olifanten en eenden (15), de vissen (14), de muggen (13), de ezels, schapen en uilen (12), de koeien, merels en slakken (11), de vliegen (10), de egels, geiten, mussen, papegaaien, lammetjes en spinnen (9), de leeuwen, duiven, ganzen en giraffen (8) en de hazen, slangen en biggen (7). Hierbij zal ik het maar laten, want zo hebben we de bijzonderste toch wel gehad. Het spreekt vanzelf dat deze volgorde niet absoluut is. Daar ik een

[pagina 63]

[pagina 64]

aantal bundeltjes niet kon lezen, kunnen deze cijfers lichte wijzigingen ondergaan. Maar in grote lijnen zal het beeld er toch wel min of meer zo uitgezien hebben. Vreemde, tropische dieren komen in deze populariteitslijst niet zoveel voor. Uitzonderingen zijn de beren, de apen, de olifanten, de papegaaien, de giraffen en de slangen. Opmerkelijk is wel hoe deze haast uitsluitend op een humoristische manier benaderd worden. Humor, nonsens en fantasie zijn trouwens de belangrijkste ingrediënten in de dierenversjes van de laatste dertig jaar, ze maken meteen ook het belangrijkste verschil uit met oudere gedichtjes. Merken we ook nog op dat de meeste versjes over vreemde dieren geconcentreerd zijn in enkele bundels, zoals die van Bottema, Wap en Warmond (cf. supra). Ook onbestaande dieren kun je in kinderverzen per toeval tegen het lijf (want dat hebben ze meestal wel) lopen. Ik besteed echter aan hen bijzondere aandacht in het hoofdstuk over nonsens. Over het algemeen kunnen we stellen dat de keuze van de dieren niet zoveel verschilt van die uit de traditionele dierenversjes. Wat hun behandeling betreft is de humor ongetwijfeld belangrijker geworden, maar voor het overige komen ook hier telkens opnieuw dezelfde motieven voor.

 

Zo bestaan er b.v. bepaalde vaste combinaties waarbinnen blijkbaar geen verrassende nieuwigheden aangedurfd worden. Zo hoort o.a. de kikker bij de ooievaar (M.W.H. De Weerd: ‘Foei, foei’, Kris kras door kinderland; J. Peeters: ‘kikkers in de plas’ (Kattepootjes); H. Wap: ‘kikker’ Van wie is dat gekke koppie). Meestal achter konden de puitjes net op tijd ontsnappen. Dit soort ‘happy-end’ vinden we ook steeds terug bij wat wel het sterkoppel in de dierenwereld van de kinderpoëzie genoemd mag worden: kat en muis. Inderdaad, in meer dan 15 versjes kon het kleine, meestal avontuurlijke en hongerige muisje nog net aan de grote kat ontsnappen. Het enige slachtoffer viel in de muizeval van een kleine jongen in een versje van A. Vermeire Dropjes).

 

Ook de konijntjes en hazen weten gewoonlijk nog op het nippertje aan de jager te ontkomen. ‘Het jagertje’ van J. Melis schiet wel een stukje van de staart van zijn eigen hond, maar de konijntjes mist hij keer op keer. Op het einde van de dag heeft hij zijn les geleerd: konijntjes moeten vrij leven. Hij hangt dan ook zijn geweer voor goed aan de haak. In het berijmd verhaal ‘Er waren eens zeven konijntjes’ van M. Peeters, kunnen alle zeven diertjes bij hun eerste verkenningstocht nog net aan de dood (in de figuur van een jager, een hond...) ontsnappen. Bij H. Runenbaan (De feesttoeter 1) zitten de konijntjes bang maar veilig bijeen in hun holletje en bij M.W.H. de Weerd wordt weliswaar hun maaltijd verstoord, maar kunnen de haasjes toch nog net het hazepad kiezen. Toch loopt het per uitzondering ook wel eens slecht af. ‘In de wei’ van H. Runenbaan (De feesttoeter 1) zitten twee konijntjes te treuren omdat hun vader doodgeschoten werd. Bij E. van Aalst staat de dood van het diertje volledig in functie van een ouderwetse moraal in ‘Het ongehoorzame konijntje’.

[pagina 65]

Bij dezelfde auteur schiet ‘Jan de jager’ trouwens nog een fazant neer.

 

Het motief van het aan de dood kunnen ontsnappen heeft gewis ook te maken met het bijbrengen van respect voor (de vrijheid van) de dieren, een motief dat zich in de tweede helft van de 19^e eeuw met veel kracht opwierp. We ontmoeten het ook in een andere vorm in de verstikkende kooi. Bij F. Cremer (Ken je dit... Ken je dat?) kan de grasparkiet gelukkig wegvliegen en bij L. Verbeeck (Droomsoes) laten de kinderen zelf ‘Piet kanarie’ vrij in het bos waar hij thuishoort. Hun boze vader kan er letterlijk en figuurlijk naar fluiten. Willem Wilmink legt de nadruk op de veel te kleine bekrompen ruimte die de ongelukkige grote dieren in de ‘dierentuin’ hebben (De liedjes voor kinderen). Hans Andreus echter pakt het probleem met zijn zo eigen relativerende nuchterheid aan: de tijger in de zoo voelt er zich weliswaar niet helemá ál op zijn gemak, maar met de wetenschap van wat er met zijn soortgenotenin vrijheid zo allemaal gebeurt - ‘en dat enkel maar vanwege ons gestreepte velletje _ Tja -mènsen: een raar stelletje’ ‘dan valt het nog best mee (Kinderversjes).

 

Ook M. Bouhuys, M. Hesper Sint en J. Kalmijn-Spierenburg willen het kind deze idee bijbrengen. Bij de eerste brengt een jongetje dat een dom, verdwaald eendje met zijn schepnetje vangt, het diertje weer veilig bij moeder terug, bij de tweede redt een kind een arm hagedisje uit een kuil en Jetje gooit bij Kalmijn-Spierenburg water op de kat die een nestje wil roven. In heel deze context komt het versje van T.J. Kerpel ‘Mussenverdriet’ dan ook erg zonderling over. Een jongen neemt er de eitjes van een koppel mussen weg en gooit ze zomaar stuk. Nu voel je als volwassen lezer wel de afkeer van de auteur in woorden als ‘wreed’ e.d., maar het einde werkt bijzonder vreemd: Maar och, die kwajongen besefte dat niet (Rijm je mee).

 

Nog andere combinaties die in kinderverzen vrij veel voorkomen zijn kat en hond en kind en hond.

 

Bij het eerste paar kan de verstandhouding erg uiteenlopen: van grote genegenheid (b.v. bij Jan Peeters in ‘Twee poezekes en een hond’, Trek je mee naar Rome) tot eeuwige vijandschap (heel origineel behandeld door H. Andreus in ‘Honden en katten’, Kinderversjes).

 

De goede relatie tussen het kind en zijn hondje blijkt o.a. uit titels als ‘Mijn kameraad’ (E. Van Aalst, Kinderland) en ‘Mijn vriendje’ (N. Kuiper, De tovertrein).

[pagina 66]

Al even vast en conventioneel als de genoemde combinaties is het verbinden van een bepaald dier met een welbepaalde eigenschap. Heel wat dieren hebben er trouwens hun populariteit aan te danken, meestal dan omdat die eigenschap vlot aanleiding geeft tot grappige effecten.

De duizendpoot heeft natuurlijk telkens last met zijn vele pootjes. Bij Han G. Hoekstra valt de kleine in het water en daar is moeder duizendpoot niet mee in haar schik, want dat betekent duizend sokjes vuil (Versjes uit de grabbelton). Bij Andreus gaat het dier schoentjes kopen (Kinderversjes) en een duizendpoot in Weettikveel zat al jaren met allerlei kwalen verveeld:

De rest laat zich al raden in dit gedicht van E. Warmond (Beestenboel). De slak wordt vanzelfsprekend steeds met traagheid verbonden (vb. J. Kalmijn-Spierenburg: ‘Liften’, Het liedje van verlangen en A.M.G. Schmidt: ‘De ark’, Ik ben lekker stout). Maar, zo zegt Hans Andreus, daar moeten we toch mee oppassen want:

[pagina 67]

De giraffe is een blikvanger omwille van zijn lange hals. In ‘Dikkertje Dap’ van Schmidt dient die als glijbaan voor Dikkertje (Het fluitketeltje en andere versjes) en ‘De giraffe’ van H. Andreus begint uit ongeduld te blaffen, opdat hij beneden gehoord zou worden (Kinderversjes). E. Warmond bereikt dan ook een aardig nonsens-effect wanneer ze een giraffe met een stompje van een nek uitbeeldt (Beestenboel).

De papegaai is babbelziek en de uil wijs, hoewel ook die twee er bij H. Andreus op een dag de brui aan geven. Van nu af aan vertelt de uil niets als mallepraat (‘Uilenwijsheid’, Kinderversjes) en ook de papegaai die haast in elk dorp speechte zo mooi en wijs en fraai als zelfs de knapste professoren, houdt ermee op:

En dat sommige uilen blijkbaar graag huilen, daar zal het rijm wel tussen zitten (A. Schmidt, ‘Drie huilende uilen’ Veertien uilen; E. Warmond, ‘Zeven uilen’, Beestenboel).

De olifant, daar kun je natuurlijk niet naast kijken en het varken... nou ja, dat zou altijd vies en vuil en vet moeten zijn maar... bij M. Bouhuys is Knorrepot netjes een bad gaan nemen in zee, hoewel hij niet kan zwemmen maar... hij blijft drijven op zijn vet (Grote oren), bij Annie Schmidt gaat het ene varkentje elke dag heel stipt naar kantoor (Op visite bij de reus) en vindt een ander heel klein varkentje de modder gewoon vies (Iedereen heeft een staart) en ‘het schone’ varken bij D. Huber wast zich elke dag van kop tot teen, alleen het staartje niet, want daar kan hij niet bij (De snars, de fluit, de sikkepit). Bij Hans Andreus wordt het mager varkentje door zijn dikke broers bespot, maar als de slager komt, blijft hij alleen gespaard (Waarom, daarom) en het varkentje in Vught wil zelfs op dieet gaan (Schmidt, Dag meneer de kruidenier).

 

Het belang van de fantasie in dierengedichtjes blijkt al uit het feit dat vele dieren kunnen spreken. Nog gekker wordt het als verschillende daarbij nog een merkwaardige voorkeur aan de dag leggen voor een-of meer-dag-trips. Het zijn vanzelfsprekend in de eerste plaats die dieren die het hele jaar binnen de enge ruimte van het platteland op de boerderij vertoeven die wel

[pagina 68]

eens wat meer van de wijde wereld willen zien, sommige gaan te voet zoals het veulentje (M. Bouhuys, Vinger in de roet), de drie lammetjes (F. Cremer, Ken je dit... Ken je dat?) en de haan met zijn kippen, maar die lopen dan ook een vierdaagse (V. Witte, Dat kan ik ook). Andere zoeken het wat comfortabeler en nemen een trein (J. Van Hoften, ‘Hoera, vakantie!’, De vrolijke dierentuin) of bus (M. Bouhuys, ‘Op reis’, Vinger in de roet; Peter: ‘De reisvereniging’, Op voetjes en pootjes). In dit laatste versje biedt de kakelende kippen-reisvereniging een mooi stukje parodie op de georganiseerde tours. ‘De wereldreiziger’ in spe (een dappere big) van J. van der Ster heeft minder geluk, hij raakt niet verder dan de rand van zijn trog (Lampions en zevenklappers).

Maar ook de ijsbeer wil wel eens vakantie, en dan liefst naar het zuiden (H. Andreus, Waarom, daarom) en de ‘twee beertjes’ van M. van Bolhuis voelen ook al de kriebels:

Bij T.J. Kerpel glijden we bijna uit over ‘het wandelende visje’ (Rijm je mee) en van de kat van Ome Willem die op reis geweest is naar Parijs en er ‘sjuuderans’ dronk, daar zullen er al veel van gehoord hebben (A. Schmidt, Niet met de deuren slaan).

Een laatste dankbaar onderwerp binnen de dierenwereld is het huwelijk. Ook dit behandel ik omwille van de duidelijk nonsensikale inslag in het aan humor en nonsens gewijde hoofdstuk.

2.1.2.5. De natuur.

De natuur met haar bloemen en bomen, met de wisseling der seizoenen, de grillen van het weer en het wonder van de hemellichamen, deze natuur die sedert de romantiek zo graag met het open, verwonderde en frisse kind in verband wordt gebracht, is ook tijdens de laatste dertig jaar een bijzonder thema in de kinderpoëzie gebleven (359 versjes of 12.05%), hoewel met wisselend belang. In de jaren '60 valt er een duidelijke piek te constateren (175 versjes) tussen de jaren '50 (87) en '70 (97). De versjes liggen er bovendien beter geschakeerd over de verschillende onderwerpen. Globaal genomen voor deze dertig jaar is het aandeel van deze versjes wel achteruit gegaan in vergelijking met wat er aan natuurversjes tijdens de eerste helft van de eeuw verscheen.

- de seizoenen

Van de seizoenen is de lente (of het voorjaar) duidelijk het aantrekkelijkst (25x). Hier spreekt beslist ook de invloed van de traditie. Dan volgen win-

[pagina 69]

ter en herfst (17x en 15x) en de zomer sluit de rij met 10 versjes. Nu heb ik wel uitsluitend die versjes bij de telling betrokken, die expliciet dat bepaalde seizoen als onderwerp hadden. Had ik b.v. alle sneeuw-gedichtjes bij de winter geteld, dan zou dat seizoen met lengtes voorsprong op de eerste plaats komen.

In talrijke gevallen worden de seizoenen gepersonifieerd. De lente wordt dan steeds uitgebeeld door de lentefee (o.a. bij W. Pinker: ‘Wij krijgen bezoek’, Om van te snoepen; J. Vanhaelen: ‘lentetover’, Drippel druppel en J. van Eepoel, ‘lente’, Dansend langs de regenboog), de herfst door de prins (of herfstman) (J. Vanhaelen: ‘Herfst’, Drippel druppel), een keer door een kip (D. Huber, ‘De herfstkip Hoei’, De snars, de fluit, de sikkepit) en de winter door de koning (H. Runenbaan, ‘Ha die lente’, De feesttoeter 2) of de winterman. De zomer heeft blijkbaar geen zo'n menselijke of dierlijke vervanger.

