De klop op de deur

[p. 353]

V

DE vlaggen wapperden om 's Konings verjaardag op negentien Februari achttien-honderd-zeven-en-tachtig. Maar de boekhandelaar De Roos in de Warmoesstraat legde in zijn winkelkast het met krippen sluier omwikkeld portret van Multatuli. Hij dacht bewogen hoe deze geest voor het eerst begrip van de Hollandsche taal en litteratuur in hem gewekt had - ruimer menschelijk denken ook in hem had opengebroken.

En nog eenmaal ook ging in deze dagen, terwijl hij in den avond, waar de illuminatie kwistiger langs de gevels vlamde als oppositie tegen het winnend socialisme - terwijl het volk hossend door de Kalverstraat naar den Dam dromde, brullend:

Oranje boven - oranje boven!

Leve Willem Drie!’

de geest van dezen merkwaardigen opstandige voorbij aan hen, die zijn werken bij 't verschijnen hadden ingedronken als een ongekende boodschap, leefde nog eenmaal helder op de figuur van dezen geslingerden onevenwichtigen mensch, die een kunstenaar was bij Gods genade.

De stroom van het socialisme had hem wetend niet geraakt, en hij kon zeggen dat de drijfveeren der socialisten hem vreemd bleven en antipathiek. Maar hij was het, die den bodem had geploegd in Nederland; zijn revolutionnaire geest had de gemoederen wakker geschud en in opstand gejaagd tegen lauwheid en conventie in taal en gedachte, in daad. Hij mocht zich vreemd voelen aan de socialisten, maar deze voelden zich geesteskinderen van de Ideeën.

En reeds was Multatuli's tijd voorbij. De tijd, waarin zijn woorden waren geweest een luide kreet in het versufte zwijgen - een fakkel

[p. 354]

in de uitgedoofde gedachtenasch van zijn land. Voor 't eerst was er een mensch geweest, die roekeloos uitriep al wat in zijn ziel wroette, streed, klaagde, - wat hij beleed, hoopte, verachtte - in een stijl, schitterend als zuiver diamant. En de man die zichzelf geen schrijver noemde, die zich vijandig stelde tegenover de nieuwe litteratuur, die in zijn onevenwichtigheid niets bereikte van wat hem als levenswaarde voorzweefde, hij leefde tenslotte slechts als schrijver voort in den geest zijner landgenooten.

Een paar behoedzame handen legden in de kleine winkelkast al zijn werken rond zijn portret. En Karel de Roos zei stil en eerbiedig:

‘De eerste, die schoonheid bewust in me maakte.’

Annette Craets raakte op het Damrak in een volksoploop die van den Dam aanstroomde, en in alle richtingen zich verspreidde. In het tumult om haar heen hoorde zij, wat sinds de gevangenneming van Nieuwenhuis in verband met smaadredenen tegen den Koning in ‘Recht voor allen’, overal door de oranje-gezinden werd gebruld:

‘Nieuwenhuis moet zakkies plakke!
Hi Há Hó!!

In den afkeer voor gedrang - zij een statige deftige vrouw die de aandacht trok - keerde zij om en was in de Warmoesstraat eer zij eraan dacht, nog altijd opgestuwd door meeloopend volk. En plotseling - als een droom was het, waar haar oogen strak bij werden en groot, stond zij waar zij altijd vermeden had te gaan: voor de oud bekende winkelkast, waar ze eenmaal haar silhouetjes met kloppend hart had zien liggen.

Zij stond er, verloren in een ander, een zóó bekend, geliefd land. Zij zag dadelijk, er was iets veranderd. Er lagen niet meer als vroeger de spanen griftendoozen, de penhouders en gomelastiekjes - de gekleurde sponzendoozen en leien. En niet meer Piet de Smeerpoets en Van Alphen.... Multatuli's portret. O natuurlijk ja, en verder al die nieuwe vreemde boeken waarvan de naam, de titels haar niets zeiden.

Zij keek gespannen, aandachtig. En zij dacht: zou daarbinnen Karel de Roos nog zijn? Onwillekeurig dwaalde zij wat terzij - keek. Ja - dàt was Karel. Verouderd wel op 't eerste gezicht, en toch ook weer niet. Veertig moest hij nu zijn. Smal nog altijd, en 't zelfde gezicht nog. Ze keek toe, hoe hij een boek uitpakte, inzag, op een van de planken schoof. En nu zag zij ook, toen hij zich omkeerde, zijn manken stap.

Haar hand was op de klink - boven haar hoofd tingelde de heesche zwakke bel. Hij keerde zich om, en nu zag hij haar ook.

