Menno ter Braak: onpersoonlijk nihilisme en nihilistische persoonlijkheid

[p. 65]

Hoofdstuk II
Tweede periode. De periode van Politicus zonder Partij: nihilisme en pseudo-vitalisme

De tweede periode: interpretatie

In Politicus zonder Partij krijgt Ter Braaks afrekening met het geloof in de Waarheid, dat zijn denken tot dusver begeleidde, haar beslag.¹⁾ En uit deze afrekening met zijn laatste positieve volstrektheidsillusie, die het nihilisme van zijn eerste periode doorkruiste, had hij definitief als nihilist te voorschijn kunnen komen.

Zoekt men echter in Politicus naar een als zodanig gepresenteerde negatieve metafysica, vanwaaruit hij met iedere positieve volstrektheidsillusie afrekent, dan zoekt men tevergeefs. Ter Braak is geen metafysicus meer. Want als hij Nietzsche nodig heeft om van een heimelijk geloof in de Waarheid ‘bevrijd’ te worden, bevrijdt deze hem tevens van iedere transcendente oriëntering van het menselijk bestaan. Nietzsche wierp de mens op ‘zichzelf’ terug en maakte het menselijk handelen los van de gehoorzaamheid aan een ‘hemelse’ maatstaf.²⁾ En in navolging van Nietzsche weet Ter Braak nu dat de zin van het leven in het leven zelf moet worden gevonden.³⁾ Hij herroept zijn vroegere geloof in de menselijke relatie tot iets Absoluuts en spreekt zich uit tegen het ‘christelijk-platonisch’⁴⁾ karakter van zijn Carnaval, voor welks auteur ‘God nog niet geheel gestorven was’.⁵⁾ De schrijver van het Carnaval was nog de dupe van een metafysische illusie, toen hij een dichterlijke doodsdrift en een dichterlijke scepsis jegens burgerlijke zekerheden op een ‘realiteit achter de dingen’⁶⁾ betrokken zag. Maar sindsdien wil Ter Braak met iedere metafysische idolatrie afgerekend hebben en weet hij zich de gelijke van zijn medezoogdieren, die handelen volgens de impulsen van een toevallig instinct.

In de proclamatie van een anti-metafysische nuchterheid en het belijden van nuchtere levensdoeleinden⁷⁾ mengt zich echter een gevoel van morele uitverkorenheid, dat hem met volstrektheid tegen zijn metafysische tegen-

1) Cfr. ‘.....dat ik de Waarheid en haar bastaardkind de objectiviteit zonder enige tegenstand kon aanvaarden als de speciale clubdomheid der philosophen.’ III 67.

2) Cfr. ‘Amor fati: das sei von nun an meine Liebe!’ Die fröhliche Wissenschaft (1881/82), aforisme 276, Schlechta 2-161.
Cfr. verder. ‘Bleibt mir der Erde treu, meine Brüder.....Führt, gleich mir, die verflogene Tugend zur Erde zurück - ja, züruck zu Leib und Leben: dasz sie der Erde ihren Sinn gebe, einen Menschen-Sinn!’ Also sprach Zarathustra (1883), Erster Teil, Von der schenkenden Tugend (2), Schlechta 2-338.
Cfr. verder. ‘Wenn man das Schwergewicht des Lebens nicht ins Leben, sondern ins “Jenseits” verlegt - ins Nichts -, so hat man dem Leben überhaupt das Schwergewicht genommen.’ Der Antichrist (1888), aforisme 43, Schlechta 2-1205.

3) Cfr. ‘.....want Nietzsche stelt de mens voor het probleem, hoe hij leven moet, als hem de Christelijke zingeving van het leven is afgenomen, als hij zijn humaniteitsbegrip uit niets dan het leven zelf moet putten.’ Menselijkheid, 7 juli 1935, V 549.

4) III 46.

5) III 46.

6) III 125.

7) Reinaerts ‘doeleinden liggen zeer nabij en zijn van zeer nuchter gehalte’. III 126.

[p. 66]

standers doet opereren. Tegen zijn nadrukkelijke bedoeling in om zich van abstracte zuiverheidsintenties vrij te pleiten en zijn schrijverschap op een nuchter ‘eigenbelang’ te betrekken, blijft dit betrokken op een onpersoonlijke zuiverheid en wordt hij voortgedreven door zijn verantwoordelijkheid voor een volstrekt ‘gelijk’.

Ook in Politicus zijn er voor Ter Braak zielen te winnen en aan het eind van zijn boek introduceert hij in de ‘humoristische honnête homme’⁸⁾ een ‘nieuwe mens’,⁹⁾ die zich rekenschap geeft van de metafysische onhoudbaarheid van zijn waardebepalingen. In de humor distantieert de honnête homme zich van de metafysische pretenties van het zoogdier: mens, en verzoent hij zich met de zinloosheid van het handelen. En in deze apotheose van de humor en het absurditeitsbesef vindt men het vroegere pleidooi voor een ‘dichterlijke’ luciditeit terug.

Zoals de dichter aan zijn handelen de dimensie der wanhopige luciditeit toevoegde - waardoor hij onzekerder en tegelijk zuiverder in het leven kwam te staan dan de burger - zo belast ook de humorist zijn handelen met een ‘levensvijandig’ perspectief. En in het meeslepen van een lastig absurditeits-besef ligt zijn zuiverheid. Zijn ‘menselijke waardigheid’ ligt in een ironisch toeschouwerschap bij de eigen gehoorzaamheid aan ‘domme’ vitale belangen. De honnête homme handelt onder excuus en wanneer zijn instinct hem een richting van het handelen doet inslaan, blijft hij zich ervan bewust, hoe ‘willekeurig’ de toevallig ingeslagen richting is en ‘hoe gemakkelijk (hij) nog andere wegen had kunnen kiezen’.¹⁰⁾

Alleen het pessimisme van ‘de volmaakte wijze, die niet meer handelt’,¹¹⁾ is uit Ter Braaks conceptie van de humorist verdwenen. Maar dan heeft zich een proces voltrokken dat zich in het Carnaval reeds aankondigde. Daar verschuift Ter Braak immers de dichterlijkheid van zijn anti-burgers steeds meer van het doodsverlangen en het Eenheidsstreven naar een intellectuele Eenheidserkenning en verzoent hij zich met elk handelen dat zijn tol aan de ‘scepsis’ heeft betaald.¹²⁾ Ook zonder Nietzsches Lebensbejahung had de invloed van Carry van Bruggens pessimisme zich al overleefd,¹³⁾ omdat zijn nihilisme voorbestemd was een ‘positiever’ vorm aan te nemen.

Terwijl men Ter Braak nu onder nieuwe namen trouw ziet blijven aan zijn nihilistische intenties, stuit men terzelfdertijd op een nadrukkelijke ontkenning van iedere ‘geestelijke’ bedoeling. In Politicus wil hij voorgoed met alle ‘geestelijke’ bekommernissen afgerekend hebben en meent hij in de bedoelingen van Nietzsches vitalisme te treden, door in het verlies van een transcendente oriëntering van het bestaan een doorgang te zien naar een

8) Cfr. III 170 e.v. ‘Eerst de humor neemt de vloek weg, die voor de ex-geestelijke mens op het handelen ligt, en lijft hem.....weer in bij de “honnêtes hommes”.....’ III 180.

9) Cfr. ‘Het begon steeds duidelijker tot mij door te dringen, dat ik bezig was aan een constructie, die ik bij vele anderen als een zwakheid had verworpen: aan de “opbouw” van een “nieuwe mens”.....’ III 170, 171.

10) Cfr. ‘Soms, in ogenblikken dat de intelligentie slaapt, word ik mij er duidelijk van bewust, hoe gemakkelijk ik nog andere wegen had kunnen kiezen.....’ III 64.

11) I 195.

12) Zie blz. 24, 29 en de bespreking van Het Carnaval der Burgers, blz. 46 e.v.

13) Cfr. ‘Pessimist was ik meer proforma, omdat het nu eenmaal in de wereld van de “geest” niet aangaat, om optimist te zijn.....’ III 39.

[p. 67]

autonoom handelen volgens de impulsen van een levenskrachtig instinct.¹⁴⁾ Ziet men hem dus in afhankelijkheid van een laatste ‘waarheid’ (zuiverheid) tegen zijn metafysisch-denkende tegenstanders opereren, dan waant hij zich terzelfdertijd vrij van iedere verantwoordelijkheid die het onmiddellijk eigenbelang transcendeert.

Het daarmee gegeven conflict tussen een ondergrondse nihilistische zui-verheidsbedoeling en een vitalistische onafhankelijkheidsbetuiging eist een nadere beschouwing, alvorens de vraag naar Ter Braaks nihilisme kan worden beantwoord.

Schrijft men hem immers op grond van zijn humorisme een onbewust nihilistisch ‘elan’ toe, dan is hij nog geen ‘pure’ nihilist, zolang de toewijding aan zijn anti-metafysische ‘waarheid’ een moment is onder andere momenten. Tegenover zijn strijd voor een ‘intellektuelle Sauberkeit’¹⁵⁾ blijft zijn vitalistische programverklaring staan als een mogelijkheid van ontsnapping aan zijn ‘negativisme’. En pas wanneer blijkt dat Ter Braak daaraan niet ontsnapt, pas wanneer men aan zijn speculatie op een immanent - spontaan - handelen innerlijke noodzaak of werkelijke ernst moet ontzeggen, is daarmee iets over zijn nihilisme gezegd.

Dat hij aan zijn bevrijding van de oude zekerheden de zin geeft van een vitale zelfontplooiing, mag men op rekening van Nietzsches vitalisme stellen. Nietzsche had God dood verklaard en de mens verboden zijn bestaan op een fictief ‘hiernamaals’ te oriënteren. De mens moest zonder afgoden en illusies leven om der wille van het krachtige, intense leven zelf.

Aan dit appel tot een ‘heroische Lebensbejahung’¹⁶⁾ ziet men Ter Braak nu beantwoorden door het vertrouwen op zijn instinct als richtsnoer voor een autonoom handelen dat niet meer naar zijn koerswaarde vraagt. De emancipatie van een transcendente oriëntering van het handelen houdt een positieve belofte in; zij stelt een niet meer door verkeerde overwegingen belemmerde zelfontplooiing in het vooruitzicht.

Aan de verovering van zijn onafhankelijkheid verbindt Ter Braak dus de verwachting van een ‘egoïstisch’ handelen: een ‘persoonlijk avontuur’¹⁷⁾ of een opportunistische partijkeuze voor een bruikbaar ‘program van actie’.¹⁸⁾ Zijn boek is niet meer het geschrift van een ‘“intellectueel”-met-de-“waarheid”’¹⁹⁾ maar van een ‘politicus’,²⁰⁾ die voor de richting van zijn handelen en de impuls tot schrijven bij zijn eigenbelang te rade gaat.

Op zoek naar zijn belang maakt hij in het voorbijgaan de nuchtere doeleinden van Reinaert tot de zijne en zoekt hij de nabijheid van de ‘mannen’ der ‘directe actie’.²¹⁾ En ook als dit zelfonderzoek telkens wordt omgebogen

14) Cfr. ‘En dus geven wij het handelen zonder gewetensbezwaar terug aan de grillen en onberekenbaarheden van het temperament.....’ III 179.

15) Zur Genealogie der Moral (1887), Dritte Abhandlung, aforisme 24, Schlechta 2-889.

16) Cfr. ‘Die zwei Typen: Dionysos und der Gekreuzigte.....Ist der heidnische Kult nicht eine Form der Danksagung und der Bejahung des Lebens?’ Aus dem Nachlass der Achtzigerjahre. Schlechta 3-772, 773.

17) Cfr. ‘Eerst de humor maakt het handelen tot een avontuur.’ III 186.

18) III 217.

19) III 66.

20) Cfr. ‘Niet: “heb ik gelijk?”, maar: “wat is mijn belang?” wordt de inzet van de rest van dit boek.’ III 68.

21) III 244.

[p. 68]

naar het requisitoir tegen de ‘gelovigen’ en door zijn nihilistisch elan wordt doorkruist, komt hij voor zichzelf niet als nihilist, maar als vitalist uit Politicus te voorschijn.

Aan het eind van Politicus merkt hij op, ‘hoe ook deze “biecht” geladen werd met theorie’.²²⁾ En dat is het pendant van zijn constatering dat hij ‘nog steeds geen partij (heeft) gekozen’,²³⁾ en de richting van zijn belang nog niet heeft weten te bepalen. Maar de conclusie dat zijn belang samenviel met de ‘belangeloosheid’ van de nihilistische denker en dat hij in de humor zijn ‘laatste ernst’ al had gevonden, trekt hij niet. Hij noemt zijn humor ‘voorlopig’²⁴⁾ en speculeert op een ‘laatste ernst’ in de sfeer van het handelen, op een ‘hiërarchie van het avontuur’,²⁵⁾ die hem nieuwe waarde bepalingen aan de hand zal doen. Terugziende op Politicus stelt hij vast, dat ‘negativisme ten opzichte van het woord nog geen negativisme ten opzichte van het leven betekent’.²⁶⁾

In een later hoofdstuk zal Ter Braaks ‘gesprek’ met zijn ‘instinct’ opnieuw ter sprake komen.²⁷⁾ En daarbij zal blijken dat aan de bepaling van zijn ‘politiek’²⁸⁾ duidelijke belemmeringen zijn gesteld. Maar als hij ‘in zijn bestaan windstilte ontmoet’²⁹⁾ en de vraag naar zijn belang onopgelost blijft, mag daaruit pas in allerlaatste instantie een argument voor zijn nihilisme worden geput. Want hij is nog geen nihilist omdat zijn naïef vertrouwen op een krachtig instinct als motor van het handelen niet door de feiten wordt gehonoreerd. Voor zover zijn instinct geen ‘activité gratuite’ voor hem in petto heeft en er zich met het verlies van de oude zekerheden een probleem aandient - het probleem van een handelen zonder bovenpersoonlijke maatstaf - zou men hem hoogstens tragisch kunnen noemen.

Niet de mislukking van zijn individualisme mag zijn nihilisme toelichten. Uit de individualistische ‘politicus’ die zijn handelen aan geen ander gezichtspunt dan de gehoorzaamheid aan zijn instinct wil onderwerpen, ontwikkelt zich als een ‘hogere’ politicus de cultuurfilosoof, die zich ernstig bezighoudt met de oplossing van het probleem dat na het wegvallen van de oude zekerheden rijst. ‘Wat is menselijkheid, wanneer er geen maatstaven meer aanwezig zijn om aan te geven, wat menselijkheid is?’³⁰⁾ vraagt Ter Braak zich twee jaar na Politicus af, wanneer de illusie van een ‘persoonlijk avontuur’ danig is geschokt.

In de mislukte ‘egoïst’ openbaart zich een onrust die men als een cultureel verantwoordelijkheidsbesef zou kunnen duiden. En langs die weg zal hij tot de erkenning komen dat geen cultuur een ‘gemeenschappelijke maatstaf’³¹⁾ van het handelen kan ontberen.

22) III 189.

23) III 181.

24) Cfr. ‘Ik kom terecht in een volkomen instinctief verzetsleven, dat zich misschien een paar jaar kan laten wegdrukken door humor of democratie-hier-te-lande, maar dat ieder moment geactiveerd kan worden.’ M.t.B. aan E.d.P., 21 juli 1933, Briefwisseling 21.

25) III 188.

26) IV 829. Cfr. Nagelaten Werk, 1934 (?), IV 828, 829, dat men als volgt zou kunnen samenvatten: Ik ben weliswaar verslaafd aan het woord. En mijn woord is ‘negatief’. Maar dit betekent niet dat ik aan dat negativisme niet zou kunnen ontsnappen. Let op mijn daden.

27) Zie blz. 115.

28) Cfr. ‘Het allerlaatst: mijn politiek, mìjn ernst, mìjn hiërarchie.’ III 181.

29) Het Instinct der Intellectuelen, Forum mei 1935, III 514.

30) Menselijkheid, 7 juli 1935, V 550.

31) Cfr. Denken met de Handen, 1 januari 1938, VI 540.

[p. 69]

Heeft men Ter Braak nu een moment in zijn ‘politieke’ ontwikkeling gevolgd, dan laat zich echter de vraag stellen welke plaats zijn vitalistische belang-stelling en zijn latere speurtocht naar een richtsnoer voor het handelen in het totaal van zijn werk inneemt. En dan zou wel eens kunnen blijken dat hij zich zijn vitalistische illusie min of meer getroost liet afnemen en in zijn cultuur-filosofische bekommernissen zijn werkelijke ernst evenmin had belegd.