- het weer

Wat het weer betreft teisteren regen (32x), sneeuw (32x) en wind (28x) in ongeveer even sterke mate de wereld in het kindervers. Maar eigenlijk is teisteren hier niet zo'n goed woord. Aan sneeuw, daar beleef je als kind immers veel pret aan, het is de tijd van sneeuwballen, sleeën en sneeuwmannen. En ook de regen kan in de gedichtjes de kinderen meestal niet zoveel deren, een paar laarzen en een jekkertje en plets, plets, daar gaan we. Ook de wind brengt meer dan eens een boel plezier; vooral hoeden en zeker van die hoge (H. Andreus: ‘de Hoge hoed’, Waarom, daarom, A.M.G. Schmidt: ‘een hoed met gele pluimen’, Veertien uilen, M. Mok, ‘Het hoedje’, Rom Bom Bom) lopen dan gevaar, maar als de wind echt slecht zit, kan hij zelfs een hele trap wegblazen (A.M.G. Schmidt: ‘Trap is weggewaaid’, Op visite bij de reus) of een heuse dominee (H. Hoekstra, ‘De dominee van Abbenes’, Versjes uit de grabbelton). Een echt onweer is in kinderverzen overigens geen zeldzaamheid (9x). Voor mist bestaat er minder gevaar (5). Bewolking komt ook af en toe wel eens voor (8x). In wolken kun je trouwens allerlei vreemde en gekke figuren ontdekken (Han G. Hoekstra, ‘De wolken’, Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos; C. Wilkeshuis, ‘De wolken’, Fluitekruid). IJzel is bijzonder zeldzaam (2x), wat eigenlijk vreemd is daar het toch énige mogelijkheden tot allerlei komische situaties biedt.

De grote regenval in de kinderverzen van vroeger komt op een eerder vreemde, maar unieke wijze tot uiting in het anti-regen-lied van H. Andreus: ‘Géén versje over regen’ (De fontein in de buitenwijk).

[pagina 70]

Typisch is ook het cliché-matig karakter van de vergelijkingen, die in dit soort versjes trouwens meer voorkomen dan over het algemeen in kinderpoëzie (sneeuw is als een witte vacht, mist hangt als sluiers tussen de bomen), hoewel we hier wel voorzichtig moeten zijn met het begrip cliché. Voor een kind kan een dergelijke vergelijking immers nog gloednieuw zijn, waar ze voor ons volwassenen al lang afgezaagd lijkt.

Bij de seizoenen en het weer kunnen we ook de versjes over de verschillende maanden vermelden. Ook die bezitten een hele traditie, denken we maar aan de boekjes van Rie Cramer. De maanden worden inderdaad gewoonlijk met een bepaald seizoen en het erbij horende weertype in verband gebracht. Zo is het niet verwonderlijk dat april/mei (lente, eerste zon), oktober (herfst, wind en regen) en december (winter, sneeuw) het populairst zijn. Ook Schmidt verzorgde een reeks van twaalf maand-versjes (Dag meneer de kruidenier). In tegenstelling tot veel van haar overig werk. kunnen deze zeker niet vernieuwend genoemd worden.

- de hemellichamen

De drie bekendste hemellichamen zijn als vanzelfsprekend de zon (14x), de maan (12x) en de sterren (11x). Ook hier weinig of geen verrassende nieuwigheden.

- de planten

Wat de planten betreft, kunnen we een onderscheid maken tussen bomen (18x) en bloemen. Versjes over bomen die me bijbleven, zijn ‘Voorjaarsboompje’ van H. Laurey (Kinderversjes), een voorbeeld van wat je sfeerscheppende lyriek in kinderverzen zou kunnen noemen en ‘Een boom dat is een prachtig ding’, een wensgedichtje van Hans Andreus (De fontein in de buitenwijk), waarin hij met de kinderen zou willen dat de grote mensen ooit eens in bomen zouden veranderen:

Het gedicht van H. Laurey vindt u op p. 71.

[pagina 71]

[pagina 72]

De ruiker bloemen telde 58 versjes. Populairst is hier de paardebloem, omwille van haar pluisjes. Overigens is de verscheidenheid groot. Reini Venema verzorgde in de jaren '50 een volledig Bloemen Alphabet, met uitzondering dan van q en x. Het werd wel een eerder rommelige verzameling met vooral een erg storend stuntelig ritme, beluister maar het eerste vers:

Voor de rest is dit boekje helemaal te vergelijken, zowel wat de toon (lief, veel dialoog of toespreken van de bloem) als wat de tekeningen betreft (kinderen in bloemen-kleertjes), met de boekjes van C.M. Barker die Nannie Kuiper eind jaren '70 vertaalde. en zo zie je maar weer hoe de dingen terugkomen...

2.1.2.6. Humor en nonsens

Grappige versjes zijn uit de kinderpoëzie van de laatste dertig jaar niet weg te denken. Hun aandeel bedroeg zowat 1/5 van alle versjes die geschreven werden in ons taalgebied, d.w.z. zo'n goeie 580 gedichtjes. Hierbij zijn dan nog alleen die versjes gerekend met een opvallend grappig - meestal zelfs nonsensikaal effect. De grenzen van deze groep zijn echter moeilijk nauwkeurig af te lijnen. Met deze versjes spelen de dichters duidelijk in op de voorkeur van de kinderen zelfGa naar voetnoot(7).

Bekeken voor de decennia afzonderlijk, krijgen we volgende cijfers: jaren '50: 260 versjes (24,4%); jaren '60: 179 versjes (16,85%); jaren '70: 147 versjes (17,1%).

Het hoge aantal grappige versjes in de jaren vijftig moet voor een bijzonder groot deel op naam van Annie M.G. Schmidt geschreven worden; ze maakte er meer dan de helft van (137).

Waar ik in de titel ‘humor en nonsens’ schreef, zal ik het hieronder eigenlijk in de eerste plaats over nonsensversjes hebben. Nu is het wel zo, dat de twee begrippen moeilijk gescheiden kunnen worden. De verschillen zijn van graduele aard: nonsensversjes zijn meer onmogelijk, onzinniger en ongerijmder dan (andere) humoristische versjes. Het begrip ‘nonsens’ zelf is trouwens blijkbaar moeilijk te vatten. In een artikel getiteld: ‘Nonsens-Literatur’ quoteert Dr. H. Krahé een hele reeks pogingen om nonsens in een definitie te vangen, waarvan geen enkele haar voldoetGa naar voetnoot(8).

[pagina 73]

Binnen het gebied van de kinderpoëzie wil ik toch trachten het verschijnsel ‘nonsensgedicht’ nader te omschrijven en in enkele van zijn essentiële kenmerken te vatten. Daartoe zal ik eerst de onderwerpen die zich blijkbaar het best tot nonsens lenen vluchtig overlopen - de meeste kwamen hiervoor al aan bod -, waarna ik een aantal geëigende technieken van dit soort verzen uit de doeken zal doen.

 

Nonsens komen haast uitsluitend voor binnen de groepen 2 en 4 van onze kinderverzenwereld. In de verhaaltjes rond heertjes, dametjes en allerlei voorwerpen (groep 2) nemen ze bijna de helft van de versjes in (343 of 46,5%). Bij de dieren (groep 4) beslaan ze zo'n 228 versjes of 23,62%. Een kolonel in badpak op stelten, (Han G. Hoekstra, Versjes uit de grabbelton), een tante die zichzelf een man breit (M. Bosch van Drakestein, Het heksenketeltje), een koning die in een groene paraplu verandert (A.M.G. Schmidt, Ik ben lekker stout), een heks die eens ‘gezellig’ komt tafelen (D. Huber, De snars, de fluit, de sikkepit) en een pook die met een tang trouwt met als resultaat: De een geeft de ander de tederste namen/en als ze nu gloeien, dan gloeien ze samen. (A.M.G. Schmidt, De lapjeskat), allemaal gekke figuren en dolkomische situaties. We zagen hierboven trouwens al hoe vooral heertjes, dametjes, tantes, koningen en andere hoogwaardigheidsbekleders, heksen, spoken, reuzen als het ware een nonsensikale behandeling afdwingen. We zouden hier kunnen spreken van een op hol geslagen fantasie. De fantasie van het sprookje op zich valt immers niet met nonsens samen, binnen de werkelijkheid van die sprookjeswereld blijft ze reëel. Een heks die kan toveren, verkoopt daarom nog geen onzin, maar als haar kunsten plotseling niet meer willen ophouden en haar hele huis in een mum van tijd vol kikkers, slagroom en spinnen zit, ja dan... Eenzelfde bedenking houdt overigens steek voor levende voorwerpen. Dat een pook kan praten, ja, dat komt wellicht meer voor, maar als die zijn ijzeren stemgeluid voor een huwelijksaanzoek begint aan te wenden, dan begint er toch iets te kriebelen... Tenslotte kan ook voor dieren dezelfde lijn worden doorgetrokken. Het onderscheid heeft meestal te maken met de techniek van het vermengen van verschillende werelden die ik hierna uitvoeriger behandel. Maar eerst moet ik nog een oude belofte inlossen, ik dien nl. nog iets te vertellen over de talrijke onbestaande dieren in de kinderverzen. We zouden die in een aantal groepen kunnen opsplitsen, van vreemd naar steeds onwaarschijnlijker. Helemaal beneden staan dan de ons allen bekende dieren, maar die toch wel iets bijzonders kunnen als praten, op reis gaan, kaartspelen enz... Op de tweede trap drummen die beesten samen, waarvan de namen ons wel gedeeltelijk bekend voorkomen, maar die toch uiterlijk min of meer van de met hen geassocieerde dieren verschillen zoals de zeepoes en de vleerhondjes van Annie M.G. Schmidt (Iedereen heeft een staart en Ik ben lekker stout) de duivekater en de snotaap bij Miep Diekmann (Een liedje voor een cent) en de o-vogels die o-poten hebben en een o-vogelei leggen van D. Huber (De snars, de fluit, de sikkepit). en bovenaan schitteren de meest ongeloofwaardige, gekste en nonsensikaalste creaties van de humoristische inval: de Magogel (De uil met zeven zuurtjes), de gevlekte theepotaurus, de koekedorus, de Kwori Wori (De snars, de fluit, de sikke-

[pagina 74]

pit) en de Kwalunner kaken (De Veter-eter) van D. Huber, de koezewoes van Peter (Op voetjes en pootjes), de Orrekiedor en de bienekebolders van Schmidt (Dit is de spin Sebastiaan en De toren van Bemmelekom) en de Wirrewarre van H. Andreus (Waarom, daarom).

Een laatste typisch nonsens-onderwerp dat ik hier wil vermelden is het wonen onder een erg onge-‘woon’ dak. Zo huist kleine Willemijntje in een sinaasappelkistje (H.G. Hoekstra, Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos). Wijfje Wonderwat in een grote groene appel, de papegaai Hannes Worstje in een klomp (D. Huber, De uil met zeven zuurtjes) en Jakob en Neekob in een theekop (D. Huber, De Veter-eter), de koninklijke familie in een kasteel van bordpapier (P. Jaspers, De gouden bel), de zeven mannetjes in een grote blikken trommel, tante en oom in Laren in een eikeboom en een heer en dame in een reusachtig kerstbrood (A.M.G. Schmidt, Veertien uilen, Het fluitketeltje en andere versjes, Op visite bij de reus).

[pagina 75]

Nonsens kunnen in essentie bewerkt worden op twee vlakken, enerzijds door situatie-humor en anderzijds door een spel met de taal. Beide vormen komen trouwens heel vaak samen voor.

Als hoofdtechnieken onder situatie-nonsens onderscheid ik overdrijving (vergroten of verkleinen van een situatie), vermenging (door mekaar halen van situaties en werelden die in de normale logica gescheiden blijven) en omkering (situaties op hun kop). Een voorbeeld van overdrijving (in stilistiek ‘hyperbool’ genoemd) gaf ik al in verband met de wind. Ook ijselijke koude en vreselijke hitte kunnen uitzonderlijke vormen aannemen. Bij P. Jaspers bevriest zelfs een bliksemschicht, die dan wel prima dienst doet als een soort pseudo neon-licht (De gouden bel) en blijven elders de mensen kleven in het asfalt, waardoor meteen een nieuwe sport ontstaat: ‘mensen voeren’ (Met rozerood en zonnehoed). Ook Schmidt waarschuwt: ‘Pas op voor de hitte’ want Juffrouw Scholten is vandaag gesmolten (De lapjeskat), Bij H. Andreus ligt een man onder de blakende zon te ‘zonnebaden’ tot hij eerst bruin, dan rood en tenslotte weer spierwit wordt (De rommeltuin). Bij diezelfde Andreus springt een sprinkhaan in één wip het kanaal over, maar daar hij niet terug durft, wordt hij maar Engelsman met thee en bolhoed en al (ook de 2de techniek speelt mee) (Kinderversjes) en een hazewind sleurt zijn baasje overal achter zich aan (De rommeltuin). De hond Bello rent met Eliza zelfs heel Europa door om bij de toren van Pisa... zijn plasje te kunnen maken (Schmidt, Niet met de deuren slaan). Nog bij Schmidt moet koning Dagobert, wiens baard niet ophoudt te groeien, deze 's nachts over 6 katrollen leggen (Veertien uilen), raakt het beslag van het oliebollenbakkende vrouwtje in de Peel maar niet op (Ik ben lekker stout), huilt Janke-piet zoveel, dat hij er tenslotte in verdrinkt (Iedereen heeft een staart) en raken alle inzittenden verstrikt door de breiwoede van een dametje in de trem (De graaf van Weet-ik-veel). Dat niet alleen dametjes maar ook heertjes de brei-ziekte kunnen hebben, bewijst de heer uit Terheide die breide en breide van D. Huber (De snars, de fluit, de sikkepit). en zo kunnen we nog wel een poosje doorgaan.

De meest voorkomende vermenging is die tussen de dieren- en de mensenwereld. Zo heb je mensen die dieren worden of willen worden, zoals het oude mannetje dat denkt dat hij een haan, konijn en dan weer een bok is (D. Huber, De uil met zeven zuurtjes) of de voddenman van Sidderburen die altijd krabben stond te begluren en langzaamaan zelf krab werd (M. van Bolhuis, In de bloementuin) of nog de dame die liever kat zou zijn (Schmidt Ik ben lekker stout). En anderzijds heb je hele rijen dieren die praten of op reis gaan, een vis die aardig verkouden is en door te niezen zelfs een storm ontketent (+ vergroting) (D. Huber, De uil met zeven zuurtjes), een nest muizen die naar de bioscoop trekken, met een aardig stukje parodie op de smartlap-film (Peter, Op voetjes en pootjes):

[pagina 76]

Verder ook een familie zebra's die nieuwe pyjama's kopen (J. Van Hoften, De vrolijke dierentuin), een uil die viool speelt (D. Huber, De snars, de fluit, de sikkepit), een stel koeien die een bal houden (J.W. Teacher, Het koeienbal en andere kinderversjes) en een aap (H. Andreus, De rommeltuin) en een olifant (R.M. Boer, Ongewone versjes voor gewone kinderen) in de klas. Ze maken het echter allebei te bont, de olifant is nog de slechtste:

Bij H. Andreus zitten drie vliegen om het hardst te liegen (Kinderversjes), in het land van Bombazijn woont een sigaren-rokend konijn (C. Scheffer, De vogel Nebukátnezar) en de gans van H. Wap, daar vind je helemaal kop noch staart aan (Van wie is dat gekke koppie).