[p. 355]

Ze zag hem schrikken, terwijl hij beleefd, stug boog. Maar Annette, met een snellen stap was bij de toonbank.

‘Dag Karel.’

‘Mevrouw.’

Hij aarzelde, ontdaan. Een huiver liep over zijn fijnen kop, ivorig geworden met de tint van zijn donkere moeder onder 't krullige zwarte haar, dat van 't hooge voorhoofd was weggeborsteld. Een hartstochtelijke kop met donkere diepe oogen - tegen de mode van den tijd in zonder baard, alleen met een kleine zwarte snor.

Zij zag het alles met oplettende, snelle oogen. Een totaal ander soort gezicht dan Frederik, dan alle mannen die zij kende. Dit ging door haar heen, terwijl zij rond zich keek in de vertrouwde omgeving.

Toen riep zijn stem met geforceerd koelen klank haar aandacht.

‘'t Is heel wat jaren geleden dat u hier was.’

‘Twintig jaar.’

Hij zag haar lang aan, nam alles van haar in zich op. Een mooie statige vrouw was zijn Annètje geworden, in haar langen fluweelen mantel met bont. Maar onder den kleinen hoed was haar gezicht rond en blank van een aandoenlijke meisjesachtigheid gebleven, de bruine oogen open en onschuldig.

‘Mijn moeder is gestorven voor twee jaar,’ zei ze, en het was haar of ze hierheen gekomen was om zuiver en ongestoord haar verdriet te belijden. Heel het eigen gezinsleven ontgleed haar. Ze was terug in het huis op den Voorburgwal, en zag haar moeder in haar gebloemde paarse japon.

‘Ik heb mevrouw nog eenmaal gezien, maar zij zag mij niet.’

‘Zij was blind geworden,’ zei ze stil.

Hij dacht hoe in het jongensgezicht naast de oude vrouw, de donkere oogen hem hadden aangevorscht, toen hij groetend voorbij ging.

Zij keek naar de kamerdeur.

‘Jouw moeder is ook dood. Hoe woon je nu?’

‘Ik heb een vrouw die voor me kookt en het werk doet overdag.’

Ze zweeg beschaamd. Zij voelde zich hier staan, zoo goed gesitueerd, in den kleinen winkel die altijd, dat had ze later begrepen, van zorgen vol moest zijn geweest. Zij zoo omringd van liefde, hij zoo eenzaam. Waarom vroeg hij haar niet te gaan zitten - of binnen te komen....’

Ze verzette zich tegen haar beklemming.

‘Waarom noem je me niet meer bij mijn naam?’

Hij lachte ontsteld.

‘Ik wist niet dat dit nog ging.’

[p. 356]

Haar gezicht bleef onbewogen in uiterste bedwongenheid. Ze keek rond.

‘Er zijn nu veel meer boeken dan vroeger, dunkt me. Daàr lagen vroeger doosjes pennen en zoo.’

Hij werd plotseling zichzelf meester.

‘Ja, dat heb ik in een apart kastje - daar. Ik houd het aan, omdat ik 't gezellig vind dat de kinderen uit de straat, uit de buurt, hier inloopen en hun klusjes bij me halen. Overigens - ik heb mijn werk dat me lief is: leven tusschen boeken. Eenmaal heb ik bijna alles aan kant gedaan - er was me een betrekking aangeboden.’

‘Weg? Den winkel hier uit? Dat hadt je toch niet kùnnen doen?’

Het was de oude Annètje.

‘Neen, dat was het juist - ik kon niet.’

Ze glimlachten beiden, keken elkaar voor 't eerst vertrouwd aan.

Toen zei Annette gewoon:

‘Alle nieuwe boeken heb je?’

‘Ja zeker! Wat 'n tijd beleven we. Enorm!’

‘Ja?’

‘Jà! De Nieuwe Gids - goede hemel! Eerst Perk, nu Van Deyssel, Gorter, Netscher, Kloos, Van Eeden - iedere aflevering brengt weer iets belangwekkends en moois.’

‘Ik hoor er wel van praten, maar het is niet tot me doorgedrongen dat het zóó iets bizonders is.’

‘Oh maar kolossaal! De herleving eindelijk van onze litteratuur. Met Da Costa en Ten Kate hebben we afgedaan, met Potgieter zelfs. Dat proza van Van Deyssel - weet je wie dat is? De jonge Alberdingk Thym, de zoon van Professor Alberdingk Thym. Ik heb hem je eens gewezen, toen we samen op den Voorburgwal liepen....’

‘De Voorburgwal is gedempt.’

‘Ja.’ Hij keek haar aan, een groote verteedering overstroomde de rest van zijn wrok. Zij was nog het oude Annètje, dat als hij vurig doordraafde, rustig wegdwaalde naar haar eigen paadje.

