Het calvinisme in de spiegel van de Zuidnederlandse literatuur der Contra-Reformatie

Regelnummers proza verbergen

[p. 349]

Bijlage
Een cluchtich verhael van eenen gepredestineerden cappuyn
door Richard Verstegen

[p. 350]

Tot den leser¹⁾.

1Beminde Leser, ick moet u hier met u patientie²⁾ een beclaghelijcke 2 Cluchte³⁾ ghaen verhaelen, van eenen Ghepredestineerden Cappuyn; 3 het welck geene ghefingeerde Clucht en is, maer een dingen dat ge-4wisselijck is geschiet ende niet langh geleden, onder den genen die 5 sonder herschepsel⁴⁾ her ghereformeert⁵⁾ ofte Ghereformeert willen 6 zyn; oft om noch claerder te spreecken, onder den ghenen die, onghe-7reformeert synde, willen onder malcanderen de Gereformeerde heeten, 8 ende van niemant anders en connen soo gheheeten worden, wt de 9 sorge⁶⁾ dat⁷⁾ ander liedens⁸⁾ draghen om hen niet te misnoemen⁹⁾.

1) De interpunctie, gelijk doorgaans bij Verstegen zeer slordig, is gemoderniseerd. Kennelijke drukfouten zijn verbeterd, maar worden in de voetnoten verantwoord. Voor de critische bespreking van dit werkje, zie bov. blz. 217-218.

2) Anglicisme: met Uw verlof (with your patience). Dit ongesigneerde werkje van Verstegen is zo mogelijk in nog slordiger Nederlands geschreven dan zijn gesigneerde werken. Soms lijkt het wel vertaald Engels. Ik vlei me niet met de gedachte, alle anglicismen te hebben aangewezen in de volgende voetnoten.

3) Een beklaaglijke, jammerlijke èn een vermakelijke, lachwekkende gebeurtenis, dus een tragicomisch voorval.

4) D.i. zonder echte reformatie. De uitdrukking kan in tweeërlei zin verstaan worden: 1e. zonder dat ze werkelijk Gereformeerd zijn, vgl. in het vervolg van de zin: onghereformeert synde; 2e. zonder dat ze het purisme herschepsel willen gebruiken in plaats van het bastaardwoord reformatie, vgl. Rombauts, Richard Verstegen, blz. 234-235 en 302-303 en de door hem aangevoerde plaatsen uit V.'s werk. (Ook N. Taalgids, jrg. XXVIII (1934), blz. 55 e.v.).

5) Hergereformeerd, want Luther heeft volgens V. het eerst de kerk z.g. gereformeerd, maar Calvijn heeft diens werk weer gereformeerd. Vgl. De Gazette van Nieuwe-Maren, blz. 44 (Bericht uit Leiden): ‘Datmen daer Godts woort veel beter doorknouwt heeft, als het oyt sijn leven te Geneven doorknouwt is gheweest; ende datmen daer uyt heeft bevonden, dat de ghereformeerde religie van Calvinus soo wel behoorde op een nieu herghereformeert te worden [n.l. door Arminius], als 't wel nootsakelijck was, dat Calvinus de ghereformeerde religie van Lutherus her-reformeerde.’

6) Wegens de vrees.

7) Die. Aan Engelse invloed zal moeten worden toegeschreven dat mannelijke en vrouwelijke woorden zo vaak onzijdig door V. worden aangeduid, vgl. in dit verhaal b.v.: ‘voor sulckx machmen dat (n.l. de historie) houden’; ‘een .... Ordonnantie dat niet en mach verandert wesen’; ‘dat hy den Cappuyn in de Keucken soude draegen.... om dat het .... was wat coudachtich geworden’; ‘een schootel cost .... dat maer een weynich warmte van doen hadde, en .... het selve noch niet mede te brenghen’; ‘eenen Capuyn .... dat ghepredestineert was’; ‘dese slechte excusatie, dat een ander voor hem ghepracktiseert hadde’. Soms is er tweeërlei geslachtsaanduiding van een woord in één zin: ‘dat het eenen Capuyn is oft is gheweest die ghepredestineert was .... ende hoe can het dan moghelijck wesen dat het van eenen hondt soude connen ghegeten worden.’ Voorzover het relativa betreft, kende het oude Nederlands het verschijnsel ook, vgl. Van Helten, Vondel's Taal, dl. II, § 217.

8) Luthersen en Doopsgezinden. Voor de stapelvorm liedens vgl. Ned. Wdb. s.v. lieden, waar een bewijsplaats uit Marnix genoemd wordt. Eigenaardig is dat V. even verder (r. 167) ook de vorm met ui gebruikt: Luydens.

9) Met een verkeerde naam noemen, vgl. Ned. Wdb. s.v. Vgl. voor deze passage: De Spiegel der Ned. Elenden, waar in hfdst. VII de vraag onder de ogen wordt gezien, of de Hollanders een gereformeerde religie hebben. Hij betoogt daar ook (blz. 134-135), dat niemand ze gereformeerd wil noemen, maar wel, naar gelang van de landstreek, Calvinisten, Picarden, Geuzen, Puriteinen en Hugenoten. De naam gereformeerd reserveren Hussieten, Luthersen, Herdopers en Calvinisten allen voor zich zelf. Vgl. ook Oorloge, 2e deel.

[p. 351]

10Onder dese menschen dan, die hunne selven voor hun plaisier met 11 de naeme van de Gereformeerde ketelen¹⁾, is dese Historie van eenen 12 Gepredestineerden Cappuyn voor seker gheschiet, op alsulcke plaetse 13 ende in alsulckenen tydt datter gheen ghetuyghen ghebreecken en 14 costen. Ten is niet van noode om sekere redenen de plaetse ende de 15 persoonen hier te noemen; de Historie is daeromme niet te min waer-16achtigh, ende voor sulckx machmen dat houden.