Enkele motieven zijn in dit verband bijzonder populair geworden. Ik behandelde al het reismotief, hier nog een woordje over het huwelijksmotief. Nu komt het huwelijk bij dieren in sprookjes ook wel voor, maar echt nonsensikaal wordt het wanneer twee totaal verschillende beesten in het bootje stappen, zoals een rat en een angorakat met onmiskenbaar resultaat:

of nog, een kever en een waterjuffer (P. Jaspers, Met rozerood en zonnehoed), een kikker en een lantaarnpaal, (Schmidt, Veertien uilen), een mug en een bij (D. Huber, De snars, de fluit, de sikkepit) en een kever en een mier (J.W. Teacher, Het koeienbal en andere versjes). De marmot en de

[pagina 77]

mol, die zouden het wel willen, maar het water is veel te diep... (E. Warmond, Beestenboel).

 

Maar ook voorwerpen krijgen menselijke eigenschappen toebedacht. In Langeluis staat een huis met poten, een kerk met handen enz... (D. Huber, De snars, de fluit, de sikkepit), de pook trouwt met de tang (cf. Supra) en Jetje Kadetje en Jantje Croissantje houden ‘een Franse broodjesbruiloft’ (D. Huber, De Veter-eter).

 

Dieren kunnen kenmerken van andere dieren (willen) overnemen. De spreeuw bij J. Van der Ster zingt als een nachtegaal (Lampions en zevenklappers) en de vogel Nebutkàtnezar doet verschrikkelijk zijn best te zingen als de Madrigaal (C. Scheffer, De vogel Nebukàtnezar). Jaap Kornuit tenslotte zag een hond die miauwde als een kat (+ omgekeerde wereld) (R. en M. Mok, Een zak pepernoten).

Mensen kunnen ook op sprookjesfiguren gaan lijken (‘De zeemeerminnen’, A.M.G. Schmidt, Ik ben lekker stout) of omgekeerd vertonen heksen en consorten heel vaak erg menselijke trekjes (cf. M. Bosch van Drakestein), ‘Heksenschool’, Het heksenketeltje).

 

Tenslotte kunnen ook groenten nog mensen-manieren krijgen (D. Huber: ‘een groentenbal’, De snars, de fluit, de sikkepit en E.A. Hagen, ‘Samen zingen’, Liedverhaaltjes).

 

De omgekeerde wereld is bij kinderen bijzonder populair. Deze techniek maakt zelfs een wezenlijk bestanddeel uit van hun eigen spel met nonsens (Gedichten voor de jeugd).Ga naar voetnoot(9). Zo ontmoetten we in de kinderversjes uit de laatste dertig jaar een ploeg zeelieden die ziek zijn bij prachtig weer (Peter, Op voetjes en pootjes), een sprinkhaan die niet wil springen, een kat die bang is voor muizen, eendjes die een jongetje voeren (Schmidt, Dit is de spin Sebastiaan, Veertien uilen, De graaf van Weet-ik-veel), een zwabber die niet tegen stof kan, een acrobaat die zich niet veilig voelt op de begane grond, een theepot die geen thee lust en een koffiepot geen koffie (H. Andreus, Waarom daarom, De rommeltuin), een meisje dat zich in de zomer winters kleedt en een jongen die het omgekeerde doet (K. Eykman, De liedjes van ome Willem), een grapwinkeltje waar men een rolletje bruine bonen, een sneetje chocola, een flesje macaronie enz... kan kopen (E.A. Hagen, Liedverhaaltjes) en een vlo die flauw valt van bloed (E. Warmond, Beestenboel). In ‘Prins Piramente’ staat op het einde iedereen letterlijk op zijn kop (A. Schmidt, Dag meneer de kruidenier). Hierbij horen ook de eerder vermelde versjes over de propere varkens en de mislukte vogelschrik.

 

Nonsens door woordspel kan ontzettend veel vormen aannemen. De naamgeving op zich bereikt vaak een grappig effect, vooral door het gebruik van alliteratie en binnenrijm en door het verwerken van een karakteristieke ei-

[pagina 78]

genschap in de naam (bv. Meneer Breketeen, Johanna Krakebeen, het prinsesje Koekeloertje). Voor verdere voorbeelden verwijs ik naar bovenstaande tekst. Maar de merkwaardigste vorm is ongetwijfeld het spel met dubbele (letterlijke en figuurlijke) betekenissen van woorden of woorddelen. Ook hierin bestaan nog verschillende gradaties.

Bij Han G. Hoekstra ontmoeten we een brilslang die dringend een nieuw brilletje nodig heeft (Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos), bij Jaspers een mannetje dat elke avond een stukje uit de zon neemt voor zijn zonnebad (De gouden bel) en een kat die hele stukken stof spint. M. Diekmann speelt met ‘malle, gekke woorden’ als windei, vechtjas, snotaap (Een liedje voor een cent) en wanneer een vlo in het boterpotje van Kato wipt, gilt die ‘Oh kijk! Een botervlootje!’ (D. Huber, De snars, de fluit, de sikkepit). Nog bij Diet Huber verandert een gezin na het eten van apekool in... apen (De veter-eter). Ook Schmidt houdt ervan met woorden te spelen. Zo wordt een domme uil op school een uilekuiken genoemd (Dit is de spin Sebastiaan) en heet een grote kerk voor katten een katte-draal (Niet met de deuren slaan). Muilperen en oorvegen hangen er aan de bomen (De graaf van Weet-ik-veel), wanneer de rovers de maan in het water laten vallen, loopt hun avontuur met een sisser af (De graaf van Weet-ik-veel) en Schmidts nicht in Maastricht speelt haasjeover met de onevenwichtige hazen uit haar tehuis (De graaf van Weet-ik-veel). Tenslotte lopen er in haar verzenwereld ook een luimerrie en een sprinkhen rond (Ik ben lekker stout).

 

Een laatste element dat bij deze nonsens niet onvermeld mag blijven, is de grote invloed die het volksrijm hier op de kunstlyriek heeft uitgeoefend. Het piepkleine mevrouwtje, de eigenaa dige woonst, het op stap gaan van dieren en voorwerpen vinden alle hun oorsprong in Engelse en Nederlandse volksrijmen. Ook het van de een naar de ander trekken (wat we o.a. bij huwelijken tussen dieren terugvinden) en het herhalen van een woorddeel -ook een techniek in nonsens-versjes (het vrouwtje van het appelmannetje heet Appelsien, zij hebben een appelschimmel en 's nachts schijnt er de maan als een appelflap, M. Bouhuys, Kinderversjes) komen uit volksrijmen. O.a. Diet Huber en J. Vercammen werden door deze elementen speciaal aangesproken.

[pagina 79]

2.2. Traditie en vernieuwing

2.2.1. Het keteltje fluit een nieuw geluid.

‘De jury is van oordeel, dat Annie Schmidt deze prijs toekomt, omdat zij door nieuwe impulsen te hebben gebracht in de Nederlandse kinderliteratuur, en wel voornamelijk in de kinderpoëzie, als vernieuwer daarvan mag worden beschouwd’.

Zo luidde een van de kernzinnen uit het rapport bij de staatsprijs 1964 voor kinder- en jeugdliteratuur. ‘Nieuwe impulsen’, daar wezen ook talrijke recensenten uit die tijd op. De vernieuwende inbreng van Annie M.G. Schmidt werd vrij vlug als feit geponeerd. Als onderzoeker krijg je het wel wat lastiger wanneer je op zoek gaat naar de redenen voor dit fenomeen. Dan moet je het stellen met vage aanduidingen als ‘een aansprekend ritme, oorspronkelijke ideeën, solidariteit met het kind’, enz... Het lijkt me duidelijk dat alleen een situeren in haar eigen tijd en tegenover vroegere auteurs hier verhelderend kan werken. Het is niet mijn bedoeling deze situering hier uitputtend te behandelen, maar wel enkele grote lijnen aan te geven.

Wanneer we Annie Schmidt als vertegenwoordigster en koploopster van een nieuwe generatie kinderdichters beschouwen, dan kunnen we Rie Cramer

[pagina 80]

zonder twijfel vaandeldraagster van de voorgaande generatie noemen. Haar omvangrijk werk dat zich uitstrekt over nagenoeg de hele eerste helft van de 20ste eeuw kan gelden als exponent van een periode die vooral door vrouwelijke kinder-auteurs werd beheerst en die een aanvang nam in het laatste decennium van de voorgaande eeuw. De vrouw werd ontdekt en ontdekte vooral zichzelf als de ideale schrijfster voor kinderen. H. De Boer drukte de ideeën die toen leefden in een artikel over Rie Cramer in ‘De Kroniek’ van maart 1916 ondubbelzinnig als volgt uit:

‘En vooral wanneer het terrein der universele sierkunst, het gebied der hoogere letterkunde van een Shakespeare, van de meer tot den ontwikkelden menschengeest zich richtende sage en mythe wordt verlaten en het door mannengeesten wel zelden zoo goed doorschouwde domein der kinderlijke verbeelding wordt betreden, dan verlangt de vrouw een voorsprong, overtroeft zij den man vaak met begrip en inzicht, welke haar met recht tot de meest uitverkoren vertolkster der kinderziel en verbeelding stempelen’.

Onderhuids verraadt de schrijver hier ook de minder-waarde van de kinderboeken in literair opzicht. Het ging hem meer om begrip, inzicht en - wat hier niet met zoveel woorden wordt gezegd - opvoeding dan om literatuur. Met de toename van het vrouwelijke element in de kinderpoëzie nam ook het lievige, het kinderachtige dat - ondanks vele waarschuwingen - steeds weer met het kind-eigene werd verward, een hoge vlucht. Een lief, bloemrijk taaltje, met een overladen gebruik van verkleinwoorden ging de stijl in die jaren bepalen. Een staaltje uit Mijn liefste Versjes van Rie Cramer:

[pagina 81]

In de recensies werd haar werk dan ook bedacht met adjectieven als zorgeloos, veilig, alleraardigst, keurig, zoet, dromerig, knus, vriendelijk, argeloos, vertederend, enz.. Deze strekking maakte de dreigend opgeheven wijsvinger, teken van de gestrenge moraal, onmogelijk, maar de zacht-vermanende vinger was voorlopig niet weg te denken. Het jokkende Anneliesje en de tikkende klok als stem van het geweten maakten talloze kinderen met deze kant van Rie Cramer vertrouwd. Verder werd de tendens in die jaren ook bepaald door een vrij sterk religieus element (zie Het Engeltjesboek van Rie Cramer) en een zich vaak duidelijk manifesterend nationaal gevoel. Deze laatste twee elementen waren in Vlaanderen nog krachtiger aanwezig. Ook wat de inhoud betreft, kunnen de versjes van Rie Cramer, die kleine, veilige droomwereld met tevreden en onbezorgde, gehoorzame kinderen, model staan voor haar tijd. De kleine, dichtbije kinderwereld met de bevallige natuur, bestrooid met lieve bloempjes, de dieren in huis en in de wei en de dagdagelijkse voorvalletjes, vooral tussen kleine kindjes en schattige moesjes, in en rond het huis maakten de onderwerpen uit waarrond geschreven werd. Enkele titels uit het werk van Rie Cramer mogen dit verduidelijken, ze geven a.h.w. een staalkaart van de titels die tussen 1890 en 1950 het licht zagen: Van meisjes en jongetjes (1904, eerste boekje), Kijk, wat aardig (1915), Van kleine kleuters (1915), Elfenland (1915), Kabouterland (1926), Wonderland (1926), Meiregen (1927), Kindertjes uit Zonneland (1928), Mijn liefste hoekje (1928), Op moeders schoot (1928), Vriendjes, waar ik graag naar kijk (1929), Vriendjes, waar ik veel van hou (1929), O regen, o regen (1930), Het engeltjesboek (1938), Maandprentboeken (1938-1939).

 

Toen Annie M.G. Schmidt in 1950 Het Fluitketeltje publiceerde, was ze vast en zeker met deze Cramer-versjes vertrouwd. In de jaren '50 zelf werden de boekjes van Cramer overigens nog bijna alle herdrukt. De initialen M.G. bewaarde ze trouwens om verwarring te vermijden met een andere jeugdschrijfster die Annie Smit heette, wat nota bene een pseudoniem is dat Rie Cramer enkele keren aanwendde. Dat ze bovendien expliciet afstand nam van het zoethouden à la Rie Cramer mag blijken uit het gedicht ‘Uw kinderen’ uit haar bundel Huishoudpoëzie voor volwassen uit 1957.

Toch kan het verschijnen van Het fluitketeltje geen complete omwenteling genoemd worden, geen zich expliciet manifesterende breuk als in de grote poëzie rond '50. Van een eigen nieuw programma was geen sprake, noch van een bepaalde school, hoewel wel verschillende kinderdichters door haar beïnvloed zullen zijn, maar het valt moeilijk met zekerheid uit te maken op welke punten precies.

Ze bleef zich -net als alle andere kinderdichters in de komende jaren - bewe-

[pagina 82]

gen binnen de klassiek geworden vorm van het kindervers met zijn (meestal gepaarde) rijmschema, zijn strofenbouw en sterk metrische inslag. Toch werkte ze verademend door het frequent aanwenden van spreektaal in haar versjes, waarmee ze in haar eigen tijd wel vrij geïsoleerd stond.

Wat de thematiek betreft, is haar originaliteit al duidelijker. Dr. Jan Bernaerts had het in zijn recensie bij Het fluitketeltje in Jeugdboekengids (maart 1951) al over ‘zeer oorspronkelijke onderwerpen’. De dichtbije, dagdagelijkse kinderwereld en de natuur verliezen bij haar drastisch aan belang ten voordele van de grappige en fantastische verhalen en de dierenversjes, gedichten waar het nonsensikale meer bewegingsvrijheid heeft. Schmidt schreef niet langer zoals vroeger óver kinderen maar echt vóór kinderen. Hun voorliefde voor het grappige, voor de dieren en hun vaak eigenzinnige houding tegenover de volwassenen leidden haar hierbij. Haar bizarre eigenheid op dit gebied blijkt ook uit het onbegrip en de verwarrende reacties die de recensent en traditionele kinderdichter Dr. E. Vandevelde op haar eerste bundeltjes weggaf in Jeugdboekengids (mei 1953) zoals b.v. bij Veertien uilen:

‘Ik kan niet goed begrijpen waarom schrijfster haar inspiratie haalt bij zulke onmogelijke onderwerpen of waarom die onderwerpen in het keurslijf van zogezegde verzen moeten gestoken worden’.

Het duidelijkst manifesteerde haar vernieuwende inbreng zich op het vlak van de strekking in de poëzie voor kinderen. Het lievige en schattige, het knusse en dromerige werden overspoeld door een vloedgolf van de meest nonsensikale en gekke invallen. Het ‘oolijk en vroolijk’, de kinderpret uit vroeger jaren barstte los in een schaterlach. We zouden de versjes uit de voorafgaande generatie kunnen vergelijken met de zondagse pakjes die de kleinen toen droegen, snoezig en beeldig, ruim en op maat van volwassenen gemaakt, zodat ze ook (en vooral) grote mensen vertederden, terwijl Schmidt de kindergedichtjes in een goed sluitend en beweeglijk stel speelkleren stak, die de kinderen wel na enige tijd ontgroeiden om er weer andere te krijgen. Helemaal nieuw was Schmidt hier echter ook weer niet. Een drietal jaren voordien had Han G. Hoekstra al de weg gebaand met Het verloren schaap, in 1948 gevolgd door De ijsmuts van prins Karel. Het nonsensikale element had er echter wel nog niet steeds die geëigende vorm gevonden zoals bij Schmidt.