‘Zie je,’ zei ze, ‘ik lees eigenlijk nooit wat nieuws. Ik heb het te druk met mijn kinderen, mijn huishouden. Ik kan nog wèl mijn oude verzen opzeggen, dat doe ik als ik alleen zit soms stil voor me heen.’

‘Je deedt het mooi,’ zei hij met een glimlach.

‘Bij jullie deed ik het, ja. Mijn man houdt niet van die dingen, hij houdt alleen van Fransche romans en van muziek. Weet je Karel, is dàt waar? ik heb gehoord, er is een man, Cornelis Paradijs, die de mooie verzen van dominee Ten Kate bespottelijk maakt.’

‘Grassprietjes,’ knikte hij, zijns ondanks lachend. ‘Dat is Van Eeden.’

[p. 357]

‘Maar als dit, zooals ze zeggen, de nieuwe kunst is, denk ik soms - heb ik gedacht....’

‘Ja?’ Hij wachtte gespannen aandachtig.

En opeens wist zij: dat iemand met al zijn aandacht wachtte op wat zij dàcht - wat zij zeggen ging van haar gevoel, dat was niet gebeurd meer sinds zij getrouwd was - hoe lief en vereerend ze allemaal waren tegenover haar. En daarom misschien ook wel dacht zij weinig nieuwe dingen meer.

‘Dan heb ik gedacht, of er in wat de schrijvers nù maken, is wat jij vroeger zei Karel: wat niemand van een ander weet in 't leven. Je bedoelde... de waarheid.’

‘Heb jij dat onthouden? Ja, de waarheid. Dat wat een mensch in zijn allerdiepste innerlijk opgesloten houdt - wat zijn eigenlijke ik is, niet? Dàt meen je?’

‘Ja, ja, dàt meen ik.’

‘Eigenlijk nog niet zooals ik dat bedoelde en ook nog altijd zoek. Toen ik een jongen was al verlangde ik dàt in een boek. Zooals Dostojewski ons geeft in Schuld en Boete - en Tolstoï in Anna Karenina.... Die diepen een mensch innerlijk uit. Dat vind ik het eenige prachtige. Onze prozaschrijvers op 't oogenblik.... neen die doen wat anders. Die geven beeldingskunst - die beschrijven alles op een geheel nieuwe wijze - heel mooi dikwijls. Ze geven een impressie en verdiepen zich daarin. Ze geven l'âme des choses. Maar één moment. Groote boeken vinden ze uit den booze, niettegenstaande hun bewondering voor Flaubert. Maar onze dichters geven weer iets anders, Hélène Swarth bijvoorbeeld. Misschien zal jij je eraan stooten dat een vrouw zoo gewoon haar liefde uitzegt. Voor iedereen uitspreekt wat ze lijdt om haar liefde.’

‘Doet ze dàt?’

‘Ja.’

‘Dat vind ik onwaardig. Dat sluit je op, dat verberg je. Daar moet een vrouw te trotsch voor zijn om dat te toonen.’

‘Maar als het de waarheid is??’

‘Ja! Voor zichzelf erkennen, eerlijk. Maar tegenover anderen?’

‘Daarvoor is ze een groote kunstenares, dat het leed in haar tot schoonheid wordt. Van Deyssel noemt haar: Het zingende hart. Dat is mooi, hè? Als ik haar verzen lees dan denk ik aan het bijbelwoord: “Een zwaard zal door uw ziel gaan, opdat de gedachten van vele anderen geopenbaard worden.” Als 't zwaard niet door haar ziel was gegaan, had ze ons nooit die verzen gegeven.’

Annette keek hem aan. Op het lage matten stoeltje was ze eindelijk gaan zitten.

[p. 358]

‘Hoe kom jij aan zulke gedachten, Karel? Ja eigenlijk hadt je ze altijd, en ik vond ze mooi....’

‘Maar de eerste de beste haalde je weg en je vergat alles,’ dacht hij bitter.

Hardop zei hij: ‘Mag ik je een deeltje Perk en Hélène Swarth meegeven?’

‘Ja graag. Ik kom nog eens - met de kinderen. Die moet je toch kennen.’

Hij gaf geen antwoord. Zwijgend liep hij achter haar aan om haar uit te laten.

Hij nam de hand, die ze hem toestak, een hand die pijnlijk bekend in de zijne voelde. Een verdriet was in haar oogen, een bede om vergiffenis....

Dan tinkelde de oude bel boven hun hoofden.