17Alsoo vaertwel.

18Eenen sekeren Ghereformeerden Gomaristen Predicant is op eenen 19 Sondach in de Kerck op den Preeckstoel ghetreden. Ende soo²⁾ hy 20 zijnen Bybel hadde open ghedaen, ende zijnen schoonen langen Baert 21 twee ofte dry maels af ghestreelt, het woordt ghegheven was³⁾, ghe-22lijck aen de Soldaten van de Wacht, om een Dateensche Liedeken - 23 datmen meynden een Psalme Davidts⁴⁾ te wesen - van veel Partijen⁵⁾ 24 lustich te singhen. Ick segh van veel Partijen, om dattet by nae all 25 song datter was, soo wel Vrouwen als mans, en so wel Meys-kens als 26 kneghtkens, want al ist dat S. Paulus verbiedt dat eene Vrouwe in de 27 Kerck sal spreecken⁶⁾, dese Ghereformeerde en vinden niet dat sy 28 verboden is⁷⁾ om daer in te moghen singhen, want daer moet het alle 29 singhen dat luyde genoech bleyten can om volcomen Ghereformeerde 30 Musieck te maecken. Het Liedeken wt zijnde, soo⁸⁾ heeft den ghoeden 31 Gomaristen woorden knecht sijnen mont open ghedaen om (soo de 32 aenhoorders meynden) Godts woort te gaen Preecken, al wast meer 33 dan hy doen kost. Nietemin hy heeft het hunne⁹⁾ voor Godts woordt 34 aenghepreeckt, ende hun geseyt dat het anders niet en was dan het

1) Vgl. Characteren, no. 43: ‘al oft hy niet naemen ghenoech en hadde, hy geeft hem selven den naem van Gereformeerde, och armen, hier mede ketelt hy maer hem selven, want van niemant anders inde wijde werelt en wort hy soo genoemt.’

2) = toen. Vgl. r. 79: ‘soo nu den tijdt ghecomen was om te ghaen Eeten, den Predicant .... is ghecompareert’; r. 130: ‘soo den knecht het Cappuyn van de Taefel nam, zijnen Heer ghaf hem een wenck’; r. 158: ‘Soo hy den Cappuyn voor het vier gezedt hadde...., soo was den grooten Dog in de keucken ghecomen.’ Soo = zodra in r. 82: ‘desen Dienaer van Gomarus woordt, soomen aen de Tafel gheseten was, heeft zijnen hoedt heel dicht voor zijn ooghen ghehouden.’ Dit temporaal gebruik van soo is niet zeer algemeen, vgl. Dr. G.S. Overdiep, Zeventiende-eeuwsche Syntaxis, Gron. 1931-1935. 1e stuk, § 89.

3) Het woordt: Kil. bellicum symbolum. Het woordt gheven: vgl. Engels to give the word = to inform officers or men of the password to be used (A New Engl. Dict. vol X, part. I, s.v. word, I, 2, e).

4) Vgl. Characteren (Van een Hollantsche Bijbel-suster): ‘Haer en verdriet gheen dinghen meer, dan dat zy inde kerck oock niet spreecken en mach, daer zy nochtans Dathenus dichten (die de Geusen de Psalmen. Davids noemen) zoo lustigh mach singhen’ en Oorloge, blz. 16: ‘Datheense dichtekens (die sy de Psalmen Davids noemen).’

5) Van veel Partijen moet hier - gelijk uit de volgende zin blijkt - ongeveer betekenen: met veel zangstemmen, veelstemmig. Voor een dgl. betekenis heb ik echter geen plaats kunnen vinden in de 16e en 17e eeuw.

6) 1 Cor. 14:34-35: ‘Dat uwe vrouwen in de gemeenten zwijgen, want het is haar niet toegelaten te spreken,’ enz.

7) Anglicisme. Naar: she is forbidden.

8) Over de hervattende functie van soo in de aanloop van een hoofdzin, na een bijzin, zie men Overdiep, t.a.p., § 22. Men vindt het veel bij Verstegen, b.v. r. 94, 96, 159, 223 en 248.

9) = hun, vgl. r. 10, 55 en 140.

[p. 352]

35 woordt Godts, op datse ghelooven souden dat, hadde Godt selver 36 onder hen daer geweest, hy en had anders niet ghesproken, en soo 37 ghaf hijse vast¹⁾ vals geldt in goede betalinghe, te weten Gomarus 38 woordt voor Godts woordt²⁾.

39Sijn Sermoon was van de Predestinatie, ende daer op wist hij te 40 segghen wat Godt geordoneert hadde aengaende de menschen, al langh 41 eer dat hy de menschen gheschapen hadde, aleveleens af oft hy doens³⁾ 42 van zijnen Raedt, oft ten minsten zijn Secretaris⁴⁾, hadde gheweest.

43Hy sustineerden dat alles dat gheschieden, dat gheschieden door 44 de Predestinatie⁵⁾, ende dat alle dinghen, soo wel quaet als goet, waeren 45 van Godt gheordonneert, om recht alsoo te moeten gheschieden ende 46 alsoo te moeten zijn, ende anders niet⁶⁾. Voorts dat de menschen gheenen 47 vryen wille en hadden om noch goet noch quaet te doen, maer waeren 48 door de Predestinatie daer toe ghedreven, gelijck de Wolcken van de 49 winden in de Locht⁷⁾. Voorts dat alle de Arminiaenen maer Ketters 50 en waeren, om dat sy obstinaetelijck gheloofden dat Godt gheene 51 menschen in de Hel en verdoemde, ten sy dat sy door hunne sonden 52 de verdoemenis verdient⁸⁾ hadden; ende om dat sy oock gheloofden 53 dat Godt, niet tegenstaende alle zijn voorghaende wetenschap⁹⁾, heeft

1) Almaar.