De religieuze functie is in Schmidts werk van de kaart geveegd. Alleen als een grapje steekt het terloops nog even de kop op, zoals in ‘Vier en twintig engeltjes’, wellicht een bedoelde parodie op o.a. het engeltjesboek van Rie Cramer. Vier en twintig engeltjes zitten er boven op een wolk zoutevis te vangen, eentje valt er met zijn blote billen in de wolkenzee maar de andere vissen het gelukkig weer op. Maar ‘opzettelijk moraliserend’ tegen het christendom in, zoals het ‘Nederlands dagblad’ van 6-11-'76 ons wil laten geloven, zou ik haar toch in haar versjes niet noemen. Intussen was dit aanvankelijk wel de reden om haar gedichtjes in sommige milieus in hun geheel als ‘kolderachtige rijmelarijen die niets met gedichten te maken

[pagina 83]

[pagina 84]

hebben’Ga naar voetnoot(1) van de hand te doen.

Wat het traditionele ‘beleren’ betreft, de zo vaak gewraakte moraal, daarover heeft het juryrapport bij de staatsprijs van 1964 het in haar slotzin:

‘...en de jury waardeert het dat dit werk -dat een geest van ruimte en frisheid ademt- nooit moraliserend en opzettelijk pedagogisch is’.

Bij herhaalde lezing van het volledige kinderdichtwerk van Annie Schmidt kon ik me toch niet van de indruk ontdoen dat deze uitspraak niet de hele waarheid vertelt. Hoewel niet steeds ondubbelzinnig uit te maken valt of we de bewuste versjes parodiërend dan wel ernstig moeten nemen, blijven in de ogen van kinderen die ze lezen bepaalde lesjes of straffende personages toch overeind, zoals ‘de drie mannetjes’ die een oogje op Basjes eetgedrag in het zeil houden of de vogel Bisbisbis die de stoute Rosalind meeneemt, (beide in Het Fluitketeltje). Ook bij Beppie Snauw (De graaf van Weet-ik-veel) die - omdat ze steeds snauwt - in een varkentje wordt veranderd, bij Marietje die, omdat ze zich niet wil verzorgen, een boom wordt (Dit is de spin Sebastiaan), en bij Prinsesje Annabel die om haar kribbigheid in een egeltje wordt omgetoverd, kan niet naast het lesje gelezen worden. Bovendien eindigen de laatste twee op een gelijkaardige manier: wanneer de betovering verbroken is, worden ze alle twee lieve meisjes. Nu kan wel beweerd worden dat door het overdreven en fantastische karakter van de straf de les gerelativeerd wordt, maar dit aanvoelen beschouw ik eerder als een volwassen reflectie achteraf dan als een kinderlijk begrijpen. Ook in ‘Koekeloertje’ (Iedereen heeft een staart), ‘Het mannetje in de maan’ (Dit is de spin Sebastiaan), ‘Nicolaas-Jan zonder kleertjes aan’ (Veertien uilen), ‘De vlieg Elulalie’ (De graaf van Weet-ik-veel), ‘Het luie varken Lanterfant’ (De toren van Bemmelekom) en in sommige versjes rond het beertje Pippeloentje kon ik die indruk niet zonder meer wegcijferen.

Anderzijds speelde Annie Schmidt ook een spel met de oude moraal en ging ze in de aanval, waarbij ze verschillende middelen gebruikte. In ‘De poedelman’ (Het fluitketeltje en andere versjes) zullen de kinderen vast en zeker eerder geamuseerd worden door de kleine Piet die stiekem weggekropen is dan beangstigd door de poedelman die alle vieze kindertjes zonder pardon schoon schrobt. In ‘Luilekkerland-express’ (Veertien uilen) en ‘Joosje moet snoepen’ (De toren van Bemmelekom) ontbreekt elke moraal waar die vanuit de traditie onvermijdelijk geweest zou zijn. Elders maakt ze de moraal gewoon belachelijk, zoals in ‘De koning van Bellevue’ (Ik ben lekker stout) waar met de gelatenheid met het lot de draak wordt gestoken en in ‘De mislukte fee’ (Op visite bij de reus) die met sproeten geplaagd zit en zich bij een bezoek aan de koning uit zenuwachtigheid voorstelt als de spree met foeten, waardoor ze bij de vorst als een achtste wereldwonder wordt onthaald:

[pagina 85]

Als ultieme wapen maakt Schmidt ook gebruik van een onverbloemde anti-moraal, zo in ‘Het zoetste kind’ (Op visite bij de reus), ‘Slordige Saartje’ (Ik ben lekker stout), ‘de regenworm en zijn moeder’ (Dag meneer de kruidenier) en als beroemdste voorbeeld in ‘Ik ben lekker stout’, een duidelijke anti-pool van het gehoorzame kind zoals Rie Cramer dat uitbeeldde, waaruit eveneens een fragment:

Anti-moraal wordt later nog gehanteerd door Hans Andreus, M. Diekmann, H. Dorrestijn en W. Wilmink.

Deze meerduidige houding tegenover het kindervers als opvoedend en belerend middel komt niet alleen bij Schmidt voor, ook bij H. Andreus, M. Bosch van Drakestein, H. Runenbaan, M. van Bolhuis, N. Kuiper en anderen vond ik er sporen van.

 

De frisse wind die Schmidt met gekke buitelingen door de kinderpoëzie joeg, raakte weldra ook andere auteurs. Verschillende dichters ontdekten dat het grappige, nonsensikale kindervers hun blijkbaar wel lag. Toch bleef ook een groot deel van de auteurs in het voetspoor dat Rie Cramer en zovele anderen gebaand hadden, onverstoord verderwerken. In de jaren '50 beleefden oude bekenden als Rie Cramer, Nellie Bodenheim en Jan Lugten trouwens een vernieuwde belangstelling. Anderzijds waren er auteurs die moeilijker te situeren vielen door een mengvorm van traditie en vernieuwing zoals M. Bouhuys, L. Smulders, W. Pinker, J. Van der Ster, J.W. Teacher, H. Runenbaan, G. Durnez en P. Jaspers of door een herscheppen van aloude volksversjes als J. Vercammen, H. Yzerman en R. en M. Mok. Maar voor de rest lijkt het me wel mogelijk de andere auteurs in twee groepen te scheiden. De enen volgden een nieuwe koers, vooral door een bijzondere aandacht voor humor en nonsens, we behandelden ze onder het daaraan gewijde hoofdstukje, de anderen ploegden voort in oude banen. Van hen zullen we bij elk van de kenmerken die we boven bij Rie Cramer en co bespraken, enkele voorbeelden ter illustratie aanhalen.

Alleen werk van voor '73 werd opgenomen, omdat toen een nieuwe periode aanving, waarover verder meer.

[pagina 86]

	VERNIEUWING		TRADITIE
50-59	Han G. Hoekstra	50-59	F. Cremer
	D. Huber (ook in 60-72)		M. Hesper-Sint
	Peter		L. Kalff
	Chr. Scheffer (ook in 60-72)		E. Vandevelde (Vl.)
	Annie M.G. Schmidt (ook in 60-72)		A. Vermeire (Vl.)
			M.W.H. De Weerd
			J. Wolters-Meyers
60-72	H. Andreus	60-72	E. Van Aalst (Vl.)
	M. Bosch van Drakestein		H. Diddens (Vl.)
	M. Diekmann		J. Kalmijn Spierenburg
	E.A. Hagen		T.J. Kerpel
	J. van Hattum		P. Van Moerlande (Vl.)
	J. Van Hoften (Vl.)		J. Peeters (Vl.)
	V. Witte		M. Peeters (Vl.)
			J. Vanhaelen (Vl.)
			L. Verbeeck (Vl.)
			C. Wilkeshuis

De wereld die uit deze traditie-gebonden bundeltjes naar voor komt, verschilt nergens van die uit de goeie ouwe tijd van Rie Cramer, het regent er net even veel, de zon doet de bloemetjes even talrijk bloeien, de kinderen spelen er net zo lief en ondeugend, de diertjes zijn er net zo klein, de kaboutertjes net zo ijverig en de elfjes net zo lieftallig, kortom het is nog steeds hetzelfde beschermde ‘Kinderland’ (titel van bundeltjes van M.W.H. De Weerd en E. van Aalst), ja zelfs ‘Kinderparadijs’ (P. van Moerlande). Ook het lievige, het betuttelende en het belerende bloeien er onverstoord verder. We ontmoetten al voorbeelden van deze tendensen toen we de verhouding broertjes-zusjes, de snoepzucht en gulzigheid en het Sinterklaasmotief behandelden. Het betuttelende wordt a.h.w. samengebald in de veel voorkomende rijm-combinatie ‘...is een grapje _ ... dat snap je’, waar de kinderen ook wel zonder deze aanduiding kunnen. Typisch in dit verband is tevens hoe erg vaak in de versjes de moeder tot het kind spreekt. Van het belerende aspect, het moraliseren zeggen de volgende voorbeelden uit het werk van M. De Weerd en H. Diddens genoeg:

Dat deze toon toen (1961) al niet meer zo vanzelfsprekend was, blijkt uit het volgende citaat uit het Ten Geleide van C. Verleyen bij het bundeltje fabels van H. Diddens (in het woord vooraf wordt er trouwens nog eens op teruggekomen):

[pagina 87]

‘Sommige zeer moderne pedagogen zullen misschien het voorhoofd fronsen en beweren dat moraliserende lectuur een negentiende-eeuws verschijnsel is geweest. Daartegenover staat dat we herhaaldelijk hebben kunnen vaststellen hoeveel stille vreugde kinderen aan deze verhalende poëzie beleven’.

Van het religieuze element geef ik nog een tweetal illustraties uit werk van J. Kalmijn-Spierenburg en van M. Peeters. Hieruit moge duidelijk de zware, gewrongen aard van dit soort gerijmel blijken.

Ter illustratie van de volks-ophemeling een citaat uit ‘Vlaamse jeugd’ (Dropjes) van A. Vermeire:

Hollands glorie vond ik o.a. terug in een versje van J. Kalmijn-Spierenburg (‘Er staat een molentje’, Het liedje van verlangen).

Wat de vorm betreft, ontbreken natuurlijk de verkleinwoorden niet, hoewel hier de grote ‘rage’ wel wat getemperd lijkt. Stopwoorden als heus, echt, kijk, weet je... overspoelen de verzen. Onder het juk van rijm en metrum worden woorden samengetrokken of uitgebreid, worden adjectieven achterop geplaatst, vindt men frequent het werkwoord ‘gaan’ achter in de zin als gemakkelijk rijmwoord enz...enz...

Wanneer we terugblikken op de rij ‘traditie-gebonden’ auteurs, valt het bijzonder grote aantal Vlaamse dichters onmiddellijk op. Hun kinderverzen onderscheiden zich bovendien van die van hun Noorderburen door een vaak

[pagina 88]

verouderd taalgebruik, talrijke verkleinwoorden op -ke, ge-vormen, grotere moeilijkheden met metrum en rijm en typisch Vlaamse uitdrukkingen en woorden.

Telkens weer blijkt op een pijnlijke wijze welke grote achterstand opgehaald diende te worden. Toch is het merkwaardig hoe sterk de meeste Vlaamse kinderdichters zich in die tijd ook als dichter wilden manifesteren. Veel krachtiger dan in Nederland leken ze zich bewust te zijn van hun belangrijke poëtische opdracht. Daar wijzen verschillende tekenen op. Hun boekjes zijn haast alle gedateerd, wat zeker in de jaren '50 in Nederland eerder uitzondering dan regel was. Ze betitelden hun bundels veel frequenter als ‘poëzie’ of ‘gedichten’ en bijna altijd lieten ze hun werk inleiden. Ondanks dit sterke bewustzijn raakte de Vlaamse kinderpoëzie niet uit haar kinderschoenen en zou ze in de jaren '70 roemloos wegkwijnen.

2.2.2. Berichten voor bezorgde kinderen

In de jaren '70 kreeg de kinderpoëzie vooral in Nederland een nieuwe wending, er klonk een nieuw geluid. Als spil-jaar lijkt me 1973 best te verantwoorden. Toen verscheen op de eerste plaats Dat overkomt iedereen wel van W. Wilmink, maar bovendien ook De fontein in de buitenwijk van Hans Andreus, De kraai is door het nest gezakt en andere versjes van Nannie Kuiper en Beestenboel van E. Warmond, stuk voor stuk merkwaardig in hun soort.

Naast de klassieke kinderpoëzie die nu snel terrein verloor (nog o.a. B. de Bois, J. van Eepoel en G. de Vrieze), de nonsens-verzen die nog steeds verder bloeiden (o.a. duidelijk bij R.M. Boer, E.A. Hagen, E. Warmond en H. Wap) en de degelijke mengvormen van o.a. M. Bouhuys, H. Laurey en L. Smulders ontwikkelde zich een nieuwe stroom met als opvallendste vertegenwoordigers H. Andreus, A. Van Assche, B. Bos, H. Dorrestijn, M. Diekmann, K. Eykman, K. van der Hallen, N. Kuiper en W. Wilmink.

 

Voor het eerst werd werkelijk gepoogd aan de klassieke vorm van het kindervers te sleutelen. A. Van Assche, K. Van der Hallen en H. Smits publiceerden rijmloze verzen, hoewel met weinig succes. Blijkbaar was het klimaat nog niet rijp voor deze experimenten... of is het toch zo dat kinderen willen dat hun versjes rijmen? Het gebruik van spreektaal, door Schmidt al ingevoerd, brak nu echt door. De taal groeide dichter naar die van de kinderen onder mekaar toe, wat meebracht dat ‘brutale’ of ‘vieze’ woorden niet werden geschuwd. Wat dit laatste betreft, stelde H. Dorrestijn alle sluizen open, getuige o.a. Poep- en piesmenuet, en versjes als ‘Pieleman’, ‘de kakkietrap’ en ‘Een wind’. Het refrein van zijn menuet laat niets aan duidelijkheid te wensen over:

[pagina 89]

[pagina 90]

De refreinen van ‘Hondedrollen’ en ‘Buurmeisje heeft visite’ van W. Wilmink verspreidden zich bij het kinderpubliek als een lopend vuurtje, uit ‘Buurmeisje’:

Naast deze vernieuwingen op formeel gebied, kenmerkte de vernieuwing op inhoudelijk vlak zich vooral in een verdieping en verruiming van de thematiek.