Toen Annette weer op straat liep naar huis, was een opgewondenheid in haar, iets in haar hoofd of ze champagne had gedronken. Helder scherp en snel dacht ze. De woorden van Karel de Roos waren in haar hoofd, wat hij gezegd had over de nieuwe schrijvers - en tegelijk zag zij Frederik, met zijn glimlach, zijn mantel der liefde.

En zij wist wien van de twee zij in den geest nader stond.

Maar het vertroebelde niets in haar. Ze constateerde als iets verheugends: den eenen mensch met wien zij altijd had kunnen pràten over haar gedachten en die haar begreep, had zij weer gevonden.

Zij ging vlug over straat, stapte lenig de hooge stoep van haar huis op. In de gang al hoorde ze luid gelach en plezier - en toen zij de kamerdeur open deed zag zij Frederik plat op den grond liggen, de anderen naast hem.

‘Wat doèn jullie!’ riep ze.

‘We doen gymnastiek. Wie zonder armen en beenen te gebruiken overeind kan komen. Ze lachen me uit omdat ik aldoor omval.’

‘Nu moeder!’ riep Pieter.

Maar Frederik sprong op.

‘Neen jongens, voor vandaag genoeg. Moeder hoort niet op den grond. Zie je -’ hij gaf haar een kus, trok aan haar oor - ‘nu merk je eens hoe we je missen. Als jij er niet bent, komen we dadelijk tot malle dingen. Wat staat die hoed je lief.’

Ze lachte hem toe. En terwijl ze in haar stoel schoof, op haar eigen plaats aan tafel, dacht ze:

‘Een mensch kan niet alles hebben.’

[p. 359]

Aan Frederik liet zij de boeken zien, vertelde hoe zij eraan kwam.

Hij lachte geamuseerd.

‘Je ouwe vrind uit dat winkeltje in de Warmoesstraat! Hoe kwam je daar zoo?’

‘Ik wou het daar allemaal nog eens zien. Ik was er nooit weer geweest. Toen zag ik hem staan en ben binnengegaan.’

‘'t Was zoo'n klungelig winkeltje, herinner ik me nog - en jij was woedend op me toen we er een visite hadden gemaakt. Op den Dam holde je van me weg, omdat ik je vriend niet apprecieerde.’

‘Ja. Maar 't is geen klungelig winkeltje. Nooit geweest ook. Niet groot, maar alles goed.’

‘Nu, we kunnen voortaan wat we noodig hebben aan schoolboeken en zoo wel bij hem bestellen.’

Annette antwoordde niet.

Hij bladerde in de verzen.

‘O - dat is “Nieuwe Gids” hè? Ik vind het allemaal zulk gezanik. En wat een taal! Gewoon niet te begrijpen. Waarom kunnen die kerels niet schrijven zooals iedereen spreekt. Van Lennep bijvoorbeeld....’

‘Dat 's ook vreeselijk vervelend - behalve dan Ferdinand Huyck....’

‘En de Genestet? Is dàt soms ook vervelend?’

‘Neen. De Genestet is mooi. Maar dit is een nieuwe richting. Jij wil toch wèl de nieuwe richting in de muziek. Wagner....’

‘Ach dit is toch niet te vergelijken. Muziek ja zeker. En dan Wagner! Zijn woorden èn zijn muziek - dàt is mooi.’

In de gang hoorde ze zijn zwakken tenor zingen:

‘In stiller Nacht, in Winterszeit....’

En in 't rustig middaguur - Jetje op den grond spelend, Sjukke en Bengalen geflankeerd aan weerskanten van de kachel - zat Annette in die vroege Maartdagen met de verzen van Hélène Swarth in haar schoot, en las beurtelings in ontroering en verzet.

‘Maar hemel!’ zei ze hardop, schudde haar hoofd en keek in den spiegel - ‘dat een vrouw dat alles maar zoo zègt. Voor Jan en Alleman: dat een man niet van haar houdt en hoe ze daaronder lijdt. Dàt kan ik niet uitstaan! Maar.... wat is 't ook mooi, ach wat is 't prachtig gevoeld - en gezègd.’

En ze las opnieuw.

‘Wie durfde daar werpen den eersten steen.’ En: ‘Wij speelden pandje met ons leven.’

Maar Perk boeide haar op andere wijze: Perk was ook een man, die mòcht nu eenmaal over de liefde alles zeggen.

[p. 360]

Er was één vers dat haar greep boven allen:

‘In 't woud der pijnen kreunt en zucht de wind’

- om de regels:

‘Maar wie wat menschelijk waar is, zelf ontgint,
Voelt zich aan zich door zich alleen verbonden,
En weet dat hij voor zich slechts waarheid vindt.’