Zoekend naar zijn belang in de sfeer van het handelen, heeft hij dit al gevonden in de afrekening met de oude zekerheden. En ook als die afrekening hem tot probleem wordt en hij theoretisch de ‘politicus’ over de ‘humorist’ wil laten zegevieren, wordt zijn individualistische of cultuurfilosofische onrust geabsorbeerd door het gebrek aan ‘politieke’ onrust van de nihilist, die in de verkondiging van de humor zijn wezenlijke bestemming reeds heeft aangeboord.

Dat wil zeggen dat een ‘vitalistische’ rechtvaardiging van het afscheid van de oude zekerheden Ter Braak in wezen niets kan schelen. Ongetwijfeld voldoet dit vitalisme aan een bepaalde behoefte en vestigt het de aandacht op een samengestelde persoonlijkheid, die bij het nihilisme niet volledig vrede kan vinden. Maar als het vitalisme zijn ‘positieve’ zijde - of zijn onbehagen tegenover de humor als levensvervulling - vertegenwoordigt, is het tegelijkertijd voorbestemd om het tegen zijn ‘religieuze’ zijde af te leggen.

Keren wij echter na deze blik op het latere werk naar Politicus en het conflict tussen een nihilistische helderheidsbedoeling en een vitalistische onafhankelijkheidsproclamatie terug, dan kan de overwinning van zijn nihilisme opnieuw discutabel gesteld worden. Want ook zonder voorkennis van het latere werk laat dit conflict zich toelichten, omdat een nadere beschouwing van Politicus nieuwe argumenten levert voor een in wezen nihilistisch schrijverschap.

Daarbij gaat het dus niet om het feit dat Ter Braak, tegen zijn vitalistische onafhankelijkheidsbetuiging in, de dupe wordt van een nihilistische helderheidsbedoeling. Eenmaal op het spoor gebracht van een vitaal te exploiteren onafhankelijkheid, had hij zijn afhankelijkheid van een negatieve metafysica met kans op succes kunnen bestrijden. En dat dit voorlopig - en zelfs blijvend - mislukt, willen wij hier buiten beschouwing laten.

Het sterkste argument voor zijn nihilisme ligt in een nadere beschouwing van de wijze waarop hij in Politicus afstand wint tot zijn abstracte zuiverheidsbedoelingen. Als hij erin slaagt iets van een werkelijke onverschilligheid jegens de ‘woordkwesties’ voelbaar te maken, als hij zich aan zijn

[p. 70]

waarheidsdrift weet te onttrekken, gebeurt dat niet in het perspectief van waardevoller levensmogelijkheden, maar van de futiliteit van alle menselijk handelen onder het aspect van de dood. Slechts in schijn maakt hij ruzie met zijn waarheidsdrift in naam van de nuchtere doeleinden van Reinaert, met wie hij zich in het voorbijgaan identificeert.

In Ter Braaks verwijzing naar ‘egoïstischer’ bedoelingen hoeft men niet te geloven, maar de mededeling dat hij zijn boek moest veroveren op ‘de verleiding om te zwijgen’,³²⁾ heeft een accent van echtheid. Het ontbreekt in Politicus niet aan zinspelingen op de dood als definitief oriënteringspunt;³³⁾ en niet toevallig neemt Ter Braak met het woord ‘zwijgen’ afscheid van zijn ‘papieren avontuur’.³⁴⁾

‘Had men mij onder het schrijven van dit boek de dood op korte termijn aangekondigd, dan zou ik die termijn niet gebruikt hebben om het te voltooien; het zou spoorloos weggevallen zijn voor een laatste pijnloze middag in de plantaardige stilte van een dorpstuin en, misschien, voor een gesprek met mijn vrienden van weinig woorden en veel zwijgen, ver van alle wetenschap’.³⁵⁾

Als Ter Braak dus zijn afhankelijkheid van een negatieve metafysica weet te doorbreken en hij zich een ‘egoïstisch’ gebruik van zijn vrijheid voorspiegelt, zijn de grote gebaren die hij aan de afrekening met zijn geestelijkheid verbindt, bij voorbaat tot mislukking gedoemd. Vergelijkt men de aard van zijn ‘politieke’ overwegingen, die tot nu toe buiten beschouwing bleef, met datgene waarvoor hij werkelijk beschikbaar was, dan gaapt er een kloof tussen die politieke overwegingen en zijn werkelijke mogelijkheden. Zijn later te bespreken coquetterie met een handelen in nietzscheaanse zin³⁶⁾ en zijn pseudo-medeplichtigheid aan Nietzsches Herrenmoral, staan in lijnrechte tegenstelling tot zijn voorkeur voor de ‘stille epicuristen’, voor wie hij zich later (en reeds in Politicus) uitspreekt.³⁷⁾

Twee melodieën wisselen elkaar in Ter Braaks werk een tijd lang af en hun geschiedenis moet voor een goed begrip van Politicus reeds nu geschetst worden. Nog na Politicus ziet men hem, op zoek naar zijn laatste ernst en een mogelijk akkoord-gaan met een bruikbaar program van actie, gedachten besteden aan ‘aristocratische’ waardebepalingen.³⁸⁾ Hij zoekt het gezelschap van de grote ‘roofdieren’ der geschiedenis, wier anti-humanistisch machtsstreven beslissender was voor het wereldgebeuren dan een ‘voze humaniteitspredikatie’ en speurt naar de symptomen van een culturele orde in de geest van Nietzsche. Pas onder de indruk van het nationaal-socialisme zal hij in zijn instinct een humanistische gevoeligheid terugvinden die het einde

32) III 21.

33) Cfr. III 21, 22; III 133; III 188; III 190.

34) III 189.

35) III 190.

36) Zie hoofdstuk III, blz. 116 e.v.

37) Cfr. ‘.....de stille epicurist in mij.....’ III 23.
Cfr. ‘.....Mensen.....die vergeleken met mij hoegenaamd niets weten, maar zich ook nooit zo zonderling ver van hun dierlijkheid en plantaardigheid hebben behoeven te verwijderen.’ III 134.

38) Cfr. ‘Mensen, die op een zeker ogenblik de gewetensvrijheid en de democratie verdedigen tegen de aanspraken van het fascisme en die men tien minuten later betrapt op een apologie van de corsicaanse bandiet en een aristocratische waardeleer.....’ III 184.
Cfr. verder. ‘Ik ben aristocraat.....’ III 185.
Voor de bespreking van Ter Braaks verhouding tot ‘aristocraten’ als Spengler en Von Salomon zie hoofdstuk III, blz. 127 e.v.

[p. 71]

betekent van zijn oriëntering op nietzscheaanse waardebepalingen.³⁹⁾

Door deze ‘melodie’ heen ziet men hem echter zijn ‘onafhankelijkheid’ bewaren en zich voorlopig tevredenstellen met een passief toeschouwerschap. En terwijl hij dit toeschouwerschap enerzijds, in naam van zijn ‘politieke’ bedoelingen, tot probleem maakt en tussen een partijkeuze in nietzscheaanse of humanistische zin is verdeeld, heeft hij anderzijds in zijn passieve ‘politiek’ zijn werkelijke bestemming reeds gevonden.

Wanneer hij in Van Oude en Nieuwe Christenen de humoristische honnête homme ‘onder de mensen’ brengt en daarmee één van de lijnen van Politicus doortrekt, overheerst in het beeld van zijn ‘nieuwe mens’ het besef van de gelijkgerechtigdheid van alle standpunten. De honnête homme is nog steeds een ‘politicus’, die handelt volgens de ingeving van zijn instinct. Maar uit dit van zijn ‘geestelijke boeman’⁴⁰⁾ bevrijde instinct denkt Ter Braak alles weg wat naar een agressieve politiek zweemt. Want het wegvallen van de metafysische versterking van het handelen houdt voor de honnête homme een appel in tot bescheidenheid jegens de eigen waardebepalingen en tot tolerantie jegens het andere standpunt.

Met de hogere rechtvaardiging van het handelen vervalt het recht op een handelen dat zich buiten de persoonlijke sfeer laat gelden en de vrijheid van de medemens aantast. De honnête homme weet zich gedreven door een ‘verworpen’ hiërarchie van waarden.⁴¹⁾

Ziet men nu op Politicus zonder Partij terug, dan vindt men daar in de tegenstrijdige thema's die elkaar rendez-vous geven Ter Braaks bescheidenheidsbedoeling telkens terug. Men vindt haar in het thema van de humoristische honnête homme. Want niet voor niets is ‘honnêteté’ een kenmerk van de anti-metafysicus. Alleen voor zover Ter Braak niet definitief tot zijn werkelijke bedoelingen weet door te dringen, laat hij de eis der honnêteté weer samenvallen met de eis van een humor die ook het machtsinstinct van de bruut als gelijkgerechtigd aanvaardt. Maar dat gebeurt dan tegen dieper liggende bedoelingen in. In wezen zijn zijn ‘ongelovigen’ de dragers van een bescheidenheid die door de ‘stille epicuristen’ wordt gerepresenteerd. Ter Braak zoekt anti-metafysici maar hij zoekt ze als passieve sceptici.

En wanneer hij afstand wint tot zijn halfbegrepen idealisme van de humoristische honnête homme en hij in een vermoeide scepsis ‘vrij’ wordt van ‘theoretische’ bedoelingen, manifesteert zich de bescheidenheid van een honnête homme, die zich aan de onbescheidenheid van een nieuwe ‘dictatuur over de zielen’ onttrekt. De werkelijke spanning van Politicus zonder

39) Cfr. Nieuwe Middeleeuwen Gevraagd, 29 juli 1934, V 255 e.v., waar Ter Braaks onvaste verhouding tot ‘aristocratische’ posities, in anti-aristocratische zin blijkt te zijn verschoven.

40) III 117.

41) Cfr. ‘Mij boeit de figuur van Don Quichote.....om zijn voorbeeldige trouw aan de idee der ridderschap, aan een vorm van “honnêteté” dus, die door de nijvere ingezetenen van toen verworpen werd.....’ III 215.

[p. 72]

Partij is niet het conflict tussen een nihilistische helderheidsbedoeling en een egoïstisch-vitale zelfverwerkelijking, maar het conflict tussen een ‘actief’ en een ‘passief’ nihilisme, die beide via de raadselachtige term ‘bescheidenheid’ kunnen worden benaderd.

Brengt men Politicus op de noemer van een halfbegrepen bescheidenheidsbedoeling, dan blijft alleen Ter Braaks toenadering tot een onbescheiden instinct en zijn speculatie op een agressieve politiek als tegenmelodie over. Maar ook hier laat zijn bescheidenheidsbedoeling zich terugvinden, wanneer men scherper toeziet op de wijze waarop hij het gezelschap zoekt van het menselijk roofdier.

De cynische interpretatie van zijn instinct, vanwaaruit hij zich ‘verwant’ voelt met het instinct in zijn verschijningsvorm van wil tot macht, is reeds een daad van rechtvaardigheid jegens het ‘verworpen’ standpunt. Wanneer hij toenadering zoekt tot ‘lagere’ vormen van handelen, wier lager-zijn in een vaste hiërarchie verankerd ligt, vertegenwoordigt zijn toenadering niet zozeer een richting naar een nieuwe hiërarchie, maar drukt zij een rehabilitatie uit onder het aspect van de gelijkgerechtigdheid der standpunten. Een wezenlijk anti-hiërarchische bedoeling manifesteert zich reeds in zijn ‘hiërarchische’ ernst, in zijn schijnbewegingen naar deze of die hiërarchie van waarden.

Van die schijnbewegingen moet allereerst Ter Braaks toenadering tot Nietzsches vitalisme ter sprake komen. Want dat hij er een ongeestelijke of anti-humanistische interpretatie van zijn instinct op na houdt, berust aanvankelijk op zijn afhankelijkheid van Nietzsches Herrenmoral of Uebermensch-idealisme.

Nietzsche had de mens niet alleen teruggeworpen op de eenzaamheid en het handelen losgemaakt van iedere transcendente zingeving des levens. Hij polemiseerde tevens met de christelijk-humanistische waardebepalingen - die hij als het produkt van een ‘décadence’ der vitaliteit beschouwde⁴²⁾ - en confronteerde de enkeling met zijn verantwoordelijkheid voor het herstel van een oorspronkelijk ongebroken vitaliteit.⁴³⁾ Tegenover de christelijk-humanistische moraal trachtte hij vorm te geven aan een Herrenmoral waarvan de waardebepalingen de regelrechte uitdrukking waren van een natuurlijk, nog niet door het christendom aangetast levensgevoel.

Wanneer men nu de geschiedenis van Ter Braaks hiërarchische manoeuvres overziet, dan lijkt de veronderstelling gewettigd dat hij zijn ‘politieke’ carrière onder supervisie van Nietzsches Herrenmoral begint en dat zijn aanvankelijk partijkiezen in nietzscheaanse zin door een zeker geloof in de ab-

42) ‘Zu begreifen: - Dasz alle Art Verfall und Erkrankung fortwährend an den Gesamt-Werturteilen mitgearbeitet hat: dasz in den herrschend gewordnen Werturteilen die décadence sogar zum Übergewicht gekommen ist.....’ Aus dem Nachlass der Achtzigerjahre, Schlechta 3-661.

43) Cfr. ‘Die Zeit kommt, wo wir dafür bezahlen müssen, zwei Jahrtausende lang Christen gewesen zu sein: wir verlieren das Schwergewicht, das uns leben liesz - wir wissen eine Zeit lang nicht, wo aus, noch ein.’ Idem, Schlechta 3-665. Cfr. verder. ‘Denn man vergreife sich nicht über den Sinn des Titels, mit dem dies Zukunfts-Evangelium benannt sein will. “Der Wille zur Macht, Versuch einer Umwertung aller Werte” - mit dieser Formel ist eine Gegenbewegung zum Ausdruck gebracht, in Absicht auf Prinzip und Aufgabe.’ Idem, Schlechta 3-634, 635.

[p. 73]

stracte geldigheid van Nietzsches hiërarchie van waarden wordt bepaald. Niet de individualistische, maar de abstract-gelovige politicus slaagt erin om in zijn instinct de verwantschap met Nietzsches ‘vornehme Wertschätzungen’ terug te vinden. En de individualistische politicus die Ter Braak aan het eind van zijn boek wil zijn, blijkt nog steeds geen partij te hebben gekozen en in de onafhankelijkheid een voorlopig eindpunt te hebben gevonden, vanwaaruit de vraag naar zijn belang opnieuw moet worden gesteld. Daarmee is een eerste bijdrage tot de vraag naar Ter Braaks hiërarchische ernst gegeven. De hiërarchische geluiden van Politicus zonder Partij - zijn identificatie met Reinaert en de mannen der directe actie, zijn bestrijding van de geestelijke hiërarchie in de termen van een ongeestelijke tegenhiërarchie - worden nog bepaald door een abstract geloof, dat hij terzelfdertijd bezig was aan de humor als de afrekening met iedere abstracte moraal kwijt te raken.

Maar al kan men de ‘gelovige’ afkomst van zijn votum voor nietzscheaanse waardebepalingen tegen de echtheid van zijn agressief-politieke bedoelingen laten pleiten, ook de individualistische, ‘ongelovige’ politicus zal nog gedachten besteden aan een mogelijke partijkeuze in nietzscheaanse zin. En nog na zijn afrekening met een abstract geloof in Nietzsches ‘Wille zur Macht...die even als waarheid imponeert’,⁴⁴⁾ ziet hij in Nietzsches Uebermensch ‘altijd nog de meest verwante inzet’.⁴⁵⁾

Belangrijker voor de belichting van Ter Braaks agressief-politieke ernst is dan ook de constatering dat aan zijn toenadering tot een nietzscheaanse waardenschaal al in Politicus alle ‘politieke’ ernst ontbreekt. Zijn bewegingen in die (nietzscheaanse) richting, waaraan men aanvankelijk een accent van politieke ernst niet kan ontzeggen,⁴⁶⁾ vormen in Politicus één geheel met allerlei ‘a-politieke’ bewegingen, toenaderingen tot standpunten die de zijne nooit kunnen worden. Politicus is vol met ‘humoristisch’ bedoelde identificaties, die niet de ernst van de politicus, maar van de humorist vertalen. Wat betekent Ter Braaks vriendschapsbetuiging aan het adres van zijn hond Laelaps?⁴⁷⁾ Een door de geestelijke mens - en diens geloof aan de geest ‘als aan iets “hogers” en “diepers”’⁴⁸⁾ - opgeworpen barrière tussen mens en dier is voor Ter Braak weggevallen. En waar hij zich vroeger superieur voelde aan zijn ongeestelijke hond, voelt hij zich nu meer met deze verwant dan met zijn geestelijke ex-collega's.