De poëzie voor kinderen werd door deze nieuwe generatie dichters verdiept naar de innerlijke wereld van het kind toe. Naast het spel, zijn omgang met de natuur en de dieren en het leven van de fantastische verbeelding kreeg men nu aandacht voor de gevoelens van het kind. Oh ja, ook vroeger al, zelfs bij Van Alphen was over gevoelens als eenzaamheid, jaloersheid en vriendschap gedicht, maar ze waren enkel aanleiding tot het geven van een wijze les zoals in ‘De eenzaamheid’ van Van Alphen, waarvan hier de eerste strofe:

Hoe anders klinkt dit refrein van ‘Lekker in mijn eentje’ van W. Wilmink (De liedjes voor kinderen)

[pagina 91]

Bij M. Bouhuys en N. Kuiper verlicht het speelgoed de eenzaamheid: ‘Mijn vriendjes’, Kinderversjes, en ‘Ik verveel me zo’, De kraai is door het nest gezakt en andere versjes, bij deze laatste creëert het kind ook eigen fantasiefiguren als Kronkebonker of een kabouter (De tovertrein). De gevoelens die het kind heeft als het jaloers is, drukte Wilmink in duidelijke taal uit in ‘Buurmeisje heeft visite’ (cf. supra) en ‘Martijn geeft een partij’. Ook sex (in ruime zin) werd niet langer geweerd, hoewel die (gelukkig) kind-eigen bleef. Kindertjes in bad vond ik bij H. Dorrestijn, M. Diekmann, K. Eykman, B. Hagen en N. Kuiper. Ook over ‘een plasje maken’ ontmoette ik enkele versjes. Bij M. Diekmann staat in ‘Ben je een meisje?’ de nieuwsgierigheid centraal:

Maar hier ook spant Hans Dorrestijn de kroon. Ik kreeg zelfs het gevoel dat hij erg vaak zijn eigen sexuele en lichamelijke frustraties van zich af schrijft. Ook over verliefdheid schreven Dorrestijn en Wilmink enkele geslaagde verzen. Centraal in hun poëzie komen ook de ‘kleine gebreken’ (titel van een vers van H. Dorrestijn) te staan. Bedplassen, driftig zijn, uitgelachen worden op school, traag van begrip zijn, stotteren, vergeetachtig zijn, zenuwachtig zijn, te dik zijn enz.. enz..., over al deze kind-eigen problemen worden verzen geschreven vanuit de idee: ‘trek het je niet aan, je zit er niet alleen mee’.

Enkele gedichtjes van N. Kuiper (o.a. ‘De sufferd’, De kraai is door het nest gezakt en andere versjes) behandelden dezelfde problematiek, maar met een sterker speelse dimensie. Ook over de dood werd gedicht door A. Van Assche (‘Doodgaan’, De zee is een orkest), B. Bos (‘Liedje over de dood’, Zand op je boterham)Ga naar voetnoot(2) en W. Wilmink (‘Een probleem’, De liedjes voor kinderen).

 

Naast verdiept, werd de wereld van het kindervers ook in belangrijke mate verruimd. De moderne wereld met haar actuele problemen drong aanvankelijk nog schoorvoetend in de kinderpoëzie binnen. Andere rolpatronen, (cfr. N. Kuiper, Dag hobbelpaard) andere vormen van samenleven (K. Eykman, ‘Toen vader en moeder trouwden, waar was jij toen?’, waarin de ouders

[pagina 92]

voor het huwelijk eerst een lange tijd samenleefden), andere gewoonten (K. Eykman, ‘uit logeren bij oma’, De liedjes van ome Willem) en sporten (N. Kuiper, ‘judo’. De tovertrein) werden beschreven. Vooral H. Dorrestijn kraakte hier weer heel wat heilige huisjes rond vader, moeder en de kerk. Waar vroeger het platteland, de velden en de weiden het huis waar het kind

[pagina 93]

leefde, leken te omringen, werd dit nu opgeslokt door de stad. Vooral H. Andreus gaf uiting aan het gevoelen van onmacht en verdrukt-worden door de verstedelijking waardoor de kinderen niet langer veilig op straat kunnen spelen en de mensen opeengepakt in hokjes in blokken beton moeten leven, hoewel zijn kritiek steeds mild bleef. Bij verschillende dichters bleek ook een melancholisch verlangen naar het oude gezellige huisje dat door de oprukkende hoogbouw verpletterd dreigde te worden, duidelijkst opnieuw bij H. Andreus (‘Zestienhuizen’, Waarom, daarom; ‘Moedertje Mieneke’, De rommeltuin; ‘Overloop te koop’, De fontein in de buitenwijk; ‘Het oude huisje’ Kinderversjes) maar ook bij H. Laurey (‘Het vrouwtje Minimijn’, Kinderversjes) en W. Wilmink (‘Oude huizen’, De liedjes voor kinderen).

 

Hierbij aansluitend zijn ook het verhuizen en dé aanpassingsmoeilijkheden voor het kind aan de nieuwe woonst een populair motief geworden. Ik vond er versjes over bij H. Andreus, B. Bos, H. Dorrestijn, K. Eykman en W. Wilmink. In de grote stad heeft de supermarkt nogal wat geinspireerd, en dan nog in de eerste plaats het rijden in een wagentje: B. Bos, ‘Koek in de kar’, Zand op je boterham, K. Eykman; ‘Boodschappenwagentje’, De liedjes van ome Willem; N. Kuiper: ‘in een wagen door de winkel’, Dag hobbelpaard; H. Laurey: ‘Zeg, is het hier Luilekkerland’, Stad en land.

en, hoewel daar al sporen van te vinden waren in de jaren '60. Zo ontdekte ik versjes over het T.V.-kijken bij E. van Aalst (Heidebloempjes), J.W. Teacher (Het koeienbal en andere kinderversjes) en L. Verbeeck (Droomsoes) en vroeger al bij Schmidt waar de Sint in de antennes verstrikt raakte (Trippel, trappel', De graaf van Weet-ik-veel). Bij E. van Aalst en L. Verbeeck worden de gevaren van het te lang televisie-kijken beklemtoond:

Een recenter versje waar de T.V. op expressieve manier geïntegreerd is, trof ik aan bij M. Diekmann (Stappe, stappe, step). In hetzelfde boekje vond ik het enige versje waarin een pick-up (met koptelefoons: ‘mijn stilzijn-oren’) voorkomt. Ook de telefoon (M. Diekmann, Wiele, wiele, stap) is geen nieuwtje. Vroegere voorbeelden hiervan leverden o.a. R. en M. Mok (Weer een zak pepernoten), C. Wilkeshuis (Fluitekruid II) en V. Witte (Dat kan ik ook). Ruimtetuigen doken eind de jaren '60 (dus vrij laat) in de kinderverzen op: W. van Hemelhuis (‘De spoetnik van Sinterklaas’, Van kindergedicht tot spreekkoor) en W. Pinker (‘Laika naar de spoetnik’ en nog vier andere versjes die echter beneden alle peil zijn, Om van te snoepen). In de jaren '70 drukte H. Andreus in ‘Maantuinen’ (De fontein in de

[pagina 94]

buitenwijk) een ietwat griezelig toekomstperspectief van de ruimtevaart uit en A. Van Assche verwerkte dit thema in een droom (‘In een satelliet’, De zee is een orkest). Auto's (M. Diekmann en H. Andreus) zijn slechts even weinig talrijk als helikopters (A. Schmidt, H. Andreus).

Een nieuwe dimensie die aan deze techniek - weliswaar nog in mineur - is toegevoegd, is het wijzen op de gevaren ervan. Zo heeft Hans Andreus het soms terloops over geluidshinder, verkeerslast, waterverontreiniging en gevaren van te ver doorgedreven robottisering, maar zijn kritiek staat meestal (ook letterlijk) tussen haakjes. In ‘Nieuwe reuzen’ (A. Van Assche, De zee is een orkest) bewerken de vergelijking en het sombere woordgebruik gevoelens van afkeer voor de dreigende hoogspanningsmasten. Maar echte ‘protestsongs’ heb ik in de kinderverzen niet gevonden.

Tenslotte krijgen ook marginalen uit onze maatschappij sporadisch wat aandacht. Erg mooie en aangepaste gedichten over gehandicapt-zijn, vond ik bij M. Diekmann (‘rijen, rijen’ Wiele, wiele, stap) en W. Wilmink (‘Frekie’, De liedjes voor kinderen). Versjes waarin kinderen van immigranten voorkwamen, vond ik recent bij M. Diekmann (Stappe, stappe, step) en B. Bos (Zand op je boterham).

 

Samenvattend kunnen we stellen dat de verdieping en verruiming van de wereld van het kindervers in de jaren '70 weliswaar onmiskenbaar is, maar dat ze toch nog in een beginfase stak. De gevonden tendensen lijken zich wel bij het begin van de jaren '80 verder door te zetten. Maar dit laat slechts één zijde van de medaille zien. Gelijktijdig met deze vernieuwing valt merkwaardig genoeg ook een ware ‘retrorage’ met herdrukken van Rie Cramer, N. Bodenheim, C.M. Jolmers-Ronday e.a. en talloze (her)drukken van versjes uit grootmoeders tijd te constateren, kaderend in een algemeen herlevend romantisch gevoel in onze Westerse wereld.

Zolang deze publikaties ruimte laten voor nieuw creatief werk, is daar niet zoveel op tegen, hoewel kinderen aan de versjes uit deze (prenten)boeken meestal veel minder hebben dan hun ouders of grootouders.

Als treurige slotnoot dien ik nog te wijzen op het afsterven van de creatieve produktie van kinderverzenbundels in Vlaanderen in 1978 na de publikatie van De zee is een orkest van A. Van Assche. Alleen in tijdschrift en krant of in eigen beheer wordt nog gepubliceerd, maar jammer genoeg al te vaak met een bedenkelijke kwaliteit.

Zo is de kinderpoëzie er in een erg verdrukte positie gedrongen. De uitgevers hebben hun vertrouwen verloren in dergelijke publikaties. Dichters van naam tonen er geen interesse voor, wellicht zien ze er geen brood in. Zo zijn het vooral onderwijzer(es)s(en) of hier en daar een enthousiasteling die in krant of tijdschrift (of een enkele keer in eigen beheer) iets uit de mouw schudt, waarvan de kwaliteit veel te wensen overlaat, wat dan weer de uitgever weinig vertrouwen schenkt. We kunnen enkel hopen dat de opleving in Nederland ook in Vlaanderen vruchtbaar zou werken.

[pagina 95]

2.3. Grote figuren

Bij het ‘uitlichten’ van auteurs als grote figuren in hun tijd, lijkt een subjectieve factor onvermijdelijk. Om deze toch zo minimaal mogelijk te houden, hanteerde ik de volgende criteria om iemand een belangrijk kinderdichter te noemen:

1. opname in bloemlezingen (dichters voor '64);

2. verschillende publikaties en over een langere periode;

3. herdrukken van hun werk;

4. belangstelling in de kritiek.

De auteurs die ik behield zijn alfabetisch geordend. De uitgekozen informatie hield ik zeer summier, daar voorbeelden en bepaalde trekken uit hun werk hierboven al aan bod kwamen.

2.3.1. Hans Andreus (1926-1977)

Toen Hans Andreus, in 1967 zijn eerste verzenbundeltje voor kinderen publiceerde, moet het toch wel wat betekend hebben dat een ‘groot’ dichter zich daarmee bezighield. In het milieu van de Nederlandse kinderauteurs viel zijn werk onmiddellijk op, maar toch verliep de ruimere verspreiding moeizamer. Zijn eerste boekje Waarom, daarom onderscheidde zich eigenlijk niet zo sterk van wat er in het voetspoor van Schmidt verscheen. Het

[pagina 96]

bevatte voor de grote helft vreemde en grappige verhaaltjes en voor de rest (op enkele uitzonderingen na) dierenversjes, ook al met een ruime dosis nonsens. De ijsbeer die op vakantie wil, de goochelaar die zichzelf wegtovert, de sneltrein Amsterdam-Parijs die een onderzeereisje maakt, de zwabber die geen stof verdraagt, de malle krekel, ze komen allemaal in dit bundeltje voor. Het grappen-maken zou Andreus trouwens in zijn vier boekjes nooit verleren, hoewel dit komische toch met de jaren iets afzwakte. Als in zijn laatste bundel (Kinderversjes) de dierenverzen meer dan de helft van de 40 gedichtjes beslaan, dan zijn verschillende ervan lang niet zo nonsensikaal meer, maar eerder beschrijvend constaterend.

Dieren en grappige verhaaltjes rond zonderlinge personages en levende voorwerpen vullen overigens bijna de totale wereld van Andreus' kinderverzen.

Er zijn trouwens wel meer parallellen met Annie M.G. Schmidt te trekken, zoals zijn aanvankelijk dubbelzinnige houding tegenover het belerende vers. verschillende van zijn versjes wil hij de kinderen waardering voor schoonheid, voor de natuur en voor het gezellige kleinschalige leven bijbrengen. Hierbij aansluitend was hij wel één van de enige kinderdichters die in het verweer gingen tegen actuele mistoestanden als vervuiling, verstedelijking enz. Maar hard is zijn reactie nooit, en ook geenszins uitzichtloos. In zijn kritiek bewaart hij een zekere afstandelijkheid door een tikkeltje humor, een understatement. Soms plaatst hij de steken onder water letterlijk tussen haakjes:

Met de klassieke moraal rekent hij het duidelijkst af in ‘'t Hebbeding’ uit De fontein in de buitenwijk waar twee apen na een gevecht om een ‘hebbeding’ beide strompelend naar huis toe gaan.

In elk van zijn bundels blijkt ook Andreus'hechte solidariteit met het kind, met het reële, springlevende kind dan wel, en niet met die kleine volwassene zoals wij grote mensen die soms zo graag zien. Bij Hans Andreus mag het kind best eens lui of nukkig zijn, hoeft het niet steeds ijverig te wezen en houdt het van lawaai maken. Bij het gedicht ‘Geen zin’ (De fontein in de buitenwijk) kwam ons onwillekeurig Annie Schmidts ‘Ik ben lekker stout’ voor ogen. Van Andreus en de kinderen mogen grote mensen best eens in bomen veranderen, dan hadden alle kinderen rust (De fontein in de buiten-

[pagina 97]

wijk).

Ook met de afgezaagde thematiek in de kinderverzen schilde deze auteur enige appeltjes, zoals in ‘Geen versje over regen’.

Wat de vorm van zijn verzen betreft, is de grote variatie en het gebruik van voor kinderverzen ongewone stijlmiddelen als dubbelrijm, slagrijm, enjambement en vergelijking wel het merkwaardigst. Overigens blijft ook hij zich bewegen binnen de traditionele rijmende strofische kinderversvorm.Ga naar voetnoot(1)

2.3.2. Mies Bouhuys (1927 - )

De wereld is een wonder, zo heet een klein bundeltje van Mies Bouhuys uit 1976 en verder gaat het:

In deze enkele regels lijkt de kern van Bouhuys' levensfilosofie zoals ze in haar versjes tot uiting komt, verborgen te liggen. Telkens weer krijg je de indruk dat Mies Bouhuys zelf, net als haar beertje (Kinderversjes), elke avond voor het inslapen zachtjes bromt: de wereld is een wonder. En na het inslapen beleeft ze met het kind dan nog de heerlijkste dromen en gaan de fijnste wensen in vervulling. Dan groeit een wereld waar alle kinderen van alle rassen samen op het strand dansen, ‘hand in hand’ (Hand in hand) (dezelfde wensdroom komt terug in ‘De hanen’, Voetje van de vloer), waar alle mensen vrolijk en blij zijn (‘De vlinder’, Vinger in de roet en ‘Meneer Zwart’, Grote oren), waar jongens en meisjes weer onbezorgd op straat kunnen spelen (‘Allemaal vrij’, Kinderversjes) en waar kinderen en dieren samen feest vieren (‘Het feest’, Vinger in de roet). De verbondenheid met de dieren is trouwens een van de hoofdmotieven in haar werk.