2) Vgl. Oorloge, blz. 31: ‘die malheureuse rebellige oorloge om van Calvinus woordt Godts woordt te maken’; en Epigrammen, III (1641), blz. 28:

'Twas al Godts woordt daer zy van spreken kosten.
Tot datmen ginck hun naer de vingheren sien,
So sagen wel die wel scherpsichtich waren,
'Twas maer Calvinus woort dat hy voorts brachten.’

3) Doens = toen, vgl. Ned. Wdb. III, 2, 2684, s.v. doe.

4) Vgl. Epigrammen III (1641), blz. 27:
Hoe komt Calvijn aan Christus' leer, vraagt de dichter:

‘Is hy gheweest dan Christus Secretaris?’

5) Begin van de begripsverwarring. De praedestinatie immers is slechts één zijde van Gods raadsbesluit: zij omvat slechts de verkiezing of de verwerping van de mensen. Verstegen haalt hier dooreen wat de Gereformeerde theologie onderscheidde: het decretum generale of decretum creationis et providentiae h.e. rerum in tempore creandarum, conservandarum et gubernandarum aeterna praefinitio, èn het decretum speciale of decretum praedestinationis h.e. consilium Dei de creaturis intelligentibus salvandis aut damnandis. Vgl. Prof. Dr. A.G. Honig, Handboek van de Geref. Dogmatiek, Kampen, 1938, blz. 258.

6) Leer der Voorzienigheid, zoals die wordt uitgedrukt in art. XIII van de Ned. Geloofsbelijdenis: dat God alle dingen ‘naar Zijn heilige wil alzo stiert en regeert dat in deze wereld niets geschiedt zonder zijn ordinantie.’ De leer der Praedestinatie daarentegen wordt behandeld in art. XVI.

7) Ten onrechte wordt hier de praedestinatieleer verward met het determinisme. Het laatste heft de verantwoordelijkheid van den mens op, en ‘maakt het psychisch leven van den mensch tot een psychisch proces, dat als een natuurnoodwendigheid niet in zijn ontwikkeling kan gestuit worden.’ (Honig t.a.p., blz. 258), vgl. Verstegen's beeldspraak. De Calvinist echter houdt altijd naast de onveranderlijkheid van Gods raadsbesluit vast aan de verantwoordelijkheid van den mens. ‘De mensch is wat zijn willen betreft vrij van dwang.’ (Honig t.a.p., blz. 259).

8) De Calvinist leert dat alle mensen door hun zonden de verdoemenis verdiend hebben, maar dat God sommigen door zijn genade daaruit verlost zonder enige verdienste hunnerzijds, en dat hij ‘de anderen laat in hun val en verderf, waar zij zichzelve ingeworpen hebben’ (Art. XVI Ned. Conf.).

9) Bedoeld wordt: de voorwetenschap of praescientia Dei. Deze handhaaft de Arminiaan (en de Semipelagiaan in het algemeen) ook; voor hem is het zelfs een zeer belangrijk leerstuk, want krachtens een voorgezien geloof maakt God volgens hem de mensen zalig. Voor den Calvinist vloeit de voorwetenschap logisch voort uit Gods raadsbesluit (vgl. Honig t.a.p., blz. 198).

[p. 353]

54 alle menschen de weet ghedaen dat hyse hunne sonden vergheven sal 55 ende hunne geven het eewich leven¹⁾, als sy hunne sonden willen af 56 laeten²⁾ ende hun selven tot de deucht ende zijnen dienst bekeeren.

57Dit beduyden desen goeden Gomarus woorden-knecht soo claer-58lijck dat het scheen door zijn woorden dat het niet te beduyden en 59 heeft dat een sondenaer³⁾ zijne sondich leven soude laeten⁴⁾, door 60 dien dat alles gheordoneert is door een voorghaende Ghepredestineerde 61 Ordonnantie, dat niet en mach verandert wesen. Alsoo dat de menschen 62 van Godt selver waeren gheordoneert tot salicheydt ofte verdoeme-63nisse, al eer datse menschen waeren, ende soo hadden sy met beter-64nisse oft bekeeringhe van hun sonden niet veel te doen, en mochten 65 dien verloren arbeydt wel spaeren, om dat het ghene dat wesen moet, 66 dat moet wesen, ende dat ghedaen is, dat blijft ghedaen, ghelijck de 67 Vendt seyde die hem selven veeghden eer dat hy vuyl was.

68Onder anderen die dit schoone Sermoon hoorden was eenen Edel-69man, die om zijne Recreatie ofte vermaeckinghe altemets in de Kerck 70 quam, om dat hy nerghens en wist te gaen om beter te hooren Lieghen, 71 ende daeromme hiel hy meer van dusdanighe Sermoonen te hooren 72 dan de moeyten te doen om in Amadis de Gaule⁵⁾ oft dier ghelijcke 73 Boecken te Lesen.

74Desen Edelman, om dat⁶⁾ hem den goeden Gomaristen Woorden-knecht 75 soude soo veel vreught aen doen tot sijnent in huys als op t'stoel in 76 de Kerck, heeft⁷⁾ hem (doen het Sermoon wt was) doen nooden om 77 by hem dien dach te comen eten. Den Predicant, die soo discreet⁸⁾ 78 was dat hy de beleeftheyt van den Edelman niet en wilde versmaden, 79 heeft hem terstonts belooft te comen. Soo nu den tijdt ghecomen was 80 om te ghaen Eeten, den Predicant onder meer andere Ghasten, die 81 daer oock ghenoot waeren, is ghecompareert. Desen Dienaer van Go-

1) Dit aanbod der genade leert de Calvinist ook, omdat de mens immers een ten volle verantwoordelijk redelijk en zedelijk wezen is. Alleen het slot van deze zinsnede moet voor hem anders luiden, aangezien er in ‘de deucht’ voor hem geen verdienste schuilt.