‘Wat lees je toch zooveel?’ vroeg Louise eens. En: ‘Wij houden niet van die nieuwerwetsche boeken. Wij lezen nog altijd De Pastorie van Mastland en Raymond de Schrijnwerker.’

Den laatsten tijd kwamen Louise en Adolphine alleen naar de Keizersgracht. Caroline sinds de kinderen zoo groot werden, was van hen vervreemd. Ze waren zoo bijdehand, zoo rap, zoo zeker. Ze waren ook zoo mooi, dacht Caroline, en de schuwheid kroop hooger in haar, maakte haar leden stijf en stram, haar spreken onnoozel, haar gedachten dof in 't huis van haar broer. Zelfs van Annette was zij de laatste jaren vervreemd - Annette, moeder van groote jongens die haar aanhaalden en liefkoosden, waar zij toch baas over bleef. Die jongens, waar zij den toon niet meer mee kon vinden, tegenover wie zij zich als tegenover mannen de laatste jaren onhandig was gaan voelen. En alleen met Jetje ging zij nog wandelen, het kleine aanhankelijke ding, dat op haar schoot klom en de armpjes om haar hals sloeg.

Maar niet als vroeger - vele jaren geleden toen Francientje klein was - maakte het Caroline gelukkig in 't verwachten van eigen geluk. Het deed haar nu beseffen de onmogelijkheid tot dat eigen geluk nog ooit te geraken, en met een zucht liet ze het kind los.

Thuis zat ze zwijgend tusschen haar zusters - onbelangstellend voor de conversatie, door Louise gehouden op het peil van groote buitens en geparenteerde families. Maar soms kon ze in Adolphines gezicht plotseling zien met de eigen gescherptheid voor dergelijk gevoel, iets van intensen afkeer. En eenmaal op een avond had zij Phine langzaam in de gang zien loopen, met dezen afkeer in haar gezicht, zoo sterk en fel, dat het Caroline verschrikt deed stilstaan.

Toen keek Adolphine op. En zij zeide, wat Caroline verstommen deed van verbazing en schrik:

‘Waarom loop je op me te loeren? Kan ik nooit een oogenblik vrij zijn om te denken?!’

Caroline ontdaan - zóó scherp, zóó.... ze zocht lang eer zij het woord had - zoo vijandig was de klank van haar zusters stem - rende snel op haar teenen voorbij; de kamer binnen, waar Louise aan de tafel zat voor haar handwerk. Die tafel, waar de twee andere stoelen alweer wachtten....

[p. 361]

‘Wat is er?’ vroeg Louise verbaasd.

‘Niets. Ik.... dacht - een muis,’ prevelde Caroline.

‘Een muis! Zal je altijd een kind blijven?’ Haar zusters stem was streng, maar haar gezicht verzachtte met iets teeders voor de ‘jongste’.

‘Waar is Phine?’

‘Die is boven.’

Haar hart bonsde van den leugen. Aan de tafel gezeten, zag zij niets dan Phines vreemd gezicht, en de vijandschap in haar oogen en stem:

‘Kan ik nooit alleen zijn om te denken?!’

Ook nu waren Louise en Adolphine alleen gekomen.

‘Waren jullie gisteravond uit?’

‘Ja - we waren naar de feestvoorstelling van mevrouw Beersmans. Medea. Ze kreeg een geweldige ovatie - fanfares, studentenliederen - en receptie daarna in 't American Hotel.’

Op straat zei Louise:

‘Annette heeft geen begrip van wat past in onzen stand. En haar invloed op Frederik is zoo groot dat hij meegesleept wordt.... Iemand als Frederik hoort toch niet bij zulke tooneelmenschen. Een receptie! Verbeeld je....’

‘'t Moet toch aardig geweest zijn. Ik zou zoo iets graag eens zien.’

‘Jij? Dat vreeselijke stuk?’

‘Neen - zoo'n ovatie. Zoo'n gevierde mooie vrouw.’ Ze zweeg - en toen, terwijl zij daar gingen, twee groote magere gestalten in 't deftig zwart, over de grachten waar een waas van komende lente over het donkere water hing, brak het als een vloek zoo minachtend van haar smalle vochtige lippen:

‘Wij - wij weten van niets.’

Louise zweeg. Thuis gekomen zei zij:

‘Ik zal juffrouw De Later op de thee laten vragen vanavond. En dan moesten we eens gezellig een glaasje warmen wijn drinken met een gebakje erbij.’

Er glom een opstandige verachting in Adolphines onrustige oogen. Zij zat stil en het haakwerk werd zwaar in haar schoot. Het rook duf - en zij schoof terug van het rood fluweelen tafelkleed.