[pagina 98]

Heel duidelijk blijkt dit uit het titelversje uit Alle vogels vliegen:

Uit deze erg verzorgde bundel bij tekeningen van Mirko Hanàk (daar het versjes bij tekeningen betrof, nam ik bundel hiervóór 2.1. niet op) straalt ook een sterke natuurverbondenheid. Bovendien vond ik er enkele van de mooiste staaltjes van stemmige, lyrische kinderpoëzie (‘De trein’, ‘Oktober’, ‘Avond’).

Inhoudelijk hangt Mies Bouhuys dan ook met velerlei draden aan de traditie vast. Klassieke onderwerpen als kind-gezin, kind-dier en kind-natuur beheersen haar verzen. Bij het eerste thema staat vooral de vriendschappelijke relatie vaderkind centraal. Grote bekendheid heeft hier het gedichtje ‘Achterop de brommer’ (Grote oren) verworven, waarvan de eerste en laatste strofe gewoon onvergetelijk zijn:

Nonsens komen in haar gedichtjes dan ook haast niet voor. Pas vanaf Grote Oren vinden we er sporadisch een voorbeeldje van (o.a. ‘De muur’, ‘Knorrepot’ en ‘Op het ijs’). In datzelfde boekje laat ze zich ook veel sterker dan elders inspireren door het volksvers. Er komen o.a. niet minder dan 3 versjes in voor, geborduurd op de herhaling van een woorddeel (‘De pannekoekduifjes’ - wonen bij een pannekoekhuisje met een pannekoekvrouw enz. - ‘Appeltjes’ en ‘Timmeren’). Ook de traditionele belerende strekking duikt nog af en toe in haar versjes op. In ‘Jetje’ (Vinger in de roet) gaat die op de koop toe gepaard met een hele reeks verkleinwoordjes als ‘aardbeitje, handje, mandje’. Anderzijds ontmoette ik ook versjes waar ze de les opzettelijk leek te vermijden (o.a. in ‘Meiregen’ Kinderversjes). Een positief opvoedende tendens zit haar - net als de door haar bewonderde Hans Andreus - wel in het bloed. Waarden als respect voor de ander, vriendschap voor de dieren, levensoptimisme en rust (‘Meneer Hazewind’ is hier een bekend voorbeeld van) worden duidelijk naar voor geschoven.

Wat de vorm betreft, lijkt ze zich het vlotst te bewegen in vierregelige strofen die (voor kinderverzen) uitzonderlijk vaak gekruist rijmen. Haar versjes zijn meestal bijzonder expressief door een speels gebruik van uitroepen, vragen, tussenwerpsels, dubbelrijmen en een functioneel ritme. Enige voorbeelden daarvan bieden ‘Het zigeunertje zingt’, ‘Op het ijs’ en ‘Paardje’ waar je het rijdier op drie manieren hoort lopen, langzaam sjokkend, stuntelig en op een drafje. De drie versjes zijn te vinden in Kinderversjes uit 1974, waarin oud en nieuw werk samen gebundeld werden. Tot besluit dient nog

[pagina 99]

vermeld dat ze met haar De trouwe schimmel (1956, herdruk 1977 en vertaald in het Duits) één van de geslaagdste verhalen op rijm uit ons taalgebied schiep en dat ze in 1957 een bloemlezing kinderverzen Rood-wit-blauw uitgaf die hetzelfde jaar al een 2^e druk kende.

2.3.3. Miep Diekmann (1925 - )

Net als de meeste andere van de hier behandelde auteurs is Miep Diekmann als jeugdprozaschrijfster heel wat bekender dan als auteur van kinderversjes. Toch verwierven haar bundeltjes voor hele kleinen Wiele Wiele stap (1977) en Stappe Stappe Step (1979) in korte tijd een enorme populariteit. Het eerste boekje werd in 1978 trouwens met een Gouden Griffel én een Gouden Penseel voor de tekeningen van The Tjong Khing bekroond. De drukken volgden mekaar in snel tempo op en in 1980 waren van beide boekjes samen al meer dan 140.000 exemplaren verkocht.

 

Toch debuteerde ze in de kinderverzenwereld in 1969 met een heel ander soort gedichtjes, het genre dat toen mode was: het nonsensvers. In Een liedje voor een cent (2^e dr. 1978) dichtte ze rond ‘Malle, malle, gekke woorden,_die jij en jij en jij ook hoorden._Maar ieder hoort ze toch weer anders._... ders./...’ Zo heeft ze het over een Affekietje, een Piermachochel, een Bakbeest, een Duivekater, een Windei, een Bokkepruik, enz... Het boekje is dan ook bevolkt met de meest vreemde wezens, erg sfeervol in beeld gebracht door Ivo de Weerd. Door het vaak onregelmatig metrum en de soms moeilijke rijmcombinaties liggen de meeste versjes wel niet zo gemakkelijk in het oor. In verschillende gedichtjes komt ook Diekmanns rebellerende houding om het hoekje kijken, overduidelijk in de versjes met een sterke antimoraal als ‘Bokkepruik’ en ‘De boot is aan’. De vele griezelige beesten zijn

[pagina 100]

wellicht ook een bedoelde reactie op de lieve versjes van vroeger. Daarover vertelde ze zelf in een gesprek dat ik met haar had:

‘De grootste kwaal vind ik het afgekloven uitgangspunt, dus altijd weer het elfje, het kaboutertje, de koning,... En dan vooral het lievige. Het is voor kinderen, dus het moet lievig, het moet schattig zijn. (...). Te veel wordt in de kinderversjes het kind kleingehouden. Er wordt niet het specifieke van het kind naar voor gehaald. Het kind wordt weer aangepast aan hun normen, het moet klein, het moet lief, het moet gehoorzaam zijn...’

Deze laatste gedachte, die mede aan de grondslag lag van de vernieuwing in de kinderpoëzie na '70, pastte ze ook consequent toe in haar boekjes voor peuters en kleuters van twee tot zes.

 

Toen Wiele Wiele Stap in 1977 verscheen, werden deze nieuwe versjes onmiddellijk opgemerkt. Ze mogen dan ook enig in hun soort genoemd worden. Al even spoedig werden ook parallellen met de oude bakerrijmen getrokken. De benaming ‘nieuwe bakerrijmpjes’ viel meer dan eens. De vergelijking lag ook voor de hand: het waren versjes die zich op dezelfde leeftijdsgroep richtten. Maar toch waren deze rijmpjes ook iets helemaal nieuws en hadden ze eigenlijk zowel vormelijk als inhoudelijk minder met die oeroude rijmen te maken dan werd gesuggereerd. De onderwerpen van de korte stukjes zijn actueler dan in de kinderverzen de gewoonte was: met de auto rijden, op de roltrap staan, naar een eigen platendraaier luisteren enz... De traditionale thema's als eten, slapengaan, spelen werden vanuit een verfrissend oorspronkelijke invalshoek benaderd. De versjes geven bovendien blijk van een scherp inzicht in de eigen kijk van het kind op z'n omgeving zoals het ‘Stap op de trap’ dat eindigt met de voor het kind logische uitspraak: naar boven/gaat vlugger/dan naar benee. Formeel ontbreken de voor het bakerrijm typische nonsens-combinaties, het zangerige, maar strakke metrum en de strikte rijmvorm. In de plaats krijgen we een eenvoudig maar bijzonder expressief taalgebruik en een ritme dat op het lijf van de beweeglijke peuter geschreven lijkt. Alleen in Wiele Wiele Stap doet de structuur van verschillende versjes (door parallellie en herhaling) ons nog aan het volksrijm denken. Talrijke korte versjes als ‘een twee hop’ en ‘auto auto stop’ kunnen voor het kind als een magisch formule in moeilijke situaties werken, als een bezwerende uitspraak om een dreiging (roltrap, aansnellende wagen) te beheersen. Door haar originaliteit heeft Miep Diekmann ongetwijfeld andere auteurs als N. Kuiper en E. van Delden beïnvloed.

[pagina 101]

2.3.4. Han G. Hoekstra (1906 - )

Enkele jaren voor Annie Schmidt haar eerste bundeltje publiceerde, verschenen van Han G. hoekstra Het verloren schaap 1947, 3^e dr. 1954) en De ijsmuts van Prins Karel (1948). Door hun voorkeur voor onzinnige verhalen rond gekke koningen en vreemde voorwerpen en dieren kunnen ze ongetwijfeld als voorlopers van Het fluitketeltje gezien worden. Schmidt en Hoekstra hadden overigens wel meer met mekaar gemeen. Ze kenden mekaar uit het cabaret-milieu en publiceerden samen enkele Gouden boekjes en De trapeze, deel 2, 1971). In de vijftiger jaren verschenen nog: Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos (1952, 2de dr. 1955, 3de dr. 1956), Versjes uit de grabbelton (1953, 2de dr. 1954) en het erg geslaagde komische verhaal op rijm: Het schoentje van Roosmarijn. In 1976 kwam dan een nieuwe uitgave van de Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos op de markt, eigenlijk een bloemlezing van het beste uit zijn vroeger werk, een énig boek met schitterende illustraties van Fiep Westendorp. De recensent van het NRC Handelsblad drukte bij dit laatste werk zijn verbazing uit te kunnen constateren dat versjes als ‘Trein op hol’ en ‘de duizendpoot’ van Hoekstra waren, hij achtte ze al zo klassiek als ‘Moriaantje zo zwart als roet’. Dezelfde weg lijken op de scholen ook ‘Leo is ziek’ en ‘De wolken’ op te gaan.

[pagina 102]

In de wereld vol nonsens voelde Hoekstra zich best thuis, meer dan 70% van zijn versjes spelen er zich af. Alle mogelijke technieken, van het grappig gebruik van alliteratie (vb. ‘Het wandelstokje dat alleen liep’, Versjes uit de grabbelton) over woordspel (‘De muzikale neushoorn’, Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos) tot het uitvinden van nieuwe talen (In Hopsi-Topsi-land (een vrij lang verhaal op rijm) betekent ‘Pli-tikkie’: kom erin en ‘Pli-tin’: scheer je weg enz..., Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos, 1976) hanteerde hij met veel creativiteit. Daarbij maakte hij ook gretig gebruik van elementen en zelfs onderwerpen uit oude volksrijmpjes, heel duidelijk in Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos. In de nieuwe versie daarvan komen trouwens verschillende springversjes, dansliedjes, raadsels en aftelrijmpjes voor. In Versjes uit de grabbelton hakt een houthakker bomen om in ‘'t Bibbelebonse bos’ en in het laatste versje bouwt een mannetje een huisje op het ijs met als resultaat:

Door een sporadisch nog vrij duidelijke moraal (o.a. in ‘Konandere, konindere’, Rijmpjes en versjes uit de nieuwe doos en ‘Bij meneer kiddewidde’, Versjes uit de grabbelton) en een soms minder goed beheersen van het strakke metrum dat hij zichzelf oplegt, kunnen we Hoekstra situeren als een typische overgangsfiguur naar het nieuwe kindervers toe. In elk geval blijft de uitgave van zijn beste versjes ook nu nog vast en zeker het lezen waard!

Merken we tenslotte nog op dat Han G. Hoekstra zich ook als vertaler van kinderversjes verdienstelijk maakte met Als de zon er niet zou zijn van V. Zacharias in 1978.

2.3.5. Diet Huber (1924 - )

[pagina 103]

De versjes van Diet Huber kunnen we het hoogtepunt van de nonsenscultuur in de jaren '60 in onze streken noemen. De nonsensikale fantasie is bij deze dichteres allesoverheersend. De paar gedichten waar het absurde wat getemperd is (zoals ‘Duivenslaapliedje’ of ‘Grietje en Pietje’, De snars, de fluit, de sikkepit) en de wereld iets dichter bij de normale proporties is teruggebracht, zijn echt uitzonderingen. Haar verzen hebben dan ook een zeker eenzijdig karakter, maar persoonlijk vind ik dat allerminst een verwijt. Binnen de haar zo eigen wereld beweegt ze zich met zulk een ongelooflijke creativiteit dat ze onder onze kinderdichters, hoewel vrij sterk in het spoor van Annie M.G. Schmidt en Han G. Hoekstra, toch een eigen plaats verdient. De sneeuweters, de vis Hatsjiehatsjee, de vogel Wap, Anna Johanna Kraketeen, de Magogel, de gevlekte theepotaurus, Letje Annabetje Bot, de koekedorus, de Kwori Wori, Wippel Wappel, de veter-eter, Jakob en Neekob... als je ze eenmaal in haar versjes en originele tekeningen ontmoet hebt, vergeet je ze niet zo licht.

 

In haar eerste boekje De uil met de zeven zuurtjes (1959) startte ze duidelijk onder invloed van het volksrijm waarin wellicht de absurde gedachtensprongen, de hechte structuur en het klankspel haar boeiden. Een knap staaltje van dit omwerken van deze invloeden in haar eigen fantasiewereld levert ‘De eenpoot’:

Diet Huber schiep een ‘omgekeerde wereld’ in de trant van E. Lear en D. Zonderland. De dieren namen door haar pen de meest fantastische vormen aan en zelfs in de in kinderverzen klassieke natuur loopt ze telkens weer buiten de schreef. In bomen en zelfs in appels en peren wonen de meest vreemde wezentjes en de groenten houden een wervelend groentenbal. Kalebassen en papavers zul je ook al niet vlug een tweede keer in een gedicht aantreffen en een rechte banaan... daar geloven zelfs de andere vruchten niet in.

 

De belangrijkste drijfveer in het kinderdichtwerk van Diet Huber lijkt me haar bijzondere betovering voor de ‘vorm’ van de woorden, een openheid en een doorgevoerde logica die ze met jonge kinderen deelt, hoewel ze daar soms wel verder in gaat dan de meeste kinderen dat ooit zouden doen. Een papaver roept bij haar onmiddellijk een ma-maver op, de snoeshen van de snoeshaan is een snoesje en ze krijgen natuurlijk een stel vreemde jonkjes, als een vlo in het boterpotje van Kato wipt, gilt die: Oh kijk! Een botervlootje (De snars, de fluit, de sikkepit), en dat kalebassen kaal zijn, dat kan nog door de beugel, maar waarom heten ze kalebassen en niet kalebasten? Deze soms vrij moeilijke woordspelingen, de lengte van de gedichten (vaak over de 30 regels) en de vrij hoge frequentie van moeilijke of

[pagina 104]

zeldzame woorden maken de meeste van haar gedichten geschikter voor al wat oudere kinderen. In de jaren '70, begin de jaren '80 is haar creativiteit op het vlak van de kinderpoëzie fel afgezwakt. De veter-eter (1979) bevatte nog slechts voor een deel nieuw werk en Letje Annabetje Bot (1981) bood uitsluitend eerder gepubliceerde versjes.