De vraag is of aan deze toenadering tot Laelaps een politieke betekenis toekomt, of zij b.v. als votum voor een dierlijk-primitieve tegen een menselijk-gecompliceerde levensvorm kan worden opgevat. En dan lijkt het antwoord

44) ‘.....als “oplossing” sluit de “carnavalsmoraal” een episode van een leven af en als zodanig imponeert zij even (als Pascal's geloofsonderwerping of Nietzsche's “Wille zur Macht”) als een waarheid.’ III 48.

45) Briefwisseling 11, M.t.B. aan E.d.P., 6 juni 1933.

46) Eigenlijk moet men tot vóór Politicus zonder Partij teruggaan om Ter Braak zich ronduit verdienstelijk te zien maken voor Nietzsches ‘aristocratische’ waardenschaal. Voor de bespreking van Een Studie in Schaduw (1932) zie hoofdstuk III, blz. 127 e.v.

47) Cfr. III 142 e.v.
Cfr. ‘Aan mijn hond Laelaps’, opdracht van hoofdstuk IV van Politicus, III 105.

48) III 123.

[p. 74]

te moeten zijn dat een politieke vriendschapsbetuiging toch vooral neerkomt op een ‘religieuze’ vijandschapsbetuiging aan het adres van niet-humoristische geestelijken. Wanneer het erom gaat de hoogmoed van de ‘geestelijke voorrang’⁴⁹⁾ aan bescheidener visies op de mens te verliezen, is Ter Braak zelfs bereid buiten elk vitaal belang om te ‘politiseren’ en desnoods met de dode stof tegen het leven te ‘conspireren’.

‘Ik neem de hiërarchie der negentiende eeuw spelend, zonder enig medegevoel dan dat van de humor, in mijn handen en keer haar om. Er is nu een andere, een dalende lijn: stof-plant-dier-mens. Ik speel. Er is geen hoger bestaansvorm dan de dode stof; zij heeft geen omwegen nodig om te zijn. Een kleine ontaarding, een kleine bewegelijkheid treedt op: de plant; de omwegen worden talrijker, het ziekteproces begint. Aangekomen bij een zeker stadium van bederf zie ik de psycholoog naar “bewustzijn” zoeken; hoeveel dwaze omwegen kiest de amoebe reeds, hoeveel de daphnia? De vergiftiging van de verrukkelijk-dode stof, het prachtige plantenmateriaal, gaat voort: is het dan werkelijk nodig, dat honden en apen tussen geboorte en dood zich zo druk maken, om niets? Krankzinnig labyrint van omwegen..Maar ik kan nog lager afdalen, de stof kan nog zieker worden, de laatste onschuld der stof wordt het dier afgenomen: de walgelijkste omweg, die de stof soms kiest om stof te zijn, heet “menselijk denken”, “bewustzijn van verleden en toekomst”, “geest”; de omslachtigste vorm van dood-zijn is het levensproces van de mens, om van zijn speciale vertakking, de geestelijke mens, maar niet eens te spreken...’⁵⁰⁾

Zo mondt Ter Braaks gesprek met zijn politieke mogelijkheden uit in de ‘unendliche Reflexion’ die iedere politieke (hiërarchische) ernst passeert. En achter zijn boutade, waarmee hij wil aantonen dat hij ‘de oude hiërarchie met zijn ganse bestaan heeft losgelaten’,⁵¹⁾ schuilt zijn ernstige bereidheid om zich met alles en niets te identificeren, waneer het zo te pas komt en het erom gaat de oude hiërarchie van tegenlicht te voorzien. Op zoek naar zijn belang wordt Ter Braak in werkelijkheid voortgedreven door een belangeloosheid die het zelfs voor een aan ieder menselijk belang vijandige hiërarchie opneemt, waar zij op de verabsolutering van een menselijke hiërarchie van waarden stuit.

Deze belangeloosheid vindt men nu ook terug achter zijn ‘mogelijke’ vereenzelvigingen, die een reële partijkeuze schijnen te symboliseren. Ook deze bewegen zich op de grens van ernst en spel en zijn voorbestemd om achteraf voorlopige ‘herkenningstekenen’⁵²⁾ te blijken.

Wanneer Reinaert ‘de enige geestelijke realiteit’ is die Ter Braak ‘volledig

49) III 113.

50) III 157, 158.

51) III 158.

52) III 212.

[p. 75]

delen kan’⁵³⁾ en wanneer hij in diens nuchtere doeleinden een niet door de cultuur aangetaste natuurlijkheid terugvindt, dan trekt die natuurlijkheid hem niet zozeer als zodanig aan, maar symboliseert zij het door de ‘cultuur’ verworpene en drukt zijn toenadering de rehabilitatie van een vroeger geminachte waarde uit. Slechts waar men kwaad spreekt van Reinaert in naam van ‘het hogere’, identificeert Ter Braak zich met ‘het lagere’ en speelt hij met de gedachte aan een vitalistisch gelijk in nietzscheaanse zin. Maar de aantrekkelijkheid van zijn bondgenoten tegen de ‘geestelijke hiërarchie’⁵⁴⁾ lijkt vooral te worden bepaald door de mate waarin hij niet echt in hen hoeft te geloven als symbolen van een nieuwe hiërarchie.

Daarmee wordt de functie van Nietzsches vitalisme in Ter Braaks werk duidelijk. Terwijl het als een nieuwe maatstaf van het handelen op zijn positiviteit resoneert en langs zijn behoefte aan een dergelijke maatstaf nog na Politicus zijn ‘politieke’ probleem beïnvloedt, resoneert het wezenlijker op zijn behoefte om afstand te winnen tot de geestelijke hiërarchie, door het partij kiezen voor een willekeurige tegen-hiërarchie. Zijn toenadering tot Nietzsches vitalisme bezit het karakter van een experiment in dienst van de gelijkgerechtigdheid der standpunten. Want daardoor oefent hij zich in de beschikbaarheid die overal en nergens thuis is.

Tegenover een onbewuste projectie van het eigenbelang op het geloof in de geest ‘als iets “hogers” en “diepers”’, speelt Ter Braak met andere projectiemogelijkheden. Maar het blijft spel. Zijn bereidheid om het handelen in een nietzscheaans perspectief te bezien, is slechts een onderdeel van zijn bereidheid om het handelen in alle mogelijke (en ‘onmogelijke’) perspectieven te bezien, wanneer er met het geloof in de volstrektheid van een bepaalde hiërarchie moet worden afgerekend.

Achter een schijnbaar hiërarchische behoefte die zich op telkens nieuwe termen vastzet, schuilt een anti-hiërarchische bedoeling die in de snelle opeenvolging der standpunten en het overal en nergens thuis zijn de grootste gemene deler der ‘ware’ neutraliteit beleeft. En als Ter Braak de dupe wordt van zijn speelse adhesies, omdat hij het langs zijn positieve zijde wil zijn, wreekt hij zich telkens voor zijn ontrouw aan de zuivere beschikbaarheid door een afscheid dat in die adhesies reeds lag opgesloten, voor zover het negatieve element van het partij kiezen tegen iets anders erin overheerste. Wanneer hij uit Politicus zonder Partij voor zichzelf als een ‘politicus’ te voorschijn komt, is zijn voorlopige partijloosheid reeds de verschijningsvorm van een bestendige ironie, die aan iedere agressief-politieke bedoeling bij voorbaat een beslissende slag heeft toegebracht.

53) III 125.

54) III 172.

[p. 76]

De tweede periode: documentatie

Démasqué der Schoonheid

Démasqué der Schoonheid (1932)⁵⁵⁾ vertegenwoordigt een overgang tussen twee perioden. Met de Ter Braak van Politicus zonder Partij kan men het achteraf lezen als een pleidooi voor de humor die de ‘aestheten’, blijkens hun geloof in de Schoonheid ‘met een hoofdletter’, ontbreekt.⁵⁶⁾ Maar de Ter Braak van de Carnavalsperiode mengt zich op verwarrende wijze in een requisitoir, waarin de schrijver de werkelijke aard van zijn vijandschap jegens de estheten niet helder weet te bepalen en telkens van zijn ‘eigenlijke’ bezwaar ‘afdwaalt’ naar een aantal later los te laten bezwaren, die uit de eerste periode stammen. Niet slechts de geest waarin de estheet handelt, maar de esthetische bezigheden zelf zijn in het geding. En terwijl Ter Braak wezenlijk het hiërarchisch besef aanvalt van de estheet die zich deelhebber waant aan ‘het hogere’, ziet men hem telkens op weg naar een hiërarchie van waarden, vanwaaruit de esthetische bezigheden als zodanig worden bestreden.

Het is dan ook niet waar dat het Démasqué van meet af aan een ‘aanval (was) niet op de kunst, maar op de argumenten, waarachter de kunstenaars zich veilig stellen’.⁵⁷⁾ In eerste instantie confronteert Ter Braak de estheten met de ‘burgerlijkheid’, de ‘onnatuurlijkheid’ en de ‘anti-intellectualiteit’ van hun activiteit. En pas de kennelijke onvrede met de verschillende hiërarchische posities die hij achtereenvolgens tegenover de estheten inneemt, pleit voor het overwegen van een humoristische bedoeling, die aan het eind van het Démasqué met zoveel woorden te voorschijn treedt. Uitgegaan om de estheten te bestrijden in naam van een anti-estheticisme dat verschillende vormen aanneemt: een votum voor de oorspronkelijke ‘dichter’, voor de ‘gewone mens’, voor de denker, verzoent hij zich tenslotte met de estheet die zijn bezigheid onder het aspect van de futiliteit van elk handelen beziet.⁵⁸⁾

Bespreekt men nu de verschillende aspecten van Démasqué der Schoonheid, dan vraagt allereerst Ter Braaks pleidooi voor wat hij ‘puberteitsschoonheid’⁵⁹⁾ noemt, de aandacht. Want daarmee neemt hij de draad van Het Carnaval der Dichters uit Het Carnaval der Burgers weer op. Evenals daar verschijnen de estheten in het Démasqué als de vertegenwoordigers van een officiële, gevestigde schoonheid, die juist in de mate waarin zij het tot burger-

55) Démasqué der Schoonheid, 1932, II 561 e.v.

56) Cfr. ‘Démasqué der Schoonheid.....werd mijn afrekening met het zogenaamde aandeel der kunstenaars in de “waarheid”-achter-de-schone-dingen. Al schrijvende begon ik de kunst duidelijker te zien; en hoewel mijn betoog zich aanvankelijk tegen de “aestheten” (de gezwellen op het kunstleven derhalve) richtte.....werd (het) een aanval niet op de kunst, maar op de argumenten waarachter de kunstenaars zich veilig stellen.....een poging de kunst los te maken van haar pretentieuze, half-intellectuele dienaren.’ III 50.
Onder de naam ‘aestheten’ richt Ter Braak zich in eerste instantie tegen de vertegenwoordigers van een Tachtiger schoonheidscultus, maar wat hij in hen bestrijdt, blijkt minder het esthetische moment te betreffen dan een gebrek aan humor dat hij, eenmaal de estheten voorbij, ook in kunstenaars en intellectuelen aantreft. De estheet is slechts een specimen van de onhumoristisch handelende mens. Ter Braak heeft echter de neiging om het emotionele woord ‘aestheet’ ook toe te passen op de andere specimina die (en naarmate zij) als onhumoristen binnen zijn gezichtskring vallen. Zo gaat het de kunstenaar in het algemeen aanduiden.

57) III 50.

58) Cfr. ‘Dat wij allen, paddestoelen en aestheten, slechts leven om dood te gaan.....’ II 609.

59) II 583.

[p. 77]

lijk aanzien heeft gebracht, haar recht op de naam ‘schoonheid’ heeft verloren. Want de schoonheid ligt in het element verzet tegen de gevestigde orde,⁶⁰⁾ en zij is overal elders dan waar kunstenaars en burgers elkaar vinden in een gemeenschappelijke werkelijkheidsbeleving, waarvan een gemeenschappelijke schoonheidsontroering een onderdeel vormt.

Van het Carnaval onderscheidt het Démasqué zich echter, doordat Ter Braak aan de ware ‘schoonheid van het verzet’⁶¹⁾ niet meer de suggestie verbindt van een relatie tot een geheimzinnige tweede werkelijkheid. De bondgenoot van wie hij zich in zijn strijd tegen de estheten bedient, is niet meer de dichter uit het Carnaval, in wie individualisme, luciditeit en doodsdrift als verschijningsvormen van een ‘dichterlijk’ Eenheidsstreven samenvallen. Onder invloed van Nietzsche blijkt hij te hebben afgerekend met zijn metafysisch ‘twee-partijen-stelsel’.⁶²⁾ En van een ware schoonheid die in laatste instantie identiek is met de zuiverheid van het één-zijn (en niet-zijn) der dingen, valt in het Démasqué niets meer te bespeuren.

Ter Braaks nieuwe bondgenoot tegen de officiële orde, waaraan de burgerlijke estheten medeplichtig zijn, neemt de gestalte aan van de ‘puber’, die in een persoonlijke daad uitdrukking geeft aan een eigen levensgevoel en aldus in een zuivere verhouding treedt tot de schoonheid, die aan een burgerlijke kunstproduktie noodzakelijk ontbreekt.

Er ligt in dit buiten spel zetten van de burgerlijke kunstenaar - dat zich in wezen slechts tegen een gebrek aan ‘humor’ richt - een duidelijker mogelijkheid van verzoening tussen ‘oorspronkelijken’ en ‘onoorspronkelijken’ opgesloten dan in het metafysisch tweepartijenstelsel, dat achter beiden een fundamenteel verschil in bestemming liet oprijzen. Er sluipt een historisch gezichtspunt binnen, wanneer Ter Braak de estheten in de puber met de zuiverheid van hun eigen jeugd confronteert, van het stadium waarin zij streden voor ‘een verdrukte waarde’.⁶³⁾

De Tachtiger estheten, die in een wereld van benepen domineesfatsoen de ‘eis der zintuigen’⁶⁴⁾ stelden, hadden gelijk, zolang zij ongelijk hadden en hun optreden het karakter bezat van een verzet tegen een hun als ‘natuurlijk’ opgedrongen orde. Hun fout was slechts dat zij de esthetische bezigheden bleven zien als het symbool van de ware schoonheid (die eenmaal hun deel was), toen zij het pleit hadden gewonnen en hun aanstotelijke kunst gemeengoed was geworden. Wat hun ontbrak was de ‘puberteitslenigheid’,⁶⁵⁾ die zich op tijd uit verworven posities terugtrekt en zich openstelt voor een nieuwe openbaring van de schoonheid als verzet.

Terwijl men Ter Braak nu enerzijds ruimte ziet maken voor een nieuwe

60) Cfr. ‘Zij (de schoonheid) is de onmiddellijke begeleidster van het verzet en de conflicten; zij is het symbool van een mogelijke andere wereld dan die, waarin men is grootgebracht; zij is het verzet en het conflict.....’ II 570.

61) II 572.

62) III 44.

63) II 594.

64) II 590.

65) II 594.

[p. 78]

schoonheid(sformule), die zich negatief verhoudt tot ‘de officiële kunst’,⁶⁶⁾ kondigt zijn verzoening met de bescheiden estheet, die zijn bezigheden als ‘willekeurige’ activiteit kan zien, als ‘een functie, die fungeert en anders niet’,⁶⁷⁾ zich anderzijds reeds aan. In een later stadium van zijn geschrift valt de puberteitslenigheid samen met het betrekkelijkheidsbesef van de man die na het stadium van de fanatiek gevoerde strijd zijn volstrektheidspretentie laat varen. Aan het eind van het eerste deel van het Démasqué staat Ter Braak naast de estheet die in lachen uitbarst over zijn vroegere ernst,⁶⁸⁾ zonder de bezigheden waaraan hij die ernst ophing ontrouw te worden.

Toch gaat daaraan een poging vooraf om voor een historisch onttroonde esthetische schoonheid een nieuwe, anti-esthetische schoonheid in de plaats te stellen, die het stadium der gearriveerdheid nog niet heeft bereikt. Onder de invloed van Nietzsche, die als psycholoog de schijnbaar aan ‘het lagere’ ontstegen, esthetische impulsen in de buurt bracht van de ‘ordinaire’ driften van de mens, is Ter Braak een ogenblik geneigd de zuiverheid te beleggen in de voor estheten oninteressante, ‘lagere’ levensfuncties en een aldus ontstaan votum voor ‘het gewone’ in te vullen in zijn theorie van een steeds verworpen schoonheid.