2) Laten varen, vgl. Mnl. Wdb., I, 245.

3) Vgl. voor deze vorm: Mnl. Wdb., VII, 1541.

4) Volstrekt onjuiste voorstelling. Heiliging des levens is voor den Calvinist plicht der dankbaarheid; het nalaten der zonde en het verrichten van goede werken wordt door God beloond; slechts de zaligheid kan er niet op worden gegrond (Art. XXIV Ned. Conf.). De betering des levens (‘beternisse’ zegt V. verderop) is trouwens een vrucht des geloofs.

5) Rombauts vergelijkt t.a.p., blz. 303 (vgl. ook blz. 230) deze uitlating over de Spaanse heroïsche romans met de bij Verstegen ettelijke malen voorkomende kleinerende uitingen over oude volksboeken en volksliederen, als het Hildebrandslied, Uilenspiegel e.d.

6) = opdat. Volgens Overdiep bevat een dgl. finale bijzin, ingeleid door om dat, steeds het hulpww. soude in het praedicaat; dit laatste moet tevens negatief zijn (t.a.p., § 72). Dit laatste is hier niet het geval.

7) Afscheiding van onderwerp en persoonsvorm, m.a.w. isolering van het onderwerp aan het begin van de zin, treedt bij V. veel op. Er zijn bij hem verschillende typen van onderbrekende bijzinnen. In bovengenoemd geval is het een doelaanwijzende bijzin, evenals in r. 193 en 198, waar de beide finale zinnen echter beknopt zijn. Een onderbrekende bijw. bijzin van tijd in r. 82; een bijv. bijzin + bijw. bijzin v. gevolg in r. 77; een bijw. bep. + bijv. bijzin in r. 80. Zie voor deze afscheiding: Overdiep, t.a.p., b.v. § 279 e.v.

8) Verstandig, Kil., prudens, sapiens.

[p. 354]

82marus woordt, soomen aen de Tafel gheseten was, heeft zijnen hoedt 83 heel dicht voor zijn ooghen ghehouden, om op gheene dinghen te sien 84 dan inwendighe donckerheydt, wt vreese dat hy Afgoderije bedrijven 85 soude met erghens op te sien, ter wijlen dat hy las¹⁾, deur dien dat 86 Hamels, Bowten, Ghebraden Schouwers ende dierghelijcke dinghen al 87 in Afgoden veranderen mochten, by alsoo verre²⁾ dat hy zijn ooghen 88 daer op soude slaen, ter wijlen dat zijn Lippen besich waeren met het 89 Ghebedt te segghen, dat wel een consideratie³⁾ van Importantie is, 90 ende oock wel in voorsien⁴⁾ van de gheene die daerom⁵⁾ blindelinckx⁶⁾ 91 bidden⁷⁾.

92Het blinde Ghebedt opt leste ghedaen zijnde, al duerdent soo langh 93 dat veel hongherighe Maghen begonsten daer tegen te Muyteneren⁸⁾, 94 so heeftmen begonst wel te Eeten en te drincken ende vrolijck te wesen, 95 koutende hieraf ende daeraf.

96Met het tweede gherecht, soo heeft hem op de Taefel verthoont 97 in zijn alder-schoonste Postuer eenen wel ghebraden grooten Vetten 98 Cappuyn, die den Predicant met alsoo ghoede Ooghen besach, als 99 hy in de Kerck zijnen Text in den Bijbel hadde ghesien⁹⁾. Den Edel-100man, peysende wat Drollerij te gaen bedrijven, heeft de Proposten¹⁰⁾ 101 van t'gheselschap wat beghonst te veranderen. Hy heeft den Predicant 102 bedanckt van zijne Gheleerde Sermoon, het welcke, soo hy seyde, hy 103 hadde bevonden van soo diep verstandt¹¹⁾ en van soo groote verhoolen 104 wetenschap, dat hy door zijn bodt verstandt en onwetenschap¹²⁾ het 105 selve niet begrijpen en cost sonder meerder explicatie, ende daeromme 106 heeft hy hem begheert¹³⁾, dat hy hem wilde toch door eenighe exemple 107 ofte ghelijckenisse het stuck oft effeckt¹⁴⁾ van de Predestinatie wijs 108 maecken¹⁵⁾, op dat hy t'beter soude moghen verstaen. ‘Seer geerne 109 mijn Heere’ antwoorde den Predicant, en begonst het selve hem te 110 beduyden ende wt te leggen, oft hy eene cleyne Gomariste Sermoonken

1) Bad.

2) Mnl. bi also verre: hier met verzwakte betekenis: indien. Vgl. Ned. Wdb., II, 2, 2575.

3) Anglicisme. Eng. consideration: overweging.

4) Waarin goed voorzien is, wat goed geregeld is. Het voornaamwoordelijk bijwoord wordt in de tweede bijv. bijzin niet uitgedrukt, vgl. F.A. Stoett, Mnl. Spraakkunst, Syntaxis, 1923, blz. 44.

5) Deswege.

6) Met de ogen toegedekt.

7) Vgl. voor deze passage: Characteren, no. 56, Van eenen Weerdt van Amsterdam, geciteerd op blz. 172 van dit werk.

8) Aan het muiten slaan. Anders dan het Franse mutiner (oproerig maken) dus onoverg., evenals Eng. to mutineer.

9) Over de gulzigheid en het houden van lange gebeden als trekken van de Engelse Puriteinencaricatuur vgl. hiervoren blz. 191 en noot 2 ald.