In 1980 publiceerde ze een boekje Poëziealbumversjes, klassiek van thematiek, maar vaak origineel wat de invalshoek betreft.

2.3.6. Nannie Kuiper (1939 - )

Met dit eerste versje van Nannie Kuiper waarvan de kinderen in 1973 konden genieten, haakte ze duidelijk aan bij de toen levende mode in het kindergedicht: het nonsensvers. Maar verder in de bundel lieten de eerste noten van het nieuwe geluid dat in de jaren '70 zou doorbreken zich al horen: ‘Okki Ukkepuk’, ‘Het speelkwartier’, ‘De sufferd’, ‘Ik verveel me zo’, ‘Tineke Teutebel’, ‘Elke morgen’ stuk voor stuk gedichtjes waarin gevoelens

[pagina 105]

als eenzaamheid, verdriet, het aan-de-kant-gezet-worden centraal staan. In haar later werk zou deze tendens zich verderzetten en verdiepen. In haar verzen probeert ze zich te verplaatsen in dat wonderlijke koppie van het kleine kind, tracht ze zijn/haar gevoelens, gedachten en dagdromen mee te leven. Dat zoiets nooit helemaal kan, beseft ze zelf al te goed: ‘Een ander weet nooit helemaal hoe je bent’, dicht ze in Zo kan het ook, haar jongste bundel (1980). Maar dat ze vaak de juiste snaar raakt, voel je zo in versjes als ‘een kwartier uit het leven van Barend’, ‘Het hokje van mijn hamster’, ‘Kareltje van Koten’, ‘Mijn vriendje’ en zovele andere. Ze beleeft er de omgeving met het kind, waardoor elk volwassen gemoraliseer geneutraliseerd wordt. Deze kinderwereld is steeds het centrale thema van haar verzen gebleven, maar toch kon ze zich daar nooit eenzijdig aan binden; nonsensverhaaltjes, versjes over de natuur, de dieren en de seizoenen bleven een rol spelen.

 

Haar eerste boekje onderscheidt zich wel in verschillende opzichten van de volgende. Niet alleen is de kinderwereld er nog niet zó frequent vertegenwoordigd als in haar later werk, die wereld zelf zal ook nog veranderen, vooral dan duidelijker refererend naar de actualiteit. In Het Hobbelpaard vinden we een geëmancipeerd gezinstype met een kind dat zo zijn ideetjes heeft, een kind ook dat meemag naar de supermarkt, dat 's morgens vroeg als de ouders nog in bed liggen, kattekwaad uithaalt en knoeit met de schoonheidsartikelen van moeder. In De tovertrein, een bundel versjes bij muziek, gaat de kleine naar de judoles. Treffend in dit boekje zijn de twee versjes waarin het kind voor zichzelf een eigen fantasie-wezentje schiep. Wellicht liet ze zich hierbij inspireren door ‘Binker’ van A.A. Milne, wiens dichtwerkjes voor kinderen ze op een enige wijze vertaalde. Ook lijkt ze zich op een jonger publiek te gaan richten. De bundel Dag Hobbelpaard doet in vele gedichtjes denken aan de peuter- en kleuterrijmen van M. Diekmann. Ook het boek Dank je lekker (1979) in samenwerking met Dolf Verroen ligt in deze lijn. (Haar nieuwste werk Zo kan het ook - voor een deel een bundeling van vroegere verzen- is opnieuw ruimer van aanpak, ‘voor jongens en meisjes van 4 jaar en ouder’). Samenhangend met deze beperking van het publiek, is ook de gemiddelde lengte van haar verzen sterk gekrompen. In haar eerste bundel telden vrij veel gedichten meer dan 30 regels. Een kwartier uit het leven van Barend (3 strofen van 16 regels) en Muizen (64 regels) leverden zelfs, stof genoeg om ze afzonderlijk te publiceren.

 

Tenslotte mag haar naam niet onvermeld blijven om de uitstekende vertalingen (hoewel ik bij kinderverzen liever spreek over bewerkingen) van de versjes van A.A. Milne: Toen we nog klein waren (1973) en Nu we al zes zijn (1974). De boekjes waren in 1954 al bewerkt door T. Blom en M.C. van Oven-van Doorn. Welk een geluk we gehad hebben dat Kuiper dit werk

[pagina 106]

opnieuw deed, mag blijken uit de volgende vergelijking:

‘Uit’ (1954)

Haar vertalingen van de reeks ‘bloemenkinderen’ - boekjes van C.M. Barker vond ik minder geslaagd.

[pagina 107]

2.3.7. Harriet Laurey (1924 - )

Met dit versje eindigde de eerste bundel kinderversjes van H. Laurey Kindje ben je blij (Holland, 1959). Dit einde was meteen een begin, deze vraag sloot meteen het antwoord in: wie de verzenbundeltjes van Laurey openslaat, stapt middenin die lieve wereld met zijn altijd blauwe hemel, de talrijke vogels, de kleurrijke bloemen en de stralende zon. In haar boekjes wordt dan ook meer gezongen, gedanst en gesprongen dan om het even waar elders. Haar volgend werkje heette trouwens: Alle voetjes dansen (Holland, 1968). Het werd opnieuw een lief boek met vrij veel verkleinwoorden en een duidelijk merkbare invloed vanuit het volksvers. Het is een

[pagina 108]

wereld waarin alles ook telkens weer goed afloopt en alles en iedereen van mekaar houdt. De dichtbundeltjes van Harriet Laurey zul je meestal niet onder haar naam terugvinden maar wel onder namen als J. Carek, P. Denk, Fr. Hrubin, Fr. Branislav, E. Carle of S. Ichikawa. Bij de eerste drie namen wordt dan nog steeds A. Zábransky vermeld, een Tsjechisch illustrator. Het valt in de meeste van deze boeken moeilijk uit te maken in hoeverre het om vertalingen zou kunnen gaan. In de ondertitels stelt Laurey in elk geval haar eigen creatieve inbreng steeds centraal door uitdrukkingen, gevolgd door haar naam, als: Nederlandse tekst -, Kinderversjes van-, Nederlandse kinderversjes van-. Het lijkt me veiligst in al deze gevallen te spreken van ‘versjes bij bestaande illustraties’. De tekeningen nemen in elk geval steeds een erg belangrijke plaats in. Een gevolg hiervan is wel dat de onderwerpen niet van de dichteres zelf stammen. Het lijkt me echter niet overdreven te beweren dat ze zich in die thema's volledig thuis voelde. De verwondering voor de natuur en het enthousiasme zoals die uit al deze bundeltjes stralen, maakte ze volledig tot de hare. De zachte, soms dromerige pasteltinten uit de schilderijtjes van A. Zábransky gaven haar eigen lieve, huiselijke en tedere gevoelens wellicht nét de kleur waarnaar ze vroegen.Ga naar voetnoot(2)

 

De bundel Kinderversjes (1976) die onder haar eigen naam verscheen en die zowel vroegere gedichten (ontstaan bij illustraties) als nieuw oorspronkelijk werk bevatte, kan als een synthese van haar hele werk gelezen worden. Ook later voegde ze er niets schokkend-nieuws aan toe.

Het meest centrale thema bij H. Laurey is de liefde voor de dieren. In Kinderversjes zijn de helft van de gedichtjes dierenversjes en in haar overige werk ligt dit aandeel meestal hoger. Interessant zijn de verschillende vertelstandpunten die ze in deze versjes hanteert. Vaak spreekt het kind tot het dier, titels als ‘Geitje van mij’ en ‘mijn ganzen’ drukken hierbij nog eens extra de hechte band tussen kind en dier uit. Ook bijzonder frequent is de aanspreking door het moederdier tot het kleintje. Alle versjes uit Liedjes voor jonge dieren zijn uit dit vertederend standpunt geschreven. Luisteren we naar de eerste strofe van het ‘Liedje van de dolfijn’:

[pagina 109]

Tenslotte komen ook monologen van dieren voor (tot de lezer), beschrijvingen door de dichteres en af en toe een tussenkomst door de auteur op het einde van een gedicht.

 

Al even glad en sterk als de kleine dolfijn is de vorm die H. Laurey in haar verzen aanwendt. Merkwaardigst zijn de soms bijzonder ingenieuze rijmschema's en strofevormen die ze bedenkt. In ‘de avondgast’ (Kinderversjes) verwerkte ze zelfs een anagram:

Tussen '66 en '73 schreef H. Laurey nog enkele gedichtjes bij wat je ‘instructieve prentenboeken’ zou kunnen noemen met titels als Blauw en rood, Groot en klein en Hard en zacht.

2.3.8. Annie M(aria) G(eertruida) Schmidt (1911 - )

[pagina 110]

Annie Schmidt, voor velen een naam die klinkt als een dreun op een aambeeld, voor diezelfden wellicht ook meestal de enige kinderdichter na 1950 die ze bij naam kennen. Als meest imposante figuur uit de jaren '50 (tussen 1950 en 1960 verscheen om het jaar een bundel) blijft haar werk nieuwe generaties telkens opnieuw geboeid en geamuseerd houden. Uit een enquêtevraag naar de succesgedichten in 180 vlaamse basisschoolklassen werd haar naam niet minder dan 79 x vernoemd. Dit is bijzonder veel, als je bedenkt dat de tweede populairste figuur, Han G. Hoekstra, slechts 13 stemmen krijgt. Versjes als ‘Sebastiaan’, ‘Meester van Zoeten’, ‘Dikkertje Dap’, ‘Het beertje Pippeloentje’, ‘Ik ben lekker stout’ om er maar enkele te noemen, hebben een blijkbaar onverwoestbare plaats verworven in het kinderverzenrepertoire. Tekenend voor haar blijvend succes is de heruitgave van haar bundeltjes, netjes gebonden, bij Querido in 1979. Voor Het fluitketeltje betekende dit een 16^e druk. Dikkertje Dap, een verzamelbundel van succesversjes, zag het licht in 1961. In nog geen 6 jaar tijd werd de oplage van 15.000 tot 115.000 exemplaren vermeerderd. In dit verband lijkt het niet overdreven te spreken van een waar ‘Annie Schmidt-complex’Ga naar voetnoot(3). Haar belang voor de vernieuwing van de kinderpoëzie heb ik hierboven al uitvoerig besproken.

 

In een interview met Harriet Freesser voor ‘Het Parool’ zei Schmidt ooit dat, als ze aan het schrijven is, ze een kind wordt van zo'n jaar of acht. De leeftijd doet er misschien minder toe, maar de hechte solidariteit met het kind die ervan het gevolg is, is zonder twijfel één van de treffendste karakteristieken van Schmidts werk. Elders drukte ze dit als volgt uit:

‘Er zit ook zeker bij mij iets in van het afwijzen van groot-mens-zijn. Grote mensen zijn naar. En dat bederf, dat is vooral het prestige, het zich een pak-aan-trekken, het masker-dat-je-opzet, het verbod van spelen en fantaseren’
(gesprek met I. Meyer in ‘De Haagse Post’, nr. 3, 1975)

Enkele versjes met een krasse anti-moraal zoals ‘Ik ben lekker stout’ zijn het resultaat van die houding. Met het kind deelt ze in haar gedichten vooral een speels en onbevangen gevoel voor het nonsensikale. Ze wil haar lezertjes en lezers (van 6 tot 96 jaar zoals staat op de flap van Het fluitketeltje) in de eerste plaats amuseren. In het interview met Meyer zegt ze dan ook dat de toon in haar werk belangrijker is dan wat er precies staat.

[pagina 111]

Binnen haar nonsensversjes (die de helft van al haar gedichten in beslag nemen) legt ze een voorkeur aan de dag voor een tweetal technieken, ten eerste het doorbreken van een mechanisch of ‘normaal’ gedrag (situatie), vaak door vergroting (wat ongeveer overeenkomt met wat van den Bergh mechanisering noemt) en ten tweede een vermengen van situaties (cf. herkenning bij van den Bergh)Ga naar voetnoot(4). Binnen haar verzenwereld staan die subwerelden, waarin humor en nonsens het meest bewegingsvrijheid krijgen, dan ook voorop. De helft van haar kindergedichten bestaat uit verhaaltjes rond vreemde heertjes, dametjes en levende voorwerpen en zo'n 35% zijn dierenversjes. Telkens weer doorbreekt haar humor er bestaande codes. Een dankbaar onderwerp boden haar in dit opzicht de sprookjes. Haar voorkeur gaat er duidelijk uit naar koningen die in belachelijke of banale situaties verwikkeld raken en ondeugende prinsen en prinsesjes. Dit adellijke gezelschap stelde haar in staat haar voorliefde voor sprookjes te vermengen met die voor nonsens waarbij ze niet alleen de kans kreeg sprookjesmotieven te relativeren (zie o.m. ‘De prinses en het egeltje’) (De toren van Bemmelekom), maar tevens het gezag belachelijk te maken. Wanneer een papegaai het opgevulde kapsel van de markiezin van Toerlatooi (Veertien uilen) met één prik doet ineenzakken, doorprikt Schmidt meteen het opgeblazen fatsoen waarvoor die dame stond. Overigens houdt Schmidt erg veel van het sprookje. Het staat voor haar symbool voor al wat met fantasie te maken heeft. Het is wellicht nog zo gek niet Annie Schmidt te vergelijken met haar eigen ‘sprookjesschrijver’ (De lapjeskat) die zoveel te vertellen heeft, dat hij een vijver vol inkt nodig heeft. Met de kinderen en tegen de betweterige volwassenen in geeft ze de sprookjes recht tot bestaan. ‘De tijd van Elfjes is voorbij’ (De lapjeskat) geldt dan ook alleen voor die grote mensen. De kinderen zingen:

Hoewel humor en nonsens Annie Schmidt blijkbaar best lagen, voelde ze toch ook de behoefte voor het lieve in haarzelf in haar verzen een uitlaat te vinden. Zo creëerde ze het beertje Pippeloentje, waarin ze meteen ook een dosis ondeugende speelsheid legde. Het beertje deelt er kwistig lieve kleine woordjes en steelse zoentjes uit.