Want wat zich in eerste instantie van Nietzsche aan hem opdringt, is diens beschrijving van als ‘metafysisch’ te boek staande bezigheden in ‘natuurlijke’ categorieën. En als Nietzsche ‘verheven’ en ‘gewone’ levensfuncties onder het aspect van hun gemeenschappelijke ‘ordinaire’ afkomst bij elkaar brengt, ligt daarin voor Ter Braak een votum voor het ‘ordinaire’ opgesloten en verschijnt de esthetische activiteit hem in het licht van onechtheid en aanstellerij. Het gewone krijgt een aureool van oorspronkelijke zuiverheid.⁶⁹⁾

Reeds in het Démasqué echter komt Ter Braak zijn neiging te boven om de esthetische bezigheden als onnatuurlijk in discrediet te brengen. In de loop van zijn betoog verliezen termen als ‘natuur’ en ‘puber’ hun verwijzing naar een ‘juiste’ hiërarchie van waarden en verandert zijn vijandschap jegens de estheten van karakter. Aan het eind van het eerste deel van het Démasqué aanvaardt Ter Braak de kunstenaar die de ‘gravité’⁷⁰⁾ heeft afgezworen, en zich op niets anders beroept dan op een persoonlijke aandrift. In het tweede deel van het Démasqué, Le Bon Genre,⁷¹⁾ confronteert Ter Braak de humoristische estheet echter met een nieuwe ernst. Want de humor van het Démasqué is nog niet synoniem met de humor van Politicus zonder Partij, zolang aan de eerste een ontmaskering van de ‘intellectueel-met-de-waarheid’ ontbreekt. In het Démasqué manifesteert zich nog een restant

66) II 572.

67) II 610.

68) Cfr. ‘Dan, plotseling, pakt ons de humor; en wij glimlachen, wij lachen,.....wij slaan krom van het lachen.....’ II 610.

69) Cfr. ‘In die tijd voelde ik onweerstaanbare behoefte, tegenover deze soort verfijnden opzettelijk grof te worden, om hen te laten merken, dat ik niet langer door hun ficties geïmponeerd werd en dat grofheid een even betrekkelijke “waarheid” kon zijn.....’ III 53.
Al in het Démasqué komt Ter Braak ervan terug ‘om in die “gewoonheid” het speciale criterium ener nieuwe rangorde te vermoeden.....’ III 162. Hij neemt de ‘verfijning’ in bescherming tegen zijn neiging om de ‘geminachte natuur’ (II 595) tegen haar uit te spelen. ‘Men kan immers niet meer terug, als men van de aesthetische verfijningen geproefd heeft; en men wil ook niet meer terug naar een stadium van onverfijndheid, dat even goed, maar ook even slecht is als het verfijnde.’ II 593.

70) II 612.

71) Le Bon Genre, II 617 e.v.

[p. 79]

van zijn rationalisme, wanneer hij schijnbaar niets anders doet dat in ‘le bon genre’⁷²⁾ de schrijfwijze van Nietzsche en Stendhal boven de bele esthetische ‘genres’ verheffen.

Schijnbaar verdedigt hij zijn voorkeur voor het intelligente essay en de psychologische roman als een persoonlijke voorkeur, als een ‘eenzijdigheid’⁷³⁾ naast andere eenzijdigheden. En als hij zijn voorkeur ‘met alle middelen van het objectieve begrippenspel’⁷⁴⁾ wil verdedigen, zinspeelt hij op het bestaan van een ‘ware’ eenzijdigheid, die zich er niet bij neer kan leggen om vreedzaam naast andere eenzijdigheden te bestaan, maar zichzelf moet verabsoluteren.⁷⁵⁾ Voor de mogelijkheid om een toevallige voorkeur te ‘objectiveren’, zoekt Ter Braak dan nog eenmaal steun bij zijn theorie van een historisch gelijk waardoor de ware eenzijdige zich weet voortgedreven. De ware eenzijdige weet zijn toevallige levensvorm voorbestemd om tijdelijk als de levensvorm te gelden.⁷⁶⁾

Constateert men echter dat de schaduw van een rationalistisch geloof in de Waarheid nog over het Démasqué hangt, dan verschijnt Ter Braaks verdediging van een ‘begripskunst’ door alle middelen van het objectieve begrippenspel in een ander licht. Wat er spel is aan het objectieve begrip, is niet de betrekking van het menselijk begrip tot een hoofdletterwaarheid, maar het menselijk aandeel in die Waarheid, dat door Ter Braak als zeer gering wordt voorgesteld. Hij insisteert op de vergankelijkheid van iedere theorie, zonder het theoretiseren als ‘staat van genade’ te willen loslaten. En het is dit laatste spoor van metafysisch waarheidsgeloof, dathem ertoe brengt om theoretiserend (d.w.z. in een zo zuiver mogelijke relatie tot het absolute: de Waarheid) in te staan voor het theoretiseren zoals Nietzsche en Stendhal dit bedrijven; die waarheid zoeken en objectiviteit stichten, en toch bescheiden blijven tegenover hun aandeel in de Waarheid. ‘Zij denken, zoals men zich scheert: met accuratesse, maar wetend, dat men de volgende dag opnieuw zal moeten beginnen’.⁷⁷⁾

Men ziet Ter Braak dus enerzijds bescheiden tegenover de geldigheid van ieder weten en bereid de esthetische activiteit naast de intellectuele activiteit te plaatsen en ‘kunst’ en ‘wetenschap’ slechts als zintuigelijke ‘muziek’ en begripsmuziek van elkaar te laten verschillen,⁷⁸⁾ maar anderzijds dringt een votum voor een aan alle kanten door vergankelijkheid omspoeld en desondanks op een onvergankelijke Waarheid betrokken weten zich als ‘objectief’ aan hem op.

Door zijn onvermogen om niet alleen de kunst maar ook de kennis ‘van haar heiligheid te verlossen’,⁷⁹⁾ is Ter Braaks poging om van zijn objectief gelijk:

72) II 618 e.v.

73) II 617 e.v.

74) II 619.

75) Cfr. ‘En een eenzijdigheid, die een andere eenzijdigheid gaat “respecteren”, zij vol respect naar diezelfde keuken verwezen!’ II 619.

76) Cfr. ‘De enige toevalligheid van de eenzijdigheid is, dat zij “toevallig” als levensvorm optreedt;’ II 620.
Cfr. verder. ‘.....en telkens verscheen de verlossende subjectiviteit niet als toeval, maar als noodzaak.....’ II 621.

77) II 644.

78) Tegenover de menselijke begeerte naar ‘begrip’ (‘.....alles met vaste betekenis, zinrijk, geformuleerd voor te dragen.....’) plaatst Ter Braak de begeerte naar ‘muziek’ (‘.....alles vloeiend, ongrijpbaar, irrationeel te laten.....’). II 86. Maar ook het allerabstractste begrip ‘is altijd nog veel te muzikaal (curs. A.B.), te vloeiend, te toevallig en te anecdotisch om begrip van de Waarheid te zijn’. II 638.

79) II 623.

[p. 80]

de superioriteit van de kennis boven de kunst, te worden ‘verlost’, bij voorbaat mislukt. Pas aan het eind van Le Bon Genre, na zijn poging om voor die superioriteit met argumenten in te staan, erkent hij dat hij niets anders deed dan ‘eigen parti pris voor een zekere soort auteurs goed praten’.⁸⁰⁾ Maar ook dan nog staat er aan zijn verzoening met de humoristische kunstenaar een laatste eerbied voor de intellectuele functie in de weg. ‘De intelligentie komt, langs welke wonderlijke weg ook, altijd van de kunst terug’,⁸¹⁾ heet het nog na het Démasqué. En daarin legt Ter Braak nogmaals zijn eerbied neer voor de intellectuele functie tegenover de esthetische functie als een functie, die fungeert en anders niet.

Pas in Politicus zonder Partij definieert hij ook ‘het waar-willen-zijn’ als ‘een dom belang van een dom mens’⁸²⁾ en staan zintuigelijke estheten en intellectuelen als vertegenwoordigers van verschillende belangen naast elkaar. Wanneer hij ook de intellectuele bezigheden als ‘amusement’⁸³⁾ en persoonlijke voorkeur opvat, houdt zijn bereidheid om de estheten hun bezigheid als spel te laten, geen verwijzing meer in naar een ernst vanwaaruit ieder spel slechts ‘spel’ is.

Het behoeft echter geen betoog dat het theoretisch naast elkaar plaatsen van het esthetische en het intellectuele avontuur telkens zal worden doorkruist door een praktisch intellectualisme, in de mate waarin een intellectueel ‘zich-rekenschap-geven-tot-op-de-bodem’^83a) door Ter Braak heimelijk betrokken blijft op een ‘laatste waarheid’. Vanuit de humor, die zijn ‘laatste ernst’ vertegenwoordigt, houdt hij een hiërarchie van waarden in stand volgens welke een handelen in dienst van de humor wezenlijk onderscheiden blijft van een ‘willekeurig’ handelen.

Wat hij van de estheten denkt, is afhankelijk van de vraag wat de intellectuele functie voor hem betekent. En omdat de ‘intelligentie’ beurtelings een in zichzelf besloten levensspel en de ‘zin des levens’ vertegenwoordigt, heeft hij nu eens niets en dan weer alles op de estheten aan te merken.

80) II 645.

81) Het Schrijverspalet, Forum november 1932, III 409.

82) III 67.

83) Cfr. III 53 e.v. ‘Er schuilt in de definitie: kunst is amusement, zulk een aantrekkelijk misverstand,.....’ III 55.

83a) Cfr. noot III 109.

Intermezzo: Ter Braaks literaire kritiek

Na de bespreking van Démasqué der Schoonheid, dat hier als fase in Ter Braaks filosofische ontwikkeling werd beschouwd, zou Politicus zonder Partij ter sprake moeten komen als de rijpe vrucht van het proces dat in het Démasqué begon.

Maar eerst zal hier, bij wijze van intermezzo, de literair-kritische activiteit

[p. 81]

besproken worden als een naar omvang zeer belangrijke werkzaamheid, die men met de verschijning van het Démasqué (1932) in Forum⁸⁴⁾ kan laten beginnen en die o.a. in Het Vaderland, waarvan Ter Braak in september 1933 letterkundig redacteur wordt, zal worden voortgezet.

Bij die bespreking wordt vooral aandacht besteed aan de vraag naar zijn kritische normen en hun verband met de filosofische inzet van zijn werk.

Ziet men van vroegere literair-kritische geluiden als minder belangrijk af, dan kan men voor de bespreking van de literaire kritiek van de programverklaring die de verschijning van Forum inluidt, uitgaan. In het artikel dat Ter Inleiding⁸⁵⁾ op Forum geschreven wordt, ontvouwt de redactie een programma dat zich negatief tegen ‘de vergoding van de vorm’ richt en positief de ‘persoonlijkheid’ naar voren schuift als ‘het eerste en laatste criterium bij de beoordeling van de kunstenaar. Welke wonderen zich ook bij het scheppingsproces mogen afspelen: zij schijnen ons dan eerst van belang, wanneer de persoonlijkheid van de kunstenaar zich voor ons in zijn werk bevestigt’.⁸⁶⁾

Niet hoe de schrijver iets zegt, maar wat en of hij iets te zeggen heeft, is van belang, aldus zou men Ter Braaks antwoord op het dilemma: vorm of vent⁸⁷⁾ kunnen weergeven. Na een periode waarin ook Ter Braak aan de volgens Forum heersende overschatting van de techniek⁸⁸⁾ offert, beschouwt hij iedere formeel-artistieke preoccupatie als van bijkomstig belang in vergelijking met ‘het philosopheren over de afgronden van leven en dood’.⁸⁹⁾ Hij is zelfs geneigd om een academische kunstbeoefening op te vatten als een alibi voor een gebrek aan persoonlijkheid, dat voor hem op een gebrek aan ‘werkelijke ideeën’ neerkomt. Er is iets tegenstrijdigs tussen het iets te zeggen hebben - dat automatisch bepaalde vormen met zich meebrengt - en het beoefenen van bepaalde kunstvormen die voor Ter Braak met een onpersoonlijke levenshouding verzwagerd zijn.

Vooral de poëzie wekt als ‘mauvais genre’ zijn weerzin op, waarbij hij die weerzin o.a. ophangt aan de term ‘intelligentie’⁹⁰⁾ en intelligentie zonder zoveel woorden laat betekenen dat de mens zich nuchter rekenschap geeft van zijn hachelijke positie als levend wezen.⁹¹⁾ Zijn bezwaar tegen de poëzie is in laatste instantie een religieus bezwaar, dat ieder handelen treft waaruit de tragische ‘condition humaine’ is weggeacteerd.⁹²⁾ Het treft dus enerzijds veel meer dan de poëzie alleen, anderzijds wordt de intelligente dichter, wiens dichten geen breuk betekent met een tragisch levensbesef, er in wezen niet door getroffen.

Toch kan men Ter Braak zijn onheldere bedoelingen een tijdlang aan een

84) Forum, Maandschrift voor Letteren en Kunst, onder leiding van Menno ter Braak, E. du Perron e.a., Nijgh en Van Ditmar, Rotterdam, Jrg. I (1932) - IV (1935).

85) Ter Inleiding, januari 1932, IV 267-270.

86) Idem, IV 268.

87) De formule: vorm of vent is afkomstig van de dichter J. Bloem, die daarmee het twistpunt weergaf van twee rond 1930 met elkaar polemiserende kunstopvattingen.
Cfr. ‘Tegen die tijd ga ik dan een bloemlezing samenstellen.....onder het motto: “Is het een vent, voor mijn particulier gevoel?”’ Prisma of Dogma, Vrije Bladen, januari 1931, I 355.
Cfr. Briefwisseling 9.

88) Cfr. Ter Braak ‘had het veelpolige bedrog ontdekt van het woord en er zich tegen verzet met te meer kracht daar hij zijn eigen virtuoziteit op dit gebied had leren vrezen’. S. Tas, Een Critische Periode, De Bezige Bij, Amsterdam, blz. 29. H.A. Gomperts constateert dat Ter Braak in zijn beginperiode aan het ‘gewone woord’ nog niet toe was. H.A. Gomperts, De Schok der Herkenning, G.A. van Oorschot, Amsterdam 1959, blz. 115.

89) Anthonie Donker, Administrateur, 1931, III 420.
Op talrijke plaatsen drukt Ter Braak zijn betrekkelijke onverschilligheid voor de technische kant van het schrijverschap uit. Het gaat om ‘het belangrijke boek’, niet om ‘de “goede roman”’ (V 55), want ‘tenslotte is het toch altijd weer de mens, die ons in de schrijver interesseert’ (VI 289).
Cfr. verder. De Onverzorgde Stijl, V 431-438, waarin Slauerhoffs ‘slordigheid’ wordt besproken.

90) Cfr. ‘Het is waar: in de poëzie is de intelligentie al zeer impopulair, omdat alles zich daar laat “zingen”.’ Het Schrijverspalet, Forum november 1932, III 413. Cfr. verder. ‘.....een zangerige afkeer van het denken.....’ V 347.

91) Cfr. ‘In hem (de mens) leeft nog even sterk als vroeger het verlangen om zich van de nuchterheid in de roes te ontslaan, d.w.z. (waar het de gemiddelde Europese intellectueel geldt) om zich aan de klamme verantwoordelijkheid van het intellect te onttrekken door zich vaagheid en onredelijkheid te veroorloven in de poëzie. Ieder, die wel eens te veel gedronken heeft, weet, dat de roes een gevoel van macht geeft, waaraan men nuchter zijnde niet kan raken.....’ Poëzie als Roes, 16 december 1934, V 370.

92) Men kan grosso modo zeggen dat slechts ‘het toelaten der relativerende doodsgedachte’ (III 658) de mens voor ‘oneerlijkheid’ behoedt, dat het leven als zodanig voor Ter Braak met ‘maskerade’ en ‘acteren’ is verzwagerd.
Cfr. V 337.