10) Onderwerpen van gesprek.

11) Van zulk een diepe zin; zó diepzinnig.

12) Onwetendheid, vgl. Ned. Wdb., X, 2212.

13) Heeft hij hem gevraagd. Anglicisme; vgl. Eng. to desire, (N.E.D., III, 247, ad 6). Met lijd. voorwerpszin (d): to express a wish to (a person); to request, pray, entreat.

14) De zaak, het punt. Vgl. Kil., effect: res ipsa.

15) Onderrichten omtrent, vgl. Mnl. Wdb., IX, 2514.

[p. 355]

111 hadde daer aen de Tafel willen gaen beginnen te Preecken¹⁾, het welck 112 in t'cort te verhaelen was luydende²⁾ aldus. De Predestinatie is een 113 verholentheydt Godts en een verholentheyt Godts is de Predestinatie. 114 T'is een Ordonnantie dat geordoneert is, hoe een dingen geschieden 115 moet, eer het noch geschiedt is, ende alsoo sterck geordoneert te ge-116schieden, dat het geene dingen en van beletten, verhinderen oft cau-117seren dat het niet en geschie³⁾. Ende soo mijn Heer een exempel hier 118 van begeert te hebben, beziet hier tegenwoordich desen schoonen 119 gebraden Cappuyn, die soo lieffelijck hier voor ons op de Taefel staet. 120 Desen Cappuyn is sonder eenighe twijfel Gepredestineert om van ons, 121 die nu hier aen dese Taefel sijn zittende, gegeten te worden.

122Hier op heeft den Edelman den Predicant bedanckt, om dat hy 123 hem dese saeck van de Predestinatie door alsulcke goet exempel soo 124 claerlijck beduydt hadde. Ende soo heeftmen het discoureren⁴⁾ van 125 de Predestinatie wat laeten vaeren, ende van andere proposten be-126ginnen te spreecken. Daerentusschen den Edelman heeft een van zijn 127 knechten geroepen, die daer aen de Taefel dienden, ende hem geseyt 128 dat hy den Cappuyn in de Keucken soude draegen ende daer wat by 129 het vier setten, om dat het door den tijdt van de proposten⁵⁾ diese 130 hadden gehadt, was wat coudachtich geworden. Maer soo den knecht het 131 Cappuyn van de Taefel nam, zijnen Heer ghaf hem een wenck ofte 132 teecken, waer wt dat hy bemercken cost dat hy den Cappuyn niet 133 wederomme aen de Tafel soude brenghen, maer ergens ghaen wech 134 sluyten. Den knecht die zijns Meesters meyninge wel heeft verstaen, 135 heeft alsoo gedaen, en is ooc achter ghebleven.

136Opt leste elck een begonst hem te verwonderen, waer de knecht met 137 het Cappuyn soo lang ghebleven is; den Predicant oock niet min als de 138 rest, die dickmaels omme keeck, om te sien ofte den knecht niet voorts 139 en quam. Den Edelman heeft wat gedissimuleert, als niet merckende⁶⁾

1) Een hoeveelheid van vier nominale werkwoordsvormen in één bijzin heeft Overdiep, t.a.p., stuk I, § 37, slechts éénmaal bij de door hem onderzochte auteurs aangetroffen, n.l. bij Coster. Zelfs een drietal van dgl. vormen is zeldzaam, zowel in hoofd-als in bijzin (§ 20 en § 37). Zulk een constructie vond hij voornamelijk in briefstijl. Vgl. r. 204: ‘soude hebben connen comem’.

2) Aan Engelse invloed is wel toe te schrijven het veelvuldig voorkomen van de progressive form; vgl. in het vervolg: ‘ons die nu hier aen dese Taefel sijn zittende’, ‘niet merckende wat hunne lettende was’ (r. 121 en 140).

3) Opnieuw is hier verwarring van de Raad Gods die het gehele levenslot van den mens beschikt heeft, en de Praedestinatie die slechts zijn eeuwig lot bepaalt. Daardoor valt de grond voor het exempel geheel weg. Een ongelovige had door dit exempel van de voorbeschikte kapoen de Voorzienigheid Gods belachelijk kunnen maken. Maar die loochenen de Roomsen evenmin als de Remonstranten! - Overigens is dit ‘Sermoonken’ een persiflage van de scholastische, vals-vernuftige preektrant die aan sommige zeventiende-eeuwse predikanten wordt toegeschreven, vgl. b.v. Dr. A.W. Bronsveld, De Evangelie-prediking (Uit Onzen Bloeitijd), blz. 12-13 en Kalff, Gesch., dl. V, blz. 28. Voorbeelden van excessen in de predikkunde geeft Sincerus, De Kansel-ontluistering in de Ned. Herv. Kerk tijdens de 17e en 18e eeuw’, Amst. 1853, dat ik niet heb kunnen inzien.

4) Niet in het Ned. Wdb. Kil.: narrare.

5) Gesprekken. Kil. sermo.

6) Alsof hij niet merkte. Vgl. even verder: ‘den edelman, als schijnende heel gram op den knecht te wesen.’ Vgl. Eng. as = as if. De bijzin kan in dit geval beknopt zijn. Vgl. Poutsma, A Grammar of late modern English, Gron. 1904, dl. II, blz. 504. Voorbeeld: ‘the spirit paused a moment, as observing his condition’.