[pagina 112]

De kinderpoëzie van Annie M.G. Schmidt is ontzettend dynamisch. Die dynamiek wordt vooral bewerkt door een precies doseren van dramatische en verhalende stukken, door een afwisselen dus van tussenkomsten van een verteller met dia- of monologen van personages. Hiermee bracht ze niet speciaal een revolutie teweeg, maar het is wellicht wel een van de hoofdredenen van haar succes. Haar versjes lenen zich uitstekend tot voordracht. Daarover zegt ze zelf:

‘Als ik een kinderversje schrijf, dan zie ik het publiek voor me, de kinderen voor me, het is alsof ik het voorlees, alsof ik het voor ze opvoer. Het is iets met het oor, wat niet zo heel erg veel met lezen te maken heeft. Vandaar dat de kinderen het ook erg graag aan elkaar en in de klas voordragen’ (interview met J. Florquin in Ten huize van ... 11, Leuven, Davidsfonds, 1975, cit. p. 35)

De expressiviteit van haar verzen wordt ook bevorderd door de klankrijkdom, het gebruik van spreektaal, het beweeglijke ritme, de vloeiende rijmen met talrijke originele vondsten en de vaak verrassende slotzinnen of -strofen. In deze slotsequenties komt niet zelden de aap uit de mouw en neemt het verhaal een originele wending. Dikwijls ook eindigt ze met een vraag aan het publiek. Wat het rijm betreft, lijken de rijmcombinaties in vele gevallen de loop van de gebeurtenissen te bepalen en de rijmassociaties voor bepaalde onverwachte gedachtensprongen verantwoordelijk te zijn. In haar gesprek met J. Florquin vond ik een bevestiging van dit aanvoelen:

‘Een rijm geeft een idee voor een versje. Ik kan wel zeggen: ik zou daar een versje over willen maken, maar dat gaat pas als ik een rijmwoord heb. Het is een eigenaardige gang van zaken, maar meestal gaat het zo. Vanuit het rijm krijg ik een grappig of aardig idee en dan gaat mijn verhaaltje anders lopen’. (o.c., cit. p. 46)

Rijmen en ritme, dat zijn de fundamenten van haar eigen ‘toon’ en met die elementen gaat ze op een onnavolgbaar creatieve en speelse manier om. Tenslotte is het voor haar allemaal spel:

‘Het heeft iets speels, het is meer spel. En dat spelen ligt mij erg goed. Daar komt alles uit voort. Het is allemaal spel’. (interview met J. Florquin, o.c., cit. p. 34)

[pagina 113]

2.3.9. Lea Smulders (1921 - )

Zo luiden enkele regels uit het berijmd verhaal Gerritje ging uit wandelen (1957) van L. Smulders. En zo leefden niet alleen Trijntje, Frederik, hun hondje en hun poes, maar ook de honderden andere kinderen, vrouwtjes, mannetjes en dieren in de kinderverzenwereld van deze auteur. Ze creëerde in haar gedichtjes een statische, onbezorgde wereld zonder probleemstellingen en innerlijke conflicten, bezield met een vleugje romantiek, een tikje huiselijkheid en een stuk fantasie. De slechten worden steeds bestraft en de goeden beloond, het happy end ontbreekt nooit, de wereld is er één groot kinderland, lief en vriendelijk zodat ze van God kon schrijven in De hemel is van jou: ‘God ziet de wereld en lacht!’. Velen zullen dit een beperking vinden, een eenzijdige kijk op de realiteit, zelf ziet ze het als een noodzaak, een zich beperken tot wat ze beheerst.

[pagina 114]

Zowel wat de strekking als wat de keuze van haar onderwerpen betreft, is Lea Smulders steeds vrij tot zeer traditioneel gebleven. Nooit heeft ze het kunnen nalaten haar lezertjes ook op te voeden. Daarbij maakte ze nergens gebruik van de expliciete eindmoraal, maar werkte ze meer op de gevoelens van het kind door het toespreken van de stoute hoofdfiguur in de aard van ‘Foei, schaam je een beetje’ of door straffen met emotioneel karakter zoals van huis ( = moeder) weggestuurd worden. Maar ook in deze laatste gevallen komt alles telkens terecht. De kinderen worden op die manier zelf gedreven naar een onvermijdelijke conclusie als: snoepen is ongezond, vogeleieren roven is stout, zich niet wassen is vies enz. Ook het lieftallige, met veel verkleinwoordjes, doordesemt haar kinderpoëzie, die trouwens op de eerste plaats voor kleine kinderen bedoeld is. Nonsens komen dan ook zelden voor. Haar humor blijft meestal binnen de mogelijkheden van de sprookjes-fantasie. Het religieuze heeft - vooral in de jaren '50 - een belangrijke plaats in haar oeuvre bekleed. De vaak belerende toon kan nu wel als storend overkomen, in hun tijd moeten deze versjes door hun bijzonder sober en eenvoudig taalgebruik toch verfrissend gewerkt hebben.

Van de onderwerpen uit haar rijmpjes - en meteen van de traditionele onderwerpen uit de kinderpoëzie - gaf ze zelf een goede samenvatting in Knoopje Kapoen (1955)

Vooral dieren, de natuur en het kinderspel droegen haar voorkeur weg. Alleen de vorm van haar versjes onderscheidt haar van de andere kinderpoëzie. In haar ontzagwekkende stroom gedichtjes krijg je zelden de indruk met maatwerk te maken te hebben. Het lijkt telkens weer alsof de versjes spontaan gegroeid zijn tijdens het schrijven. Ze is in onze kinderverzenwereld naast Schmidt de grote meesteres van de rijmvondsten, vooral dubbelrijmen. Ook het ritme in haar gedichtjes is bijzonder vloeiend én expressief.

 

Haar versjes verschenen telkens in een bijzondere vorm. Ofwel publiceerde ze ze samen met verhaaltjes, ofwel schreef ze ze bij prenten van de Japanse illustratrice Gyo Fujikowa (O, wat een fijne dag; Kinderversjes);

[pagina 115]

ze zette deze schitterend geïllustreerde reeks verder met nog 3 publikaties in 1980. Het meest creatief was ze in haar meer dan tien berijmde verhalen (zie 2.1.2.2.)

Ook schreef ze (net als H. Laurey, met wie ze heel wat gemeen heeft) versjes bij enkele instructieve prentenboeken.

2.3.10. Emiel Vandevelde (1910-1981)

Emiel Vandevelde heeft wellicht een grotere betekenis verworven door zijn kritische arbeid op het vlak van de kinderpoëzie in Vlaanderen dan door zijn twee eigen bundeltjes. Jarenlang recenseerde hij de kinderverzenbundels voor Jeugdboekengids en liet daarbij een hoogst persoonlijke stem horen. Hij zocht steeds - zoals hij dat zo vaak zelf stelde - naar goede versjes voor zijn ‘ideale’ bloemlezing. Daarin speelden hoge literaire eisen en een sterke katholieke bezieling samen. Ook in zijn omslagartikels, o.a. over Annie Schmidt en H. Laurey, volgde hij steeds dezelfde lijn, waarbij hij zich wel nogal vlug vergaloppeerde in vrij algemene beschouwingen en de dichters zelf uit het oog verloor. Zijn bundels: Kinderversjes voor spel en voordracht (1951) en Huppeke Tuppeke; nieuwe kinderversjes voor spel en voordracht (1956), richtten zich, zoals de ondertitels aanduiden, vooral op schoolgebruik. Zowel wat de vorm als wat de thematiek betreft, zijn ze bijzonder klassiek en nu niet meer genietbaar. Bovendien hadden ze erg te lijden onder de vele vormfouten onder dwang van metrum en rijm. Dezelfde bedenkingen kunnen geformuleerd worden voor de twee bundeltjes die Jan Peeters in 1960 en 1962 schreef, ook die zijn bijzonder zwak van vorm en bevatten bovendien talrijke archaïsche en Vlaams-dialectische woorden en uitdrukkingen. Toen hij in 1923 zijn eerste bundeltje (Kinderlust), uitgaf mocht zijn werk in Vlaanderen zeker als baanbrekend beschouwd worden. Hij bleef echter jammer genoeg blijkbaar in die twintiger jaren steken.

[pagina 116]

2.3.11. Jan Vercammen (1906 - )

In 1941 publiceerde Jan Vercammen zijn eerste verzenbundeltje voor kinderen: Zeepbellen. Spoedig werd dit werk door de kenners opgemerkt en het duurde niet lang of de Vlaamse scholen maakten er gretig gebruik van. Zijn volgende bundeltjes gingen dezelfde weg op, zodat hij zonder twijfel (samen met L. Verbeeck) de populairste Vlaamse kinderdichter na '50 genoemd mag worden. Van bij zijn eerste verzen ontwikkelde hij een eigen stijl, overduidelijk beïnvloed door (vooral Engelse) bakerrijmen, speels, nonsensikaal en wars van elk moraal. In een interview dat ik met hem had, stelde hij het moraliseren als de ergste kwaal bij kinderverzen. De invloed van het volksrijm is zo sterk, dat we bij vele van zijn versjes uit De muis in de klok (1959) en Ik ben ik (1966) kunnen spreken van variaties op oude bakerrijmen. In de zeer uitgebreide (nog) onuitgegeven verzameling Taalspeelgoed beheerst dat variëren het hele werk. Een voorbeeld uit Ik ben ik:

Sommige van zijn versjes die niet op volksrijmen gebaseerd werden, lijken op school de weg van die bakerrijmpjes op te gaan, de naam van hun maker wordt langzaam vergeten... Gedichtjes als ‘Mijn poes en ik’, ‘Ben ik

[pagina 117]

niet groot’ en ‘Zeepbellen blazen’ (alle drie uit Ik ben ik) werden spoedig bijzonder populair. Hun sterkste kant was wellicht de ongekunstelde solidariteit met het kleine kind, wat het identificatieproces en meteen de voordracht bevorderde. In de inleiding van de bundel staat het trouwens duidelijk: ‘Meisjes en jongens, dit zijn versjes voor jullie. Ze zijn haast van jullie want je zou ze bijna zelf kunnen geschreven hebben’. J. Vercammens zwakste kant, vooral in De muis in de klok, is het metrum, waarvoor hij zijn zinnen af en toe sterk moet verwringen. Toch blijft zijn invloed in Vlaanderen niet te onderschatten.

2.3.12. Willem Wilmink (1936 - )

Willem Wilmink werd ooit de J.P. Heije van onze eeuw genoemd en iemand anders schreef over hem als over de opvolger van Annie M.G. Schmidt. Wat zijn populariteit betreft, lijkt hij aardig de weg van die twee genoemde dichters op te gaan, hoewel de doorbraak er voor Vlaanderen nog steeds moet komen. Enkele van zijn liedjes (o.a. ‘De oude school’ en ‘Frekie’) zijn bekender dan hemzelf geworden. Van Veen maakte van ‘Adieu Café’ een tophit. Toch zou Wilmink zelf wellicht liever met een tijdgenoot van Heije, J.J.A. Gouverneur, vergeleken worden, over wie hij in een interview voor

[pagina 118]

Bzzlletin 7 (1977) zei:

‘... en die man heb ik altijd mateloos bewonderd. Hij was de enige kinderdichter in de negentiende eeuw die werkelijk kinderen voor zijn geest had. Hij had niets opvoedends over zich’.

Ook met Schmidt heeft hij - buiten het gevoel voor humor (maar minder doorgedreven), het breken met conventies en oude moraal en het schuwen van clichés - niet zo erg veel gemeen. Zowel wat de thematiek als wat de benaderingswijze van zijn gedichten betreft, wijkt hij in sterke mate van het Schmidt-vers af en bracht hij - zoals we hiervoor zagen - een nieuwe impuls in de kinderpoëzie. Zijn verdiensten op dit vlak mogen zeker niet geisoleerd gezien worden. Een belangrijke stimulans voor deze vernieuwing vormde het schrijverscollectief, waar hij samen met o.a. H. Dorrestijn en K. Eykman inspiratie voor kindergedichten zocht en vond.

 

Zoals ik hierboven stelde, betrof de kern van de vernieuwing een verschuiving naar de ‘binnenwereld’ van het kinderlijk gedrag. Bepalend voor zijn verzen wordt - zoals hij het zelf in een gesprek dat ik met hem had, stelde - dat er iets instaat wat gevoelsmatig waar is, dat er een bepaalde gevoelswaarde in het gedicht leeft. Hij brengt zo de volledige ruimte van het kinderleven in zijn verzen binnen, ook met zijn harde kanten (waarbij hij zich overigens liet inspireren door niemand minder dan Van Alphen). Wilmink dicht ook over het driftige of jaloerse kind, het kind dat nog bedwatert, over het verlies van een vriend, over doodgaan, over een mongooltje... Eigen aan deze liedjes (zijn verzamelbundeltje heet: De liedjes voor kinderen) is tevens een zeker heimwee naar vervlogen tijden. Zo ontstaat vaak een romantisch beeld (b.v. ‘Oude huizen’) dat bovendien af en toe tot een min of meer expliciet contrast tussen de kinderwereld en die van de volwassenen leidt (b.v. in ‘Oom Jan’). Toch stelt hij steeds de problemen zó voor, dat er wat aan te doen valt. Voor Wilmink moeten kinderboeken optimistisch zijn. Zijn werk kenmerkt zich door een bevrijdende visie die op ongedwongen wijze problemen en angsten wegwerkt. Je zou kunnen spreken van de kracht van het positief schrijven, een opvoeden langs positieve lijnen.

 

Waardoor Wilmink zich zo vaak onderscheidt van andere auteurs die eenzelfde visie aanhangen, is door zijn unieke vormbeheersing, of preciezer de énige manier waarop hij aan zijn inhoud vorm geeft. En toch is die vorm vrij traditioneel. Zo houdt hij vast aan de rijmende versvorm, ‘rijm maakt dingen makkelijker leesbaar, het rijm knipt nl. iets in regels, die kun je duidelijker opnemen’ (eigen interview). Maar de rijmen zijn zo in het gedicht ingebouwd, dat de regels a.h.w. op kattepootjes vallen, zacht én veerkrachtig. In de berijmde strip Jan Olifant leefde hij zijn rijm-creativiteit in al zijn oorspronkelijkheid uit. Rijmvondsten en dubbelrijmen met komisch effect (Maar bovendien deed Jans getoeter / een fout ontstaan in de computer) zijn er legio. Het verhaal is trouwens een pastiche op 19^e eeuwse rijmvertellingen waarbij hij volgens Midas Dekkers in de NRC ‘eindelijk een gat in de markt (dichtte) met een flinke dosis stront’. Ook in zijn andere kindergedichten was

[pagina 119]

Wilmink niet vies van ‘vieze’ woorden, hoewel hij hier veel minder ver ging dan b.v. Hans Dorrestijn. Zijn verzen zijn ook ritmisch bijzonder sterk. Herhaling, parallellie (gebruik van refrein) en functioneel enjambement spelen hier een belangrijke rol. Zijn gedichten zijn dan ook steeds bestudeerd en ernstig bewerkt.

 

Ook op het gebied van het vertalen (bewerken) van Duitse en Engelse kinderversjes leverde Wilmink verdienstelijk werk, hoewel de meeste boekjes meer overweldigen door de schitterende illustraties (die soms, zoals in de werkjes van A. en R. Gernhardt, interessanter zijn voor bibliofielen dan voor kinderen) dan door de tekst. Waar zijn dichterschap zich losser van de oorspronkelijke vorm kon bewegen, schiep hij echter ook hier onvergetelijke stukjes. Zijn vertaling: Engelse kinderrijmpjes, getuigend van een bijzonder inzicht in de eigen aard en techniek van deze ‘nursery rhymes’, vond ik erg geslaagd.

 

Samen met andere jongere dichters hield Wilmink aan de vooravond van een nieuw decennium een belofte in voor een verdere verjonging van en een grotere waardering voor onze nederlandstalige poëzie voor kinderen.