[p. 82]

weerzin tegen de poëzie als ‘mauvais genre’ zien ophangen. Als hij soms geneigd is om in het perspectief van een naakte levensernst de literatuur als zodanig als spel en ‘versiering des levens’⁹³⁾ te beschouwen,⁹⁴⁾ zijn het voor hem vooral de dichters die zich aan een dionysische vlucht voor de levensproblemen schuldig maken. En het in Ter Inleiding aangetekende verzet tegen de heersende ‘dichtervergoding’ ten gunste van ‘die “slechte dichter” Multatuli’⁹⁵⁾ zet zich dan ook telkens gemakkelijk om in een strijd tegen het dichterschap als zodanig, wegens ‘het belangrijke stuk maskerade, dat er in alle poëzie, in de poëzie als zodanig, steekt’.⁹⁶⁾

Slechts schijnbaar beperkt zijn bezwaar zich tot een poëziebeoefening in academische zin waarbij de persoonlijkheid van de kunstenaar in de schaduw blijft. Er is voor hem geen poëzie waarin de persoonlijkheid zich bevestigt. De zich bevestigende persoonlijkheid doet dat niet op de wijze der poëzie, suggereert Ter Braak. Daarom wordt alle poëzie - behalve de ‘philosophische poëzie’⁹⁷⁾ van een Dèr Mouw of een Vestdijk, ‘van een denker, die gemakkelijker denkt, als hij dicht’⁹⁸⁾ - door hem als ‘sierpoëzie’⁹⁹⁾ afgedaan. Leopold schrijft sierpoëzie, omdat hij in zijn gedichten ‘“gedachtenloos”’ drijft ‘op twee of drie gedachten over mens en wereld, die in eindeloze variatie gebroken en gereflecteerd worden in taaldruppels en taalschuim’.¹⁰⁰⁾

Voor Ter Braak zijn twee of drie gedachten over mens en wereld te weinig. Wanneer hij achteraf door een woord als sierkunst of door zijn vergelijking van de poëtische scheppingsroes met de alcoholische roes¹⁰¹⁾ niets ongunstigs over de poëzie wil gezegd hebben,¹⁰²⁾ moge men inderdaad bedenken dat hij niet alleen de poëzie ‘bagatelliseert’, maar zich ook over andere zaken ‘ongewichtig’ uitlaat. De ernst van heel het menselijk handelen is in het geding, wanneer hij het oog vestigt op de ‘openlijk erkende relativiteit van alle handelen door de dood’.¹⁰³⁾ Hij laat het in zijn werk niet aan gezichtspunten ontbreken waaronder niet alleen de activiteit van de dichter, maar die van de cultuurmens in het algemeen als onbelangrijk verschijnt. ‘De leesmens...zou...in een samenleving van nomaden worden weggehoond, omdat hij noch kan paardrijden, noch kan vissen, noch kan melken’,¹⁰⁴⁾ heet het. En wanneer de oorlog is uitgebroken, ziet hij allerlei culturele bezigheden wegvallen als ‘bijzaken, waarin men in “normale” tijden, half en half ondanks zichzelf, toch behagen schept’.¹⁰⁵⁾

De poëzie deelt echter niet alleen in dit soort relativeringen. Het behagen dat Ter Braak in haar gehad wil hebben, wanneer hij zich tegen het verwijt van zijn ongevoeligheid voor poëzie verdedigt, maakt maar al te gemakkelijk

93) IV 29.

94) Cfr. ‘Het (culturele) spel op zichzelf is niet het euvel, integendeel, maar wel de stemverheffing van degene, die daardoor vergeet, dat hij ieder ogenblik met een ernst van geheel ander gehalte kan worden geconfronteerd.’ Eenvoudig of Goedkoop, 3 september 1939, VII 358.

95) IV 268.

96) Poëzie als Roes, 16 december 1934, V 368.

97) Twee Dichtertypen, 18 november 1934, V 347.

98) De Dichter en het Leven, 12 november 1933, V 15.

99) Twee Dichtertypen, V 351. Zie verder V 368 en IV 73, 74.

100) De Duistere Dichter, 11 augustus 1935, IV 76.

101) Poëzie als Roes, V 368-376.

102) Repliek van de Nuchtere Dionysos, februari 1935, IV 317-324.

103) De Nieuwe Elite, 1939, III 658.

104) Tijdelijk Analphabetisme, 2 september 1934, V 269.

105) Eenvoudig of Goedkoop, VII 357.

[p. 83]

plaats voor het behagen dat hij aan de ‘nuchtere zelfexpressie’ in ‘gewoon’ proza beleeft. ‘Ce qu'il ne vaut pas la peine d'être dit, on le chante’,¹⁰⁶⁾ is een van de vele hatelijkheden jegens de poëzie, die men alleen dan als grapje zou mogen opvatten, wanneer ze geen ruimte moesten maken voor de nuchtere zelfbevestiging der persoonlijkheid, die niet, als de dichter, ‘boven het leven wil zweven’,¹⁰⁷⁾ of zichzelf wil ‘genieten, als wat hij niet is, d.w.z. als volmaaktheid’.¹⁰⁸⁾

Pas wanneer Ter Braak aan de persoonlijkheid niet meer de maatstaf aanlegt van ‘le bon genre’, maar van de humor, die ook de dichter zich kan toeeigenen, staat er aan zijn verzoening met de dichter niets meer in de weg. En inderdaad is zijn persoonlijkheidseis van meet af aan voorbestemd om met de eis van de humor, het inzicht in de metafysische zinloosheid van elk handelen, samen te vallen. In Politicus zonder Partij stelt hij vast dat niet de poëzie, maar de metafysische pretenties van haar beoefenaren zijn anti-esthetisch (en zijn anti-poëtisch) standpunt in het Démasqué bepaalden. ‘Ik veinsde meer ongevoeligheid voor hun poëzie dan ik had, omdat ik de metaphysische bespiegelingen, die zij aan de poëzie verbonden, alleen met gelach kon beantwoorden’.¹⁰⁹⁾ Zijn theoretisch-filosofische verzoening met de humoristische poëet en de van haar gravité bevrijde poëzie wordt echter telkens doorkruist door het hanteren van ‘le bon genre’ als literair dogma. Wanneer Marsman Ter Braak verwijt dat deze zich door zijn vergelijking van het poëtisch proces met de alcoholische roes als anti-poëet heeft ontpopt, repliceert Ter Braak dat zijn betoog verre van ‘een pleidooi te zijn voor de anti-dionysische nuchterheid....een pleidooi was voor de roes, maar die roes dan ook erkend als roes!’¹¹⁰⁾ Doch deze toegeeflijkheid wordt ieder moment weersproken door een feitelijke trouw aan de in ‘le bon genre’ neergelegde waarderingsrichting.

Er is hem net iets te veel aan gelegen om talloze verschijnselen op de noemer van de roes, de ‘muziek’, te brengen en daarmee uit te sluiten van de eretitel ‘begrip’, die hij voor zo weinig mogelijk geestelijke activiteiten reserveert, omdat zij eretitel moet blijven. Hij verzet zich tegen het opvijzelen tot ‘geestelijke’ van Rembrandt en beschouwt de diepzinnige onderwerpen als voorwendsel voor ‘schildersplezier’, dat ‘de intellectuele en emotionele problemen opheft’. De schilder verwijlt aan de ‘oppervlakte’, en pas wanneer Ter Braak zijn plezier aan de negatieve gevoelswaarde van het woord ‘oppervlakte’ heeft beleefd, is hij bereid tot een herwaardering van de oppervlakte. Hij maakt zich in agressieve termen verdienstelijk voor zijn ‘intellectualistische’ standpunt en wil pas achteraf niets gezegd hebben ten on-

106) Cfr. Twee Dichtertypen, V 346.

107) De Dichter en het Leven, V 17.

108) Repliek van de Nuchtere Dionysos, IV 319.

109) III 53.

110) IV 322.

[p. 84]

gunste van de niet-intellectuele dichter. Pas later maakt de praktische gelijkstelling van persoonlijkheid en ideeënproza plaats voor een ruimer standpunt. En van dat ruimere standpunt profiteert dan ook de sierkunst, en met name het tussen de ‘philosophische poëzie’ en de ‘sierpoëzie’ gelegen overgangsgebied,¹¹¹⁾ dat aanvankelijk in de buurt was gebracht van de ‘aesthetische gebruiksvoorwerpen’ en de ‘Perzische tapijtjes’.

Zover gaat zijn toegeeflijkheid jegens de dichter die zich in de roes der poëzie aan ‘de klamme verantwoordelijkheid van het intellect onttrekt’,¹¹²⁾ dat hij in 1940 de dichter Boutens om diens ‘formaat’ tegen zijn afkeer van het ‘on-menselijke’, ‘hemelse’ dichterschap in bescherming neemt.¹¹³⁾ ‘Waarom niet liever ronduit erkend, dat er (minstens) twee soorten dichters zijn, de gròte dichters en de menselijke dichters?’¹¹⁴⁾ Een vroeger door Ter Braak verworpen scheiding tussen de kunst en het leven, waaraan de ‘grote’ dichters zich schuldig maken door zich als kunstenaars ‘door middel van de poëtische vorm te verbijzonderen tot wezens van een andere (subs. hogere) wereld’,¹¹⁵⁾ wordt nu door hem als (menselijke) mogelijkheid aanvaard. En ofschoon hij Slauerhoff boven Boutens blijft liefhebben, is hij geneigd in wat hij vroeger als vlucht voor de levensproblemen en als maskerade beschouwde, nu een afkeer van een vulgair exhibitionisme te zien. Dat een ‘irrationele Weltauslegung’ op werkelijke ontraadseling van het bestaan zou neerkomen, wil hij daarmee niet hebben gezegd.

Keert men na de beschouwing van Ter Braaks verhouding tot de poëzie naar Ter Inleiding terug, dan blijkt daar niet alleen een artistiek-literair program te worden aangekondigd; er is ook sprake van een buiten-literaire belangstelling en van een levensbesef dat door de toeschouwer spoedig als ‘vitalistisch’, ‘paganistisch’, ‘cynisch’ zal worden gekwalificeerd.

Ter Braaks persoonlijkheidseis bleek reeds bij de bespreking van zijn verhouding tot de poëzie een buiten-literair standpunt te vertalen, voor zover zij met de eis van de humor samenviel. Zij is, behalve een artistieke eis, ook de eis van een ondogmatische levensfilosofie die de vlag der onafhankelijkheid in geestelijk en zedelijk opzicht ontrolt. En daarop preludeert de inleiding, wanneer de inleiders ‘voor alles willen trachten “goede Europeanen” te zijn in de zin, waarin Nietzsche dat verstond (geen Nederlandse provincialen dus....)’¹¹⁶⁾ De persoonlijkheid zoals Forum die wil, is een zich van overgeleverd ‘geloof en zeden’ emanciperend, kosmopolitisch wezen, dat nog een rekening te vereffenen heeft men de oude omgeving en enigszins op choqueren uit is.

Niet geheel toevallig kondigt de inleiding dan ook een polemische schrijf-

111) Cfr. ‘De subtiliteit treedt bij den overwegend deductief aangelegden Ter Braak pas in haar rechten, nadat de tegenstelling is geponeerd.’ S. Vestdijk, Muiterij tegen het Etmaal, A.A.M. Stols, 's-Gravenhage 1947, II 181.

112) Poëzie als Roes, V 370.

113) P.C. Boutens 70 Jaar, 17 februari 1940, IV 514-520.

114) IV 514.

115) IV 515.

116) IV 268, 269.

[p. 85]

wijze aan, die ‘onafscheidelijk is van de zelfbegrenzing der persoonlijkheid’,¹¹⁷⁾ d.w.z. van de dynamische, nomadische persoonlijkheid, die zich voor haar plaatsbepaling tegen het gevestigde moet afzetten. De Forum-kritiek zal agressief zijn, als de kritiek van mensen die tegen hun ‘provinciale’ afkomst rebelleren. En zij bevoordeelt de rebellerende, zich bevrijdende persoonlijkheid, die zij door dik en dun steunt tegen het ouderlijk huis. Aan Slauerhoff wordt in Forum nadrukkelijk huisvesting verleend, wanneer hij geestelijk is geëmigreerd uit een ‘Nederland’ waar de dienst door ‘notarissen’¹¹⁸⁾ en ‘fatsoensrakkers’¹¹⁹⁾ wordt uitgemaakt. En al is vooral Du Perron persoonlijk betrokken bij het steunen van ‘zonen’ tegen ‘vaders’ en ‘dichters’ tegen ‘burgers’, ook Ter Braak neemt deel aan de strijd tegen de weldenkenden, in wie hij echter vooral de zonde van de hoogmoed bestrijdt. Zijn persoonlijkheidseis valt in wezen samen met de eis van een humor die ook binnen het bereik van notarissen en fatsoensrakkers ligt. Men kan hem telkens op die wezenlijke positie zien vooruitlopen en ontrouw zien worden aan de oorspronkelijk in zijn persoonlijkheidseis neergelegde en agressief geponeerde waarderingen. Zijn persoonlijkheidseis is in wezen een religieuze eis, die slechts in het voorbijgaan de vorm aanneemt van een moreel ageren, dat meer Du Perrons belang dekt. Niet langs de zijde van zijn hoofd, dat wijs-objectief geen partij kiest,¹²⁰⁾ maar langs de zijde van een temperament dat sterk tegen Du Perrons temperament aanleunt en zich op diens spontane reacties inspireert, ziet men Ter Braak ‘morele eisen’ stellen aan de persoonlijkheid en b.v. partij kiezen voor de rebel tegen de conformist. Daarmee is niet gezegd dat aan die partijkeuze innerlijke noodzaak ontbreekt. Zijn ondersteuning van een heftig rebellerende Slauerhoff gaat stellig op een persoonlijk gevoelde behoefte terug, maar zij zou niet tot stand gekomen zijn, als Ter Braak de angst voor zijn eigen ‘onmogelijke’ subjectiviteit niet aan Du Perrons moed tot een eigen smaak was kwijt geraakt. Ter Braak is gespleten in een ‘wijs-objectieve’ helft en een onmogelijk temperament, die elkaar niet kunnen vinden. In zijn wijsgerigheid bezit hij een tegenwicht tegen (resp. een verhulling voor) een kinderlijke protesthouding waarmee hij niet goed voor den dag kon komen. En voor zover hij zich dus slechts onder Du Perrons leiding kon distantiëren van zijn wijsgerigheid in de richting van een onmogelijk ‘zelf’, kan men zeggen dat hij zonderleiding weer ‘gedoemd’ was naar zijn wijsgerigheid terug te keren.

Du Perrons temperament was een mogelijk temperament, het liet zich wel voor ‘het forum der cultuur’ brengen, zij het niet voor het forum der Nederlandse cultuur, met de vertegenwoordigers waarvan Du Perron voortdurend

117) IV 269.

118) IV 58.

119) IV 208.

120) Cfr. E.d.P.'s opmerking hierover in Briefwisseling 22 (22 juli 1933).

[p. 86]

in proces ligt. Een Frans georiënteerde libertinage, die vooral op rekening van Du Perron komt, maakt de verschijning van Forum tot een telkens terugkerende ergernis voor anti-libertijnen. En Ter Braak gaat mee. Tussen twee perioden van (een vroegere en een latere) gematigdheid in schrijft hij een min of meer agressieve stijl. ‘Een schrijver wordt brutaler, na zijn dertigste jaar’,¹²¹⁾ stelt hij in Politicus zonder Partij vast, waar hij echter tevens een vage humoristische honnête homme ten doop houdt en in principe ontrouw wordt aan het beeld van een markanter persoonlijkheid, zoals dat uit Forum oprijst. Als Forum-redacteur en medestrijder van Du Perron ziet men hem een andere (een meer naar Du Perrons beeld geschapen) persoonlijkheid verdedigen dan die hij in zijn filosofische eenzaamheid ontwerpt.

De verschillende aspecten van de Forum-persoonlijkheid en de aan haar gestelde eisen zullen hier nader worden bezien. De eis der oorspronkelijkheid kan men nog van vóór Ter Braaks kennismaking met Du Perron (1930) laten dateren.¹²²⁾ En men ziet haar in de Forum-periode voortleven in de vorm van talrijke aanvallen op ‘epigonen’,¹²³⁾ waarbij epigonisme verschillende dingen kan betekenen die niet van elkaar worden onderscheiden. Vondels ‘intellectuele slaafsheid’¹²⁴⁾ en Just Havelaars ‘in alle culturen der wereld gesnuffeld hebben’¹²⁵⁾ worden beide ten gunste van eenzelfde oorspronkelijkheid als mens¹²⁶⁾ bestreden. In zijn oorspronkelijkheidseis verzet Ter Braak zich dus zowel tegen de ‘gelovige’ als tegen de ‘traditionalist’ of de ‘conservatief’.