[p. 356]

140 wat hunne lettende was¹⁾, tot dat hunne veel seggen²⁾ van het langh 141 achterblijven van den knecht dede hem den knecht doen roepen³⁾. 142 So is den knecht gecomen, maer hy en heeft gheenen Cappuyn 143 mede ghebrocht. Den Edelman, als schijnende heel gram op den 144 knecht te wesen, heeft hem gevraecht, wat manier dat het was, soo 145 langh met een schootel cost⁴⁾ wech te blijven, dat maer een weynich 146 warmte van doen hadde, en nae soo lang te beyden, het selve noch 147 niet mede te brenghen, maer daer sonder te comen. Den knecht die stondt 148 al en keeck, en sprack niet veel datmen wel verstaen cost. Den Edel-149man, die noch schijnden⁵⁾ grammer op hem te wesen, heeft hem ghe-150vraeght waerom dat hy soo stondt en keeck ghelijck eenen Sot; soo 151 heeft hy geseyt dat hy soo lang wech ghebleven was om dat hy niet 152 comen en dorst wt vreese van bekeven te worden.

153‘Wat hebt ghy dan ghedaen,’ seyde den Edelman, ‘om die vreese 154 te hebben?’⁶⁾

155‘Niet,’ seyde de knecht, ‘maer daer is een ongheluck gheschiedt, 156 en ick vreesden dat ick de wijdt hebben soude’⁷⁾.

157‘Wat ongheluck,’ seyde den Edelman, ‘isser gheschiedt?’

158Soo seyde den knecht dat, soo hy den Cappuyn voor het vier gezedt 159 hadde en zijnen rugge maer omme en keerde, soo was den grooten 160 Dog in de keucken ghecomen, en hadde de Cappuyn wt de schootel 161 ghefackt⁸⁾, ende was daer mede wech gheloopen, hy en wist niet waer; 162 en hy en gheloofden niet dat desen Dogghe eenighe schrupel⁹⁾ soude 163 maecken om den selven terstonts op te smeeren¹⁰⁾.

164‘Hoe, ghy Rabout!’ seyde den Edelman, ‘zijt ghy soo stoudt als 165 met my de Gheck te comen scheeren¹¹⁾, en my een Leughen in de 166 hant te steken hier in de teghenwoordicheydt van alle dese ghoede 167 Luydens? Wat laet ghy u duncken?¹²⁾ Meynt ghy dat ick niet beter 168 en weet? Ghy Rabauwt als ghy zijt, sult ghy hier met Godts woordt 169 oock de Gheck staen scheeren? Hier is mijn Heer den Predicant teghen-170woordich, die Godts woordt beter verstaet als ghy, want hy gaet met 171 Godts woordt omme en anders niet en preeckt dan Godts woordt, 172 ende wilt ghy dat niet ghelooven, vraeght het hem selver, hy salt be-173kennen, ende hy is den man die ons plat wt gheseyt heeft, dat het

1) Hinderde. Progressive form.

2) Anglicisme, vgl. their say much.

3) V. voelde doen roepen aan als een uitdrukkingseenheid = ontbieden.

4) Kil. stelt cost gelijk met spijse.

5) Vgl. voor deze zwakke vorm: A.E. Lubach, Over de Verbuiging van het Werkwoord in het Nederlandsch der 16e eeuw, Gron. 1891, blz. 4.

6) Anglicisme: infinitive-clause of consequence, vgl. het voorbeeld bij Poutsma, t.a.p., blz. 552: ‘what have we done, to be served like this?’

7) Dat ik de schuld zou krijgen. Vgl. Antw. Idiot., IV, 1445: de wijt hebben, beticht worden. Kil., wijte: incusatio, reprehensio. Eng. wite.

8) Facken. Kil.: Fland. j. grijpen: Apprehendere.

9) Gewetensbezwaar, Kil.: religio.

10) Verslinden.

11) Engelse constructie: in de hoofdzin staat ‘so’, hetgeen een intensiteit uitdrukt; daarop volgt een infinitive-clause, ingeleid door ‘as’. Het Nederlands heeft hier een bijw. bijzin van graadaanduidend gevolg. Vgl. Poutsma, t.a.p., blz. 559: ‘she turned to thank the gentleman for taking so much trouble as to bring her home.’

12) Wat verbeeld jij je wel?

[p. 357]

174 eenen Capuyn is oft is gheweest die ghepredestineert was om van 175 ons ghegeten¹⁾ te worden, ende hoe can het dan moghelijck wesen dat 176 het van eenen hondt soude connen ghegeten worden?’

177‘Ick bidde u mijn Heere,’ seyde den knecht, ‘dat ghy my wilt 178 excuseren: het is veel te waer.’

179‘Ick weet,’ seyde den Edelman, ‘dat het niet waer en can wesen.’

180‘Waeromme, met oorlof?’ seyde den knecht.

181‘Om dat het,’ seyde den Edelman, ‘een Ghepredestineerde Cap-182puyn was.’

183‘Och mijn Heer,’ seyde den Knecht, ‘den Hondt en wist gheen 184 onderscheyt tusschen een Ghepredestineerde ende eene Onghepredes-185tineerde Cappuyn.’

186‘Dat en schaedt niet,’²⁾ seyde den Heer, ‘maer ick segh u noch: 187 den Cappuyn was Ghepredestineert, van ons hier aen de tafel ghe-188geten te zijn, en niet van eenen Hont. Vraeght, segh ick u noch, onsen 189 gheleerden Predicant (daer sit hy) oft dat niet waer en is dat ick segghe.’

190Den Predicant, dit hoorende, was heel daer mede uyt zijnen text³⁾, 191 en wist niet wat hy segghen soude, maer sat en sach heel stillekens 192 langhs zijnen neus neer.