Het vent-zijn impliceert een zekere weerbarstigheid jegens een traditioneel cultureel bezit dat als model klaar ligt. In Het Opium der Vormen (1927) spreekt Ter Braak nog over ‘de liefde tot de (eenmaal) geschapen vorm’¹²⁷⁾ en als hij niet tevens, romantisch-individualistisch, van de onherhaalbaarheid der levensvormen¹²⁸⁾ had gesproken, zou men een tegenstelling kunnen construeren tussen een aanvankelijk standpunt en het latere verbod aan de persoonlijkheid om ‘zichzelf’ aan ‘het andere’ te verliezen. Zo kan men althans Ter Braaks standpunt in het Démasqué weergeven, waar hij een slappe veelzijdigheid, het ‘aesthetisch’ omgaan met van alles en nog wat, verwerpt ten gunste van de ‘sterke eenzijdigheid’,¹²⁹⁾ van het bij zichzelf blijven der persoonlijkheid. En het is niet duidelijk of hij met dit zelf een van meet af aan gegeven grootheid bedoelt of het resultaat van een zelfstandige keuze uit voorhanden mogelijkheden. Is het de taak der persoonlijkheid om zich met een zelf te identificeren dat er altijd al was, of trouw te blijven aan een eenmaal gedane keuze? Gaat Ter Braak van een ‘vroeg’ of een ‘laat’ zelf uit, dat tegen de bedreiging door het andere moet worden beschermd?

121) III 21.

122) ‘De kennismaking met Ter Braak moet omstreeks 1930 geweest zijn, na het verschijnen van Carnaval der Burgers.’ G.H. 's-Gravesande, E. du Perron, A.A.M. Stols, 's-Gravenhage 1947, blz. 57.

123) Cfr. ‘Het gevolg.....bleek te zijn het optreden van een groot aantal gentlemenepigonen.....of de verzamelden ook nog belangrijke mensen waren, was een vraag, die hier niet werd opgeworpen.’ Over het Nut van Bloemlezingen, 10 december 1933, V 43.

124) Démasqué der Schoonheid, II 592.

125) Just Havelaar en Zijn Tegenstanders, juli 1930, I 322.

126) Cfr. II 592.

127) 1 363.

128) Cfr. ‘Het leven is een dode abstractie zonder zijn verschijningsvormen die in hun onherhaalbaarheid uitdrukken, dat het leven niets is zonder de oorspronkelijkheid, die het in stand houdt.’ Het Schone Masker, 1927, I 204.

129) II 620.

[p. 87]

Het lijkt soms of Forum van de mogelijkheid van een authentieke persoonlijkheid, die aan alle toevallige beïnvloeding is ontsnapt, uitgaat. Als ontsnappende, zich emanciperende persoonlijkheid had Ter Braak stellig weinig last van gevoelens van afhankelijkheid. Met het pathos der zelfbevrijding¹³⁰⁾ paarde zich een gebrek aan bewustzijn van de aanwezigheid van het verleden in het heden, van het andere in het eigene.¹³¹⁾ Pas later stelt hij bij herhaling vast dat b.v. het genie niet buiten invloeden bestaat.¹³²⁾ En tegenover Politicus zonder Partij, dat geheel de geest ademt van een nieuw begin, kan men Van Oude en Nieuwe Christenen stellen, dat insisteert op de christelijke bepaaldheid van het Europese instinct en aan het individu geen schijn van onchristelijke vrijheid meer laat. Voor het feit dat hij er bepaalde christelijke waarderingen op na houdt, stelt Ter Braak de geschiedenis aansprakelijk en wel in een mate dat hij het eventuele verzet van de mens tegen zijn culturele erfenis als nutteloos beschouwt.¹³³⁾

Wanneer men nu afziet van de vraag hoe hij zich het ontstaan van het zelf (als schepping of als annexatie¹³⁴⁾) voorstelt, dan blijft echter het verweer tegen het andere als tegen een bedreiging van buitenaf, staan. Ter Braak verbiedt zijn vent een te grote meegaandheid, een Einfühlung die het andere te gemakkelijk in het eigene laat overgaan, tot de persoonlijkheid compleet achter haar uiterlijke verworvenheden en slechts ten dele bezielde vormen verdwijnt. Hij wil geen passieve ontvankelijkheid voor mogelijkheden, maar een agressieve keuze uit mogelijkheden, geen neiging tot volledigheid en objectiviteit in de zin van compleet willen zijn.

In dit verband kan men ook de geest ter sprake brengen waarin hij literaire kritiek beoefend wil zien. Ook de kritiserende persoonlijkheid dient subjectief te werk te gaan. ‘Objektivität ist Mangel an Person’. De Forum-persoonlijkheid verwijdert zich niet te ver van zichzelf, in een poging om de hele kosmos te omarmen.¹³⁵⁾ Zij heeft een persoonlijke smaak te verdedigen, een voorkeur uit te spelen.¹³⁶⁾ En wat Ter Braak niet van de persoonlijkheid wil, maakt hij duidelijk aan zijn afkeer van de toneelspeler,¹³⁷⁾ die zichzelf te passief in de meest uiteenlopende anderen inleeft. Als de idee Ter Braak niet vreemd is dat de weerbarstige persoonlijkheid niet buiten ‘geleende’ vormen kan, en in laatste instantie een rol speelt die zijzelf niet heeft geschapen, zoekt hij toch naar de toneelspeler met ‘karakter’, die ‘zichzelf’ projecteert op de hem opgelegde rol, naar de zichzelf in zijn rol bevestigende en niet zichzelf verliezende acteur.¹³⁸⁾

Ter Braak eist dus de echtheid der ware eenzijdigheid, een zekere concentratie van de persoonlijkheid om een vaste kern. Terwijl hij enerzijds de ‘be-

130) Cfr. ‘.....je me précipite dans l'indifférence de l'avenir pour la seule fierté d'avoir été si libre. Henry de Montherlant.’ Motto van Ondergang, 1927, I 173.

131) Cfr. ‘Het is de gewone overschatting van het individueel vermogen tot geestelijke creatie. Dr. Ter Braak is een van de menschen, die nooit zullen weten, hoe klein hun eigen vernuft is in vergelijking met al hetgeen hen bindt aan het verleden.’ J. Huizinga, Verzamelde Werken, Tjeenk Willink, Haarlem 1951, VIII 551.

132) Cfr. ‘Rembrandt werd, zomin als wie ook, als meteoor in de culturele wereldruimte geboren.’ Wie was Rembrandt?, 6 oktober 1935, IV 27.
Cfr. verder. Jeugdherinneringen, 8 november 1936, VI 254.

133) ‘Is deze erkenning het beroemde “historische besef”, dat bij mij ontwaakt en mij rijp maakt voor een huldebetuiging aan de “twintig eeuwen Christendom”?’ III 266.

134) Over ‘herschepping’ cfr. Het Schone Masker, 1927, I 196 e.v.

135) Cfr. ‘De objectiviteit, waarnaar Anthonie Donker in zijn critieken streeft, manifesteert zich in de roman als een neiging tot uitvoerigheid, volledigheid, over-volledigheid.’ Davos, 5 mei 1935, V 508.

136) Cfr. ‘“Alles was ist, ist vernünftig”, dus ook de Nederlandse familieroman.....’ De Vrouwenroman Gespiegeld, 22 september 1935, V 593.

137) Cfr. ‘Het was dezelfde afschuw als Ter Braak had voor tooneelspelers; beiden zagen zij daarin geen echte menschen meer.’ G.H. 's-Gravesande, E. du Perron, blz. 73, 74.

138) Zie In Memoriam Louis Davids, augustus 1939, IV 807 e.v.
Cfr. ‘.....de herhaling door het repertoire opgelegd, de tyrannie van het vak blijkt op den duur steeds sterker dan de persoonlijkheid.’ IV 809.
Cfr. verder. ‘.....zelfs de herhaling.....zelfs de verering van de “kleinkunst”.....waren niet bij machte de spontaneïteit van een eigen “inhoud”, die zonder dwang geproduceerd wordt in de vorm, uit de persoonlijkheid Davids te doen verdwijnen.’ IV 809, 810.
Zie verder Toneelspelers: Ten Vervolge, september 1939, IV 812 e.v.

[p. 88]

weeglijkheid’ der persoonlijkheid voorstaat en de verstarring als de zonde der gezetenen verwerpt, vreest hij anderzijds een al te ‘nomadische’ omgang met de dingen als gevaar. En men kan zich afvragen in hoeverre hij hier een gevaar bestrijdt waardoor hij zichzelf bedreigd voelt.¹³⁹⁾ Bij de voorlopige bespreking van Politicus zonder Partij kwam zijn neiging om zich ‘humoristisch’ met de meest uiteenlopende standpunten te identificeren reeds ter sprake. En een bespreking van zijn romans (in het laatste hoofdstuk) zal aan het licht brengen dat de hoofdpersonen van die romans, op zoek naar zichzelf, een grote ‘meegaandheid’ vertonen, een grote beweeglijkheid, die hen in zeer verschillende situaties doet verzeilen.

Tegenover de gecultiveerde eenzijdigheid, de neiging om het hier en nu absoluut te stellen, staat Ter Braaks ‘Objektivität’, zijn ‘karakterloosheid’, zijn behoefte om overal geweest te zijn. En in overeenstemming daarmee vindt men dan ook naast (en tegenover) de eis der zelfbevestiging de eis der beweeglijkheid gesteld. In het Démasqué confronteerde hij de Tachtiger estheten met de eis van een puberteitslenigheid die een voorafschaduwing van de humor bleek te zijn, maar waarin tevens werd verwezen naar de beweeglijkheid, de onrust, als kenmerk der persoonlijkheid. En wanneer Ter Braak de ‘grote puber’ Shakespeare tegen Vondel als de ‘Grote Senex’ uitspeelt,¹⁴⁰⁾ laat hij beiden niet alleen als zelfstandige en onzelfstandige, maar ook als beweeglijke en onbeweeglijke persoonlijkheid van elkaar verschillen. Niet alleen een conformiteit aan het andere, maar ook de conformiteit aan een eenmaal gefixeerd zelf, wordt door hem afgewezen, meer dan door Du Perron, wiens trouw aan het eenmaal ingenomen standpunt¹⁴¹⁾ niet wordt doorkruist door de behoefte om wraak te nemen op een positie die haar aanvankelijke geur van volstrektheid verloor.

De mens is een wordend wezen dat ook niet de epigoon van zichzelf mag worden.¹⁴²⁾ En omdat het leven een wordingsproces is, is er ‘voor het definitieve bij ons geen plaats’.¹⁴³⁾ Ook de schrijver moet in zijn werk bewegen en telkens opnieuw beginnen, zonder zich door een ‘verantwoordelijkheid van het “eenmaal gezegde”’¹⁴⁴⁾ te laten tegenhouden. In Een Dubbelganger¹⁴⁵⁾ behoudt Ter Braak zich het recht op veranderlijkheid voor en wenst hij niet verward te worden met iemand die hij blijkens bepaalde uitlatingen in het verleden moet zijn geweest. Zijn kritiek bevoordeelt in zekere zin de vluchtige vorm, het schrijven ‘zoals men zich scheert’,¹⁴⁶⁾ hij verkiest het tastende essay boven het monumentale betoog.

Zijn sympathie gaat uit naar de dynamische persoonlijkheden. Tegenover zijn afkeer van de ‘hekkenspringer’ Cocteau¹⁴⁷⁾ staat zijn sympathie voor

139) Cfr. ‘Met de ziel van de toneelspeler heeft hij als zodanig (als toneelcriticus) niets te maken; het staat hem vrij een persoon, wiens karakter hij betwijfelt, in zijn critiek te behandelen als een groot kunstenaar, omdat hij dat ook werkelijk is.....Wat de criticus daarbij denkt over's mans verhouding tot het leven (diens eigen verhouding, niet die van de rol door hem gespeeld), mag hij gelukkig voor zich houden. En bovendien: hij heeft zelf altijd genoeg van de comediant in zich, om zich aan deze mensen op een zonderlinge wijze verwant te voelen, zij het dan ook met de rillingen over de rug.....’ Toneelspelers: Ten Vervolge, IV 816, 817.

140) II 576.

141) Cfr. ‘.....chevalereske trouw aan de eenmaal verdedigde idee.....’, Du Perron als Maniak, 19 februari 1939, VII 177.

142) Cfr. Een Dubbelganger, mei 1936, IV 162 e.v.

143) IV 829.

144) III 514.

145) Cfr. Een Dubbelganger, mei 1936, IV 162 e.v.

146) II 644.

147) I 365.

[p. 89]

een beweeglijkheid à la Greshoff. Als Ter Braak zich mogelijk onbehaaglijk voelt tegenover diens grilligheid, stelt hij haar toch als een kenmerk van werkelijk leven voor.¹⁴⁸⁾ En n.a.v. Gide's zwenking naar het christendom stelt hij vast dat Gide aanvaardbaar blijft, ‘zolang deze “grote oude” niet oud genoeg geworden is om de tegenspraak in zichzelf te doven met een dooddoener’.¹⁴⁹⁾ In beweging blijven en niet geëngageerd worden door het eigen verleden, afscheid kunnen nemen van vroegere standpunten is het kenmerk der persoonlijkheid. En het afstand nemen tot literaire daden is daaronder begrepen. ‘...Wat men zich wel zou kunnen voorstellen, is, dat een schrijver zijn werk bij herlezing beschouwt als een overwonnen stadium, en als zodanig ter zijde legt als een ding, dat zijn kathartische plicht heeft gedaan; een dergelijke onverschilligheid ten opzichte van eigen geestelijk verleden komt juist bij de grootste schrijvers voor’.¹⁵⁰⁾

Beweeglijkheid, onrust, ongrijpbaarheid blijven dus belangrijke elementen van zijn persoonlijkheidsopvatting. En als de Forum-persoonlijkheid meer de persoonlijkheid is der zelfbegrenzing en zelfbevestiging, is dat een ideaal dat Du Perron veel meer op het lijf is geschreven dan Ter Braak, voor wie zij meer een streeffiguur is dan een reële mogelijkheid. Tussen die streeffiguur en hemzelf bevindt zich de ‘karakterloze’ humoristische honnête homme, wiens verdediger hij eerst nog zal worden, alvorens een onder auspiciën van Du Perron ingeslagen richting naar een concrete ontplooiing haar kans weer zal krijgen, althans niet meer zal worden belemmerd door een abstracte ‘zending’. Ter Braak wil de boeiende persoonlijkheden, die men in alle partijen kan tegenkomen,¹⁵¹⁾ ontmoet hebben en zich met hen verzoend hebben, alvorens zich als concrete persoonlijkheid weer van hen af te scheiden en voor zichzelf partij te kiezen.

Na de bespreking van de aan de persoonlijkheid gestelde eis der oorspronkelijkheid, van het ‘conflict’ tussen het eigene en het andere, zou men zich kunnen afvragen hoe dit conflict feitelijk uitpakt. En dan zou men het andere waartegenover Forum zich op iets eigens beroept, o.a. kunnen bepalen als de christelijk-humanistische moraal, voor zover de agressiviteit van Forum niet slechts de persoon geldt van sommige dragers dier moraal.

In hoeverre Ter Braak gedachten heeft besteed aan Nietzsches Herrenmoral zal later worden onderzocht.¹⁵²⁾ Maar hier kan worden geconstateerd dat de afkeer van het andere overheerst in Ter Braaks poging om eigen waarderingen in Nietzsches Herrenmoral terug te vinden. Naarmate zijn vijandschap jegens het andere verandert, verandert ook het ‘eigene’, waarop die vijandschap zich tijdelijk heeft vastgezet.

148) Cfr. ‘.....te levend en te beweeglijk.....’ III 421.
Cfr. verder. ‘Men heeft Greshoff wel eens verweten, dat hij met de stromingen meedeinde en met hetzelfde vuur verdedigde wat hij enige jaren geleden gepas-sionneerd verwierp.....het is juist dit mobiele, vitale moment, waaraan men Greshoff nerkent als een schrijver van formaat.’ Greshoffs Verzamelde Gedichten, 22 juli 1934, V 248, 249.

149) Gide's Christendom, 5 september 1937, IV 126.

150) Davos, 5 mei 1935, V 510.

151) III 491.

152) Zie hoofdstuk III, blz. 127 e.v.

[p. 90]

Een tijdlang wordt de grens tussen het eigene en het andere b.v. min of meer geografisch getrokken en fungeert het ‘buitenland’ als bondgenoot bij de aanval op Nederlandse waarderingen en toestanden. Maar na een periode waarin Ter Braak zich kosmopolitisch tegen de provincie verweert, komt hij toch spoedig de neiging te boven om zich via de idealisering van het vreemde (het ‘eigene’) van het vijandige eigene (het ‘andere’) te emanciperen. Het tijdschrift Forum verhoudt zich kritisch tot de provincie Nederland en stelt de eis van het Europese perspectief. En met die eis gaat een vergelijking tussen Europa en Nederland gepaard die stellig dikwijls in het nadeel van Nederland uitvalt. ‘Nederlander te zijn van afstamming en gemoed’,¹⁵³⁾ betekent dat men in verschillende opzichten dupe is en bepaalde voordelen heeft gemist. ‘Ik ben met zovele andere Nederlanders, die het stemgeluid niet van nature leren onderscheiden van het argument, de schuldige dupe geweest van deze litteraire straatprediker’.¹⁵⁴⁾ Achter deze aanval op Dirk Costers ‘zwijmelstijl’ rijst de bewondering op voor een aan Hollandse zwaarwichtigheid en Germaanse nevelachtigheid tegengestelde Franse esprit, die misschien met iets te veel dankbaarheid voor een wonderbaarlijke ontsnapping aan de culturele duisternis, als non plus ultra wordt verheerlijkt.

Van een jong Europeërschap door dik en dun is echter geen sprake. Op zoek naar bondgenootschappen tegen de provincie komt Ter Braak toch spoedig de neiging te boven om zich via de overdreven verheerlijking van het vreemde te emanciperen.¹⁵⁵⁾ Wanneer de schrijver van een door hem besproken roman ‘zo genoeg had van zijn land, dat hij wenste zich “alleen nog maar in vertalingen gedrukt te zien”’, beschouwt Ter Braak dat als een ernstige aanslag op zijn gevoel voor maat. ‘Als Helman zo doorgaat, word ik door zijn schuld spoedig chauvinist van de gestampte muisjes’.¹⁵⁶⁾

Ook de Forum-agressiviteit jegens een christelijk-humanistisch te noemen levensbesef is van voorbijgaande aard en blijkt achteraf een fase te zijn geweest in de langzame herkenning van het werkelijke bezwaar tegen de dragers van dit besef. Wanneer Du Perron zich in Uren met Dirk Coster tegen diens ‘zwijmelstijl’ en ‘dikke woorden’ richt, zijn Costers waarden niet in het geding. ‘Niet omdat de heer Coster een estheet, een etikus, een humanist heten wil of mag, is zijn werk minderwaardig...men herinnert zich zonder veel moeite dat op dit terrein een Montaigne en een Erasmus konden bestaan’.¹⁵⁷⁾ Tegenover Ter Braak beperkt Du Perrons strijd zich tot de ‘halfzachtheid’, de ‘dierbare toon’¹⁵⁸⁾ van naïeve idealisten, wier beminnelijk optimisme geen rekening houdt met de harde werkelijkheid of wier

153) I 163.

154) Braaf, Goedaardig en Weerloos, Forum november 1932, III 534.

155) Cfr. ‘Sedert ik ingezien heb, dat de vooroordelen in Nederland niet erger zijn dan elders, durf ik weer van Nederland houden.....’ Afscheid van Domineesland, Voorwoord 1931, I 163. In een later stadium beschouwt Ter Braak de Nederlandse cultuur als een burgerlijke cultuur en houdt hij haar als zodanig op een zekere afstand. Cfr. ‘Ter Braak heeft dit, in een in het Zweedsch vertaald opstel, dat in het Nederlandsch niet gepubliceerd werd, aldus nader uiteengezet: ‘De Nederlandsche cultuur, en dus ook de Nederlandsche litteratuur, heeft eeuwen lang een typisch burgerlijk karakter gehad: Van Schendel is het beste bewijs, dat men dit burgerlijk karakter volstrekt niet alleen ten ongunste van deze letterkunde kan interpreteren.....Vreemdelingen verbazen zich over onze materieele welvaart, en als zij bekomen zijn van hun verbazing, ontdekken zij soms ook minder aangename dingen: b.v. de Hollandsche zelfgenoegzaamheid in cultu-reele zaken, ontstaan door een nooit geheel verdwenen geestelijk isolement tengevolge van die materieele welvaart; want degene, wien het goed gaat, verliest het besef van de betrekkelijkheid en vergelijkbaarheid zijner waarden.....Er bestaat voor deze Hollandsche houding tegenover de cultuur een woord, dat waarschijnlijk onvertaalbaar is: “halfzachtheid”.’ G.H. 's-Gravesande, E. du Perron, blz. 57, 58.

156) Waarom niet Driehonderd Pagina's? 4 februari 1934, V 98.

157) E. du Perron, Verzameld Werk, G.A. van Oorschot, Amsterdam 1955, II 386, 387.

158) Cfr. III 446.

[p. 91]

pessimisme te larmoyante vormen aanneemt.

Hij verzet zich tegen bepaalde hemelsblauwe illusies in naam van een onsentimentele mensenkennis. En daarin vindt hij Ter Braak aan zijn zijde. Maar deze bestrijdt de ‘ethische weekdieren’ niet slechts als alarmisten, als dragers van een kinderachtig werkelijkheidsbesef, hij speelt met de gedachte aan anti-humanistische waardebepalingen in de richting van Nietzsches Herrenmoral. Ter Braak ontwikkelt zich van een zeker anti-humanisme naar de humor, die het handelen niet meer bestrijkt, terwijl Du Perron van meet af aan met een gesloten stel normen opereert en daarbij een middenpositie inneemt tussen de uitersten van Ter Braaks ontwikkeling. Hij spant niet met Nietzsche samen tegen de christelijke moraal, als tegen ‘het conventionele, dat de mens van zijn ware levensbronnen dreigt af te snijden’,¹⁵⁹⁾ hij verzoent zich evenmin met ‘een op zijn kop gezette notaris’,¹⁶⁰⁾ die voor Ter Braak de genialiteit belichaamt, wanneer hij ook Nietzsches hiërarchie van waarden aan de humor heeft verloren.

Tussen de uitersten van Ter Braaks abstracte manoeuvres levert hij concreet strijd tegen alles wat hem in zijn bewegingen dreigt te belemmeren, wat de vrijgevochten wereldburger in hem aan banden probeert te leggen: ‘notarissen’,¹⁶¹⁾ ‘deurwaarders’,¹⁶²⁾ ‘veldwachters en kommiezen der wetenschap’,¹⁶³⁾ handhavers van een weinig boeiende openbare orde, Jan Lubbes,¹⁶⁴⁾ en tenslotte de ‘fatsoensrakkers’...¹⁶⁵⁾ Du Perron verdedigt D.H. Lawrence in naam van de sexuele eerlijkheid, terwijl de strijd tegen de ‘sexuele taboe's’ voor Ter Braak nog maar een onderdeel is van een veel radicaler ‘eerlijkheid’, die niet op nieuwe waardebepalingen uit is (zich daarop hoogstens tijdelijk vastlegt) maar op het besef van de willekeur van iedere waardebepaling. De ‘moraal’ van het ‘instinct’, waaraan ook Ter Braak in het voorbijgaan inhoud geeft door terloopse betuigingen van bijval of afkeer, verliest haar inhoud weer naarmate de term ‘instinct’ van kleur verandert en steeds meer de bodemloosheid van iedere moraal en de willekeur van het handelen symboliseert.

Overziet men nu de door Ter Braak aan de persoonlijkheid gestelde eisen, dan blijken deze tegen een individualisme aan te leunen dat pas als humorisme zijn werkelijke eigendom zal worden. Niet het eenzijdig polemisch-zijn der persoonlijkheid, niet haar onnederlands of anti-humanistisch zijn beslist over haar waarde, maar haar ongelovig zijn, de mate waarin zij ‘instinctief’ kan handelen, zonder beroep op een abstracte moraal.¹⁶⁶⁾ De trouw aan zichzelf, de oriëntering op het verleden en de gemeenschap, zullen door Ter Braak niet meer worden bestreden, wanneer ze niet vanuit een

159) Morgensterns Betoverde Wereld, 12 oktober 1933, V 10.

160) Briefwisseling 20 e.v.

161) Zie noot II 118.

162) Zie noot II 118.

163) Nec Lusisse Pudet, 25 december 1938, VII 130.

164) ‘De acteur: dat is voor Du Perron ook in het bijzonder de Nederlandse mentaliteit, die hij hier heeft gepersonifieerd in de gestalte van Jan Lubbes. Wie is Jan Lubbes? Jan Lubbes is Nederland, dat zich groter, gewichtiger, dramatischer voordoet dan het is; Jan Lubbes is Nederland als acteur van geestelijke waarden, die het niet bezit en waarvoor het zijn werkelijke waarden smadelijk verloochent.’ De Smalle Mens, 4 november 1934, V 337, 338.
Cfr. verder. VII 179.

165) Zie noot II 119.

166) Cfr. ‘Ik erkende.....slechts diegenen als meerderen, die nog in staat bleken het handelen als avontuur te ondergaan, als het volstrekte avontuur, dat onzeker, zinneloos en doelloos wist te blijven ook onder de zekerste, zinrijkste, doelmatigste woorden.....’ III 187.

[p. 92]

onpersoonlijk geloof maar vanuit een persoonlijke noodzaak beleden worden. Humoristische burgers, humoristische ‘erfgenamen van cultuur’ zullen hem theoretisch even lief zijn als humoristische non-conformisten. De ‘goede burgerlijkheid’ van Van Schendel en Huizinga zal later zijn vroegere anti-burgerlijkheid completerend belichten.

Zelfs kan men zich afvragen of die anti-burgerlijkheid misschien een aan een wezenlijker voorkeur tegengesteld ‘experiment’ vertegenwoordigt. Ter Braak heeft van meet af aan een hekel aan de heroïsche gebaren die het ‘dichterlijk’ verzet begeleiden. Als in Forum een anti-burgerlijkheid à la Multatuli en Slauerhoff wordt verheerlijkt, is het de vraag of hij er wel altijd met zijn gedachten bij is. Niet hij, maar Du Perron vertegenwoordigt vooral de strijd tegen de conventie, die door Ter Braak hoofdzakelijk gestreden wordt met het oog op de hoogmoed waarmee de conventie zich als het alleenzaligmakende laat gelden. Hij is niet bij een triomf van de onconventionele waarden betrokken, maar slechts bij het in de verdrukking zijn van die waarden.

En daaruit resulteren merkwaardige verschillen met Du Perron die minder gebukt gaat onder de angst voor het Jupiter worden van Prometheus. Ter Braak bindt zich niet aan zijn bondgenoten die voor hem de strijd tegen de hoogmoed moeten winnen en die hij als strijders vóór iets gemakkelijk in de steek laat. En als het niet aan solidariteitsbetuigingen ontbreekt in zijn werk, is daar een onwillekeurige oriëntering op de meer in termen van vriendschap en vijandschap denkende Du Perron niet vreemd aan. Ook Ter Braak schaart zich achter Multatuli wiens naam in het Forum-programma wordt genoemd,¹⁶⁷⁾ maar hij bezit onmiskenbaar de neiging om ‘kwaad te spreken’ van zijn vrienden, zoals hij omgekeerd Du Perrons ‘fretachtig’¹⁶⁸⁾ omspringen met tegenstanders mist.

Hij wil de mens niet van de mens afscheiden.¹⁶⁹⁾ En al gaat hij de realiteit der afgescheidenheid niet uit de weg, hij verzet zich onbewust ook tegen een anti-burgerlijkheid die de dichterlijke afgescheidenheid als iets ‘definitiefs’ beschouwt. Voor het minst mag men zich Ter Braak verdeeld denken tussen een sceptische alles-wel-goed-vinder en een polemicus, die vrij willekeurig aanknoopt bij een in het voorbijgaan geraakte gevoeligheid. ‘Vrienden verlangen helderheid, verbitterde overtuiging, eer zij de humor van “alles is goed, zoàls het is” glimlachend met ons delen’.¹⁷⁰⁾ In veel Ter-Braak-iaanse polemiek kan men een soort vriendendienst zien, wanneer men ervan uitgaat dat de ‘vriend’ aan Ter Braak eerst de dienst heeft bewezen van hem aan zijn gebrek aan belang-stelling te onttrekken.¹⁷¹⁾

167) In Politicus zonder Partij stelt Ter Braak vast dat hij ‘Multatuli op zijn dertigste jaar opnieuw moe(s)t “ontdekken”.’ III 53.

168) Cfr. Du Perron als Maniak, VII 177.

169) Cfr. ‘Ik wil echter iedere poging, om de mens van de mens los te maken, afwijzen, ook die van jou, als je de notaris een “ploert” noemt.’ Briefwisseling 17, 18.

170) Politicus zonder Partij, III 93.

171) Voor Ter Braaks gebrek aan ‘belang-stelling’ cfr. ‘Ik heb nooit begrepen waarom M.t.B., zo polemisch aangelegd en dus uiteraard steeds erop uit om de ene waarde te bestrijden met de andere, daarnaast en op het paradoxale af zijn eigen meningen wenst te ontkrachten, door steeds weer te zeggen dat er eigenlijk geen hiërarchie is, dat alles op eigenbelang neerkomt, dat men niets werkelijk bewijzen kan.....dat het relatieve toch de laatste waarheid schijnt, enz. Ik dacht dat men dit voor eens en voor al kon vaststellen, en tegelijk dat er niets mee te beginnen valt.’ E. du Perron, Verzameld Werk, G.A. van Oorschot, Amsterdam 1956, V 133.
Voor Ter Braaks reserve t.a.v. Du Perrons ‘maniakaliteit’ cfr. Du Perron als Maniak, 19 februari 1939, VII 177-183.

[p. 93]

En dan richt Ter Braaks strijdbaarheid zich onbewust bijna altijd weer op een eventueel gebrek aan humor, ook als hij uitgegaan schijnt om een nonconformist te huldigen. Zijn meest geliefde anti-burger is misschien de humoristische burger, de mens wiens ongewoonheid de simpele vorm heeft aangenomen van een glimlach om de eigen belangrijkheid.¹⁷²⁾ Alleen de afkeer van de burger die aan zijn belangrijkheid niet kan twijfelen, houdt Ter Braaks liefde voor de rebellerende dichter op peil, waarbij men zich kan afvragen of zijn vurigste sympathiebetuigingen ook zijn grootste voorkeuren uitdrukken. Naast Multatuli en Slauerhoff, wier felle protesthouding zijn eigen verhouding tot de maatschappij een tijd lang schijnt te dekken, bewondert hij Van Schendel, aan wiens zachtmoedige ironie alle felheid ontbreekt. En men weet niet welke bewondering Ter Braak het meest uitdrukt. In Protest uit Gevoel kritiseert hij ‘de uit gevoelsreacties geboren verontwaardiging’...die zich ‘nog niet (heeft) ontwikkeld tot een protest, dat méér is dan een schreeuw; een schreeuw, met alle sympathieke heftigheid en minder sympathieke slachtofferigheid van dien’.¹⁷³⁾ Hij spreekt zich uit tegen ‘de obsessie’ die niet ‘gesublimeerd’ kan worden,¹⁷⁴⁾ en de vraag dringt zich op of Ter Braak, die in Elsschot ‘de berusting (waardeert) van de man, die de ijdelheid van Prediker heeft leren kennen’,¹⁷⁵⁾ de obsessie als zodanig niet afwijst, omdat hij de ‘obsessie’ in zichzelf de rug heeft toegekeerd.

Zijn heftigheid, die men op een in het laatste hoofdstuk te bespreken ‘onmogelijke’ drang naar ‘lichamelijkheid’ zou kunnen terugvoeren, maakt telkens plaats voor een wijsgerige houding. Hij schuwt de bewustzijnsvernauwing die iedere dynamiek met zich meebrengt. En de kansen op een concreet-dynamische ontwikkeling ten koste van abstract-wijsgerige tendensen schijnen steeds kleiner te worden. In ieder geval kan men voorlopig een ontwikkeling constateren van een voorkeur voor agressieve non-conformisten naar een voorkeur voor de glimlachende toeschouwer, al moet men zich de ontwikkeling vooral als een accent-verschuiving voorstellen. Ter Braaks eerste artikel als literair redacteur van Het Vaderland betreft de dichter Morgenstern, wiens verzet tegen de conventie de vorm aanneemt van de grappige verbeelding.¹⁷⁶⁾ En nog in 1937 springt Ter Braak in de bres voor Multatuli,¹⁷⁷⁾ wiens protest tegen de conventie, tegen de absolute geldigheid van zekere culturele spelregels die als heilige leefregels werden beleden, een minder glimlachend karakter draagt. Daartussenin ligt zijn ontdekking van een humoristische Van Schendel, van een aristocratisch temperament dat zijn rekening met de maatschappij glimlachend vereffent.¹⁷⁸⁾

172) Cfr. ‘De mensen zullen niets meer aan mij merken, zo gewoon zal mijn ongewoonheid zijn.’ Hampton Court, 1931, II 144.

173) Protest uit Gevoel, 4 april 1937, VI 368.

174) Macht der Obsessie, 23 juli 1939, VII 321 e.v.

175) Laarmans en de Legende, 28 november 1937, VI 517.

176) Morgensterns Betoverde Wereld, 12 oktober 1933, V 7-12.