193Eenighe van de compagnie⁴⁾, om wat meer ghenucht hier van te 194 hebben, hebben den Predicant ghevraeght ofte het oock moghelijck 195 soude connen wesen, dat eenen hondt soude ghepredestineert zijn om 196 eenen Capuyn op te eeten, dat ghepredestineert was om van menschen 197 opghegeten te worden, waer onder hy selver ghepredestineert was zyn 198 deel daer van te hebben. Den goeden Predicant, om niet gheheel stomme 199 te schijnen, heeft gheseyt, dat op dese swaere vraegh veel te letten viel, 200 ende dat hyt daeromme proponeren⁵⁾ soude aen eenighe andere die-201naeren des woorts, om hunne opinie ende advijs daer op te hebben.

202Andere die vraeghden hem oft hem docht, dat het niet mogelijck 203 en soude wesen dat eenighe Arminiaensche vyant van de predestinatie 204 door de const van de Nigromantie niet en soude hebben connen comen 205 in de gedaente van eenen hondt en facken den Capuyn uyt de schotel 206 ende loopen daer mede door, alleenlijck om de Predicant beschaemt 207 te maecken, datmen meynen mocht dat de predestinatie niet vast en 208 ginck⁶⁾. ‘En wie weet,’ seyde hy oock, ‘oft alsulckenen voghel door 209 alsulcke Const niet en souden connen invisibel oft onsichtbaer in dese 210 Camer aen de tafel comen sitten⁷⁾, en den Cappuyn daer gaen op eeten,

1) Tekst: gheheten.

2) Dat hindert niet.

3) Was helemaal van zijn stuk geraakt. Vgl. Ned. Wdb., XVI, 1382 s.v. tekst: van den tekst geraken; en het Haspengouwse: uit zijnen bijbel zijn (vermeld door Stoett, Ned. Spreekw. 1901, blz. 569).

4) De betekenis van ‘tafelgezelschap’, ‘partij’ niet in het Ned. Wdb., III, 2088. Invloed aan te nemen van het Engl. company: a number of individuals assembled or associated together; an assemblage, party, vgl. N.E.D. II, 707.

5) Voorleggen.

6) Vaststond. Niet vast en ginck: aan twijfel onderhevig was.

7) Typisch Verstegiaanse wending. V. vermeide zich immers met zo grote voorliefde in de vermeende vroegere onzichtbaarheid der Calvinisten! De veronderstelling, die een spotvogel hier oppert, dat iemand zich zo onzichtbaar kon maken door middel van ‘nigromantie’, wordt door den predikant niet geheel verworpen: zulke vreemde dingen waren immers voorgekomen!

[p. 358]

211 om dat het Ghepredestineert was om hier aen dese tafel ghegeten te 212 worden.’ - ‘Wel,’ seyde den Predicant, ‘men heeft wel in de werelt 213 van soo vremde dinghen ghehoort als dat¹⁾, ende daerom de Pro-214posten²⁾ en zijn soo wonderlijck niet, alsmen wel daer op soude letten.’ 215 Den goeden Woorden-knecht was wel te vreden om hem te behelpen³⁾ 216 met dese slechte excusatie, dat een ander voor hem ghepracktiseert⁴⁾ 217 hadde, door foute van een beter te vinden⁵⁾ uyt hem selven om zijn 218 beschaemtheyt te bedecken, had hy ghecost⁶⁾.

219Maer nochtans hier teghen waren daer andere die seyden, dat den 220 Cappuyn niet en cost Ghepredestineert wesen om noch van eenighe 221 sichtbare ofte van eenighe onsichtbaere Arminiaenen ghegeten te worden, 222 want aenghesien dat sulcke volck van de Predestinatie niet en hielden, 223 soo en zijn sy oock niet weerdigh om daer van te ghenieten, alsoo dat 224 het eenen oprechten Hondt moest wesen, iae oock eenen Gomaristen 225 Hondt, om dat het eenen Ghepredestineerden Cappuyn was. Veel dis-226coursen zijn hier op ghevallen, die wel meriteerden gheschreven te 227 hebben gheweest⁷⁾ ende opghegeven in de Synode van Dort.

228Ommers op het leste door veel Argumenten over en weder den 229 Woorden Serviteur was so verre ghebrocht, dat hy plat uyt moest 230 bekennen dat hy verabuseert was gheweest⁸⁾ door een misverstant, 231 want dat den Capuyn Gepredestineert⁹⁾ was dat en wilde hy niet 232 leuchenen, maer hy mocht Gepredestineert wesen voor den grooten 233 Dogge¹⁰⁾, door dien dat de menschen niet gauwe ghenoech en hadden 234 gheweest om daer nae te sien. ‘Dats wel ghevonden’¹¹⁾ seyde een 235 ander, ‘daer doet ghy eene Arminiaensche venster open.’¹²⁾ Hier mede 236 was den goeden woorden-knecht wat verstoort, en protesteerden dat 237 hy in gheender manieren Armeniaens was.

238‘Sijt dan,’ seyde een ander, ‘een van beyden, t'sy Gommarist oft 239 Arminiaens, geene¹³⁾ van beyden oft al dat ghy wilt, maer altoos moet 240 ghy weten dat ghy hier een banckeroet van de Predestinatie ghecreghen 241 hebt, en wy oock die soo wel meynden een beetken van een ghepre-

1) Anglicisme: like that; vgl. Frans: comme cela; hier een versterking van ‘soo’.

2) Redeneringen, vgl. Mnl. Wdb., VI, 736, s.v. propoost.

3) Anglicisme: content to + infinitive. Vgl.: ‘she was content to let the divine light of philosophy penetrate by its own power’, Poutsma, t.a.p., blz. 679.

4) Bedacht, verzonnen, vgl. Ned. Wdb. XII, 3868.

5) Door foute van: bij gebreke van, vgl. Ned. Wdb. III, 3, 4649: dit geeft echter alleen bewijsplaatsen waar door foute van gevolgd wordt door (pro)nomina. - Voor infinitieven na voortzetseluitdrukkingen, zie Overdiep, t.a.p., blz. 419, en r. 152 van deze tekst: ‘wt vreese van bekeven te worden’.