177) Douwes Dekker en Multatuli, 1937, IV 177-203.

178) Cfr. Een Vernieuwde Van Schendel, 23 december 1934, V 376 e.v.

[p. 94]

En de grootste gemene deler van deze verschillende ontmoetingen en bewegingen naar zichzelf toe, zal de voorlopige apotheose zijn van een abstracte humoristische honnête homme, in wie een traditionele scheiding tussen mensen en mensen, ‘dichters’ en ‘burgers’, is opgeheven.

Na deze poging om Ter Braaks literaire kritiek vanuit een abstracte persoonlijkheidsopvatting te belichten, zou men ook de namen kunnen noemen van zijn favoriete auteurs, om de vraag naar zijn literaire maatstaven meer concreet te benaderen. In Démasqué der Schoonheid worden Nietzsche en Stendhal genoemd en beide namen vertegenwoordigen ‘ontmoetingen’ die een min of meer volstrekt karakter dragen, en voorlopig aan andere waarderingen in de weg staan. Men zou nu een beschrijving kunnen geven van de wijze waarop het lijstje van bewonderde schrijvers langzamerhand wordt uitgebreid met de namen van andere auteurs. In Politicus zonder Partij geeft Ter Braak een opsomming van z.i. ‘intelligente’ schrijvers. ‘Als ik, om een willekeurige greep te doen, intelligent noem: Friedrich Nietzsche, André Gide, Frank Harris, Stendhal, Aldous Huxley, Valery Larbaud, Paul Valéry en Multatuli, dan ben ik er niet eens zeker van, of ik Sigmund Freud, Bernard Shaw en D.H. Lawrence een absurd onrecht doe door hen te verzwijgen’.¹⁷⁹⁾ Zo blijkt zijn kennissenkring dus in korte tijd te zijn uitgebreid met een aantal andere vertegenwoordigers van ‘le bon genre’.

Men zou verder een uitvoerige beschouwing kunnen wijden aan Ter Braaks verhouding tot de Franse, de Duitse, de Engelse tot en met de Spaanse cultuur. Maar binnen het raam van dit proefschrift, dat zich tot de filosofisch belangrijke ontmoetingen en herkenningen wil bepalen, doet een inventarisatie van Ter Braaks literaire meningen minder ter zake. Er ‘zingt zich’ een betrekkelijk zelfstandige, ‘pure’ literatuurbeschouwing ‘los’ van zijn filosofische preoccupatie, die aanvankelijk onverbrekelijk verbonden is met de behoeften waarmee hij de literatuur benadert.

Alvorens echter een van oorspronkelijke uitgangspunten wegdrijvende literaire kritiek als onderwerp wordt losgelaten, zal Ter Braaks verhouding tot en omgang met ‘le bon genre’ worden besproken, bij wijze van afronding van deze beschouwing die met zijn verhouding tot de poëzie als ‘mauvais genre’ begon.

In Het Schrijverspalet¹⁸⁰⁾ blijkt Ter Braak trouw te zijn gebleven aan zijn in Démasqué der Schoonheid uitgesproken voorkeur voor een ‘begrips’-kunst boven een ‘muzikale’ kunst. Tegenover het ‘domme’ beschrijven, het ‘schilderen met woorden’,¹⁸¹⁾ plaatst hij de psychologische belangstelling en de ‘intelligente’ kennis van de ‘coeur humain’,¹⁸²⁾ waarbij een naam als

179) III 70.

180) Het Schrijverspalet, Forum november 1932, III 400-419.

181) III 406.

182) III 404.

[p. 95]

Stendhal tevens aangeeft welke psychologie hem daarbij voor ogen staat. De ware mensenkennis stoelt op een ‘naturalistische’ antropologie. En het is zelfs de vraag of Ter Braak, wanneer hij de eis der mensenkennis stelt, wel iets anders bedoelt dan een mensbeschouwing die geen principieel verschil tussen mens en dier aanvaardt. De eis der mensenkennis à la Nietzsche en Stendhal is aanvankelijk de onheldere vorm van zijn zoeken naar de humor - het afgerekend hebben met ieder hoger of lager - als laatste waarheid. En wanneer hij het pathos der volstrektheid van ‘le bon genre’ op de ‘humor’ heeft overgedragen, stelt hij de eis der mensenkennis niet meer met dezelfde klem.

Enerzijds verzoent hij zich met humoristische niet-psychologen en blijkt zijn literaire voorkeur voor het genre mensenkennis vooral negatief te worden bepaald door zijn afkeer van de ‘gelovige’.¹⁸³⁾ Anderzijds blijft hij aan zijn voorkeur en de daaraan praktisch inherente agressiviteit jegens de vele andere genres trouw, wanneer het genre mensenkennis de geur van het volstrekt-geldige heeft verloren. Een waarlijk intelligent mens is slechts in de kennis van de coeur humain geïnteresseerd. De rest is van en voor ‘dommen’, is anti-intelligentie die de mens ‘voor het intelligente probleem moet behoeden’.¹⁸⁴⁾

Zelfs wanneer Ter Braak in Politicus zonder Partij de intellectuele activiteit als ‘een dom belang van een dom mens’¹⁸⁵⁾ naast andere activiteiten van andere dommen heeft geplaatst, blijft hij in zijn literaire kritiek een intellectualistische weg bewandelen. N.a.v. boeken waarin ‘de psychologie oppervlakkig wordt afgedaan’ of de persoonsbeschrijving meer ‘atmosferisch’ dan psychologisch is opgezet, stelt hij de eis der mensenkennis telkens opnieuw. En het is een onsentimentele mensenkennis - waarin aan de animale instincten van de mens een ruime plaats wordt toegekend - die hier gevraagd wordt. Als men Ter Braak onder de noemer ‘muziek’, als tegenpool van het ‘begrip’, met veel zaken ziet afrekenen, valt een sentimentele benadering van de medemens er ook onder. Intelligent zijn is ‘das Herz streng halten’, geen gehoor schenken aan meeslepende wijzen, niet de dupe worden van het eigen verlangen naar uitwisseling.

Het is de ‘ontmaskerende’ psychologie van Elsschot, Walschap, Multatuli, die Ter Braaks besef van menselijke relaties uitdrukt en waartegenover een minder ‘cynische’ beschouwingswijze gemakkelijk het odium van ‘halfzachtheid’ oploopt. Zijn psychologen zijn ‘biologen’, zij staan niet moralistisch-afwijzend tegenover de animale driften, die zij niet cynisch verheerlijken maar ‘gezond-pessimistisch’ accepteren als onderdeel van het leven.

183) Voor de ‘ideologische’ inslag van Ter Braaks literaire kritiek cfr. ‘Ik weet alleen, dat ik verzen van jonge protestanten altijd in laatste instantie slecht zal vinden, omdat ik met jonge protestanten geen vrede kan sluiten.’ Anthonie Donker, Administrateur, 1931, III 422.

184) III 416.

185) III 67.

[p. 96]

‘Maurits is...een geboren uitbeelder van koloniale mensen en een man vol gezond verstand, zakelijk, nuchter, zeer humoristisch....en alleen cynisch voor degenen, die er belang bij hebben, dat de verhoudingen tussen mensen onderling stelselmatig met te dikke en verheven woorden worden aangeduid....en daarmee vervalst’.¹⁸⁶⁾

Ook Nescio is een nuchter beschrijver van mensen. En nuchterheid betekent niet alleen dat Nescio ‘een net van maatschappelijke en aesthetische vooroordelen heeft verscheurd, eer hij de mensen kon creëren, die in zijn novellen zo compleet voor ons leven’,¹⁸⁷⁾ maar ook dat zijn ontmaskering van een bepaald mensentype niet de apotheose geldt van een ander type. ‘Er is genie in dit verhaal juist omdat het geen propaganda maakt, noch voor de sociale, noch voor de onsociale mens. Het is geen “aanklacht”, al spot het met veel en al spaart het geen heilige huisjes’.¹⁸⁸⁾

Aanklagen doet ook Elsschot niet. Hij heeft een rekening te vereffenen met een koude maatschappij, maar als hij ‘door zijn humor wraak neemt op een nest van kleine intriges, waarvan de schrijver zeker meer dan zijn bekomst heeft gehad’,¹⁸⁹⁾ blijft zijn toon toch speels tegenover het conflict van zijn gevoeligheid met de harde werkelijkheid. Die gevoeligheid is er en pleit Elsschot vrij van het ‘cynisme’ dat hem wordt aangewreven door de slechte lezer, die ‘achter de verbitterde observator van Villa des Roses’ niet de aanwezigheid waarneemt van ‘een gemakkelijk te ontroeren ziel, die echter geen lust heeft om van die ontroerbaarheid de onnozele dupe te worden’.¹⁹⁰⁾ Hij wapent zich tegen zijn gevoeligheid door zelfspot en voelt de weerbaarheid van zijn ongevoelige tegenspelers als een reële uitdaging. En wanneer hij tenslotte toch partij kiest voor ‘het bescheiden eiland der “innerlijke stemmen”’,¹⁹¹⁾ heeft hij zijn tegenspelers recht gedaan, door hen te aanvaarden ‘zoals zij waren’, zonder hen te tekenen met ‘de boosheid van een verongelijkte’.¹⁹²⁾ De mensenkenner (en -beoordelaar) naar Ter Braaks hart is de in de mens teleurgestelde, die zijn ontnuchtering sportief draagt en meester blijft over een boosaardig pessimisme enerzijds en een naïef optimisme t.a.v. de macht van het goede anderzijds. ‘De door “gezond verstand” gelouterde gevoeligheid van Elsschot’,¹⁹³⁾ waarbij ‘gezond verstand’ verwijst naar ‘een levensaanvaarding zonder jeremiëren’,¹⁹⁴⁾ dekt ongeveer Ter Braaks gevoel voor menselijke verhoudingen. Een verstandelijk genomen besluit om boven gevoelens van onmacht en gekwetstheid te staan wordt tegen een mogelijk gevoel van gedupeerd te zijn in het veld gebracht.¹⁹⁵⁾

Om het element ‘aanklacht’ in het naturalisme, ‘het accent van de subjec-

186) De Stille Kracht, 23 augustus 1936, VI 187.

187) De ‘Binnenkant’ van Tachtig, 26 november 1933, V 29.

188) V 30.

189) De Persoonlijkheid van Willem Elsschot, 3 december 1933, V 35.

190) V 35, 36.

191) V 39.

192) V 36.

193) V 305.

194) VI 327.

195) Ter Braak ontslaat Elsschot iets te gemakkelijk van het verwijt van cynisme, door op Elsschots gevoeligheid te wijzen. Het maakt geen principieel verschil of de cynicus de gevoelens van anderen of zijn eigen menselijke gevoelens nuchter omspeelt. De eerzucht om niet de dupe te worden van zijn menselijke gevoeligheid kan een stap zijn in de richting van het ‘hond’-wezen. Voor Ter Braaks gespannen verhouding tot zijn humanistische gevoeligheid zie hoofdstuk III, blz. 124 e.v.

[p. 97]

tieve haat jegens de conventionele normen’,¹⁹⁶⁾ staat Ter Braak kritisch tegenover dit verschijnsel. Het naturalisme, dat de pretentie heeft der objectieve werkelijkheidsbeschrijving, ziet in feite alles door de bril van een ‘felle haat jegens de maatschappelijke hypocrisie,....“beschrijven” is voor een naturalist eigenlijk het bedrijven van pessimistische levensphilosophie’.¹⁹⁷⁾

En van dit enigszins larmoyant bevonden naturalisme distantieert Ter Braak zich in de richting van ‘een mannelijker pessimisme’ dat desillusie en gekwetstheid luchtig opneemt, en in de richting van een beweeglijker psychologie die zich telkens opnieuw en telkens anders op de mens instelt. Slauerhoffs kennis van het menselijk hart ziet hij met monotonie bedreigd, voor zover Slauerhoff wordt geobsedeerd door zijn ‘burgerhaat’.¹⁹⁸⁾ De ware kennis ziet Ter Braak eerder belichaamd in ‘de schrijvers van de “lijn Multatuli”,....Nescio, Willem Elsschot, Willem Paap en “Maurits” (P.A. Daum), allen vertegenwoordigend een bepaalde schakering van de litteratuur van het “gezond verstand”’.¹⁹⁹⁾ ‘Gezond verstand’ betekent dat de schrijver vrij is van vooropgezette psychologische denkbeelden, en onbevangen tegenover zijn sujetten staat. Tegenover ‘de moderne romanschrijvers, die geen personage kunnen neerzetten zonder aan een Oedipus-com-plex te denken’, heeft de mensenkennis van Maurits ‘het karakter van argeloze spontaneïteit’.²⁰⁰⁾

Maar gezond verstand betekent ook de afkeer van tragiek en grote gebaren, een gevoel voor de ‘humoristische’ oplossing van de barre problemen waardoor de tragische helden worden verscheurd. De roman van Maurits eindigt enigszins grotesk: ‘de gevaarlijke Betsy....die het op de zenuwen heeft, wordt met azijn bewerkt, maar in de consternatie vergist men zich in de fles, die inkt blijkt te bevatten! Ontoonbaar einde van een grote minnares, die door een schrijver van mindere qualiteit stellig met een gebroken hart of minstens zelfmoord aan de lezer zou zijn opgedrongen, zoals hij de gewone, burgerlijke notarisvrouw, die bij Maurits een sympathieker personage is dan de interessante Betsy, even stellig van bekrompenheid zou hebben beticht...’²⁰¹⁾

Wat Ter Braak zijn helden (en zijn helden beschrijvende auteurs) aan tragiek toestaat en wat hij als tragiek erkent, is vooral het conflict tussen het streven naar een ‘apollinische’ levensstijl enerzijds, en de ‘dionysische’ driften anderzijds, die ‘steeds op de loer liggen om de mens plotseling tot een hansworst, tot een bespotting van zijn eigen moeizaam verworven waardigheid te maken’.²⁰²⁾ Zijn waardering van Maurits staat niet los van de

196) Een Naturalist, 27 september 1936, VI 218.

197) VI 217.

198) VII 85. Bij de dood van Slauerhoff stelt Ter Braak vast dat diens ‘oeuvre bewaard (blijft) als een groot, veelzijdig geheel, veelzijdig ondanks de monomane bezetenheid door die éne piraat- en desperado-obsessie’. VI 223.

199) De Non-Conformist, 21 maart 1937, VI 357.
Cfr. ‘Maar aan één “goena-goena” ga ik tot mijn eigen verbazing steeds meer geloven: dat is aan de stille kracht, die in Nederland werkt om de litteratuur van het z.g. gezonde verstand te verdonkeremanen.’ De Stille Kracht, P.A. Daum (Maurits): Goena-Goena, 23 augustus 1936, VI 184.

200) De Stille Kracht, VI 188.

201) Idem, VI 189, 190.

202) Idem, VI 190.

[p. 98]

‘inzet’ van Goena-Goena: ‘....de “apollinische” notaris, met een goede practijk en een brave vrouw, ziet men langzamerhand veranderen in een “dionysische” man zonder stuur of rem....’ Met hem gebeurt dus ‘hetzelfde als wat met Aschenbach uit Der Tod in Venedig van Thomas Mann of met Gide's “immoraliste” Michel gebeurt....’²⁰³⁾

Om een dergelijke inzet - het probleem van ‘burger’ en ‘dichter’ - waardeert Ter Braak Kain en Abel van P.H. Ritter jr., dat illustreert hoe onder de oppervlakte van een apollinisch gestyleerde levenshouding het dionysische moment schuilgaat, ‘de chaos, die onder al deze theologantenbedwongenheid leeft en ieder ogenblik weer terug kan keren...’²⁰⁴⁾

In een latere fase echter heeft Ter Braak zijn voorkeur voor de schrijvers van het gezond verstand langs verschillende zijden uitgebreid. Als aanvankelijke voorkeur voor de niet-programmatische psychologie van ‘het gewone’ (en van gewone mensen) tegenover de psychologie van het pathologische en ‘interessante’, is zij desondanks voor uitbreiding in de laatste richting vatbaar. Sterk geïnteresseerd in de psychologie van de rebellerende, zichzelf bevrijdende persoonlijkheid, durft Ter Braak toch pas na verloop van tijd het ongewone, het mogelijk tragische, van de ‘gewone’ zelfbevrijding onder ogen zien. Zolang het bedwingen van de mogelijke tragiek van zijn eigen emancipatie hem nog bezighoudt, wordt het tragisch aspect van ‘eenzaamheid’ en ontheemding min of meer door hem ontdoken.

Om het tragisch accent van Walschaps zelfbevrijding en om zijn ‘nieuwsgierigheid naar het pathologische geval’,²⁰