6) Als hij gekund had. Voor een dgl. optatief-conditionaal zinnetje zonder voegwoord, vgl. Overdiep, t.a.p., 2e stuk, § 225, 2.

7) Voor vervoeging met ‘hebben’, vgl. v. Helten, Vondels Taal, dl. I, § 60.

8) Dat hij zich vergist had. Vgl. Eng. to be abused: to be deceived, mistaken, vgl. N.E.D., I, 44.

9) Tekst: Geprestineert.

10) Dogge betekent hier nog: grote hond, vgl. Ned. Wdb., III, 2746.

11) Tekst: ghevouden.

12) Arminiaans, want de predestinatie is een onveranderlijk raadsbesluit Gods. De Calvinist leert de volharding der heiligen, terwijl de Arminiaan afval der heiligen mogelijk acht. Vgl. Dordtse Leerregels, hfdst. I, Verwerping der dwalingen, § 6.

13) Tekst: Arminians geerne.

[p. 359]

242destineerde Capuyn te eten als ghy, en hebben nochtans tot de weten-243schap van de smaeck daer van niet connen comen.’

244‘Behoudende¹⁾ u proposten,’ seyde een ander, ‘daer valt my wat 245 in dat ick met oorlof oock moet vraghen. Neemt nu datter hier aen 246 de Tafel een bevruchte vrouwe gheseten waer, ghelijck daer moghelijck 247 oock een is, ende datse belust waer gheweest, om desen ghepredesti-248neerden Capuyn gheheel tot haer selven te hebben gehadt²⁾, soo hadmen 249 haer dat ooc moeten gunnen, en soo hadden wy daer van niet gegeten 250 noch den hont ooc niet, want sy had daer aen willen vallen, sonder 251 de patientie te hebben ghehat om den selven te laten herwermen. 252 Besiet dan,’ seyde hy, ‘hoe de Predestinatie can haer oock versetten.’ 253 Dit hoorende den wijsen ende den gheschickten Woorden-knecht, hy 254 en wist niet wel oft hy hier op mocht antwoorden Jae ofte Neen, ende 255 daeromme³⁾ sweegh hy stil. Maer nae veel andere ghenuchelijcke dis-256coursen, daer den Predicant selver moeste altemets oock mede lachen, 257 is de maeltijdt voleynt, ende hy met sijnen hoet heel dicht wederomme 258 voor sijn ooghen heeft de gratie⁴⁾ met alsulcke slechte gratie gheseyt, 259 als hij daer toe ghepredestineert was⁵⁾.

260Alsoo is hy op het leste met groote lof door ghegaen, en principalijcken 261 om dat hy hem alsoo wel cost houden datmen niet bemercken en mocht 262 dat hy ghealtereert⁶⁾ ofte gram gheworden was, hoe seer datmen met 263 hem gheckten. Ende de oorsaeck van dese patientie is gheweest sijn 264 scherpsinnicheyt, die soo groot was als niet te konnen bemercken⁷⁾ 265 datmen met hem gheckten, alsmen⁸⁾ maer de sot met hem en scheerden.

(Volgen enige gedichtjes door sommigen uit het gezelschap na hun uiteengaan gemaakt⁹⁾. Deze ontbreken in het Leidse exemplaar).

1) Tekst: behoudende. - Anglicisme: saving + object, met het karakter van een prepositie; nu verouderd in het Engels, vgl. Poutsma, t.a.p., blz. 723. Voorbeeld: ‘he seemed, saving his eyesight, as whole and sound as ever’. Gangbaar Nederlands zou geweest zijn: behouden (vgl. Ned. Wdb., II, 1, 1522) of behoudens (vgl. Ned. Wdb., II, 1, 1523).

2) Niet geheel duidelijke uitdrukking. Moet betekenen: tot zich te nemen. In het Engl. betekent to have o.a.: to take (food or drink), vgl. N.E.D. V, 126 s.v. have, ad 14. Gehadt is dan overbodig, maar ook dat kan een anglicisme zijn: in tal van zinnen, waarin wordt uitgedrukt dat een hypothetische mogelijkheid niet vervuld is, gebruikt het Engels to have + past participle, waar wij een werkwoordsvorm zonder hebben gebruiken, vgl. Poutsma t.a.p., index s.v. to have; b.v. ‘he beat me then as if he would have beaten me to death (blz. 63).

3) Tekst: daerromme.

4) Het dankgebed na de maaltijd. De gratie segghen: danken, vgl. Ned. Wdb., V, 601; De Bo, Westvlaamsch Idiot., I, 385.

5) Dit zinnetje wordt m.i. pas begrijpelijk, als men een drukfout aanneemt - deze zijn in het laatste deel van deze tekst niet zeldzaam, gelijk men gezien heeft - en leest: als daer hy toe ghepredestineert was; vgl. Overdiep, t.a.p., 2e stuk, § 116.

6) Van streek geraakt, in de war gebracht. Kil., alteréren: perturbare; De Bo, Wvl. Idiot. I, 49, altereeren, zijn bloed verroeren. Nu nog Ned. dialectvormen met contaminatie: veraltereerd, b.v. Antw. Idiot., III, 1324 en K. ter Laan, N. Gron. Wdb., 1084.

7) Vgl. voor deze Eng. constructie: noot 11 op blz. 356.

8) Als = terwijl; vgl. Overdiep, t.a.p., 1e stuk, § 87, 5^o, c.

9) Van deze 18 versjes vindt men er vijf afgedrukt bij Sabbe, Brabant in 't Verweer, blz. 53-54, en één bij A. Goovaerts, Abr. Verhoeven, blz. 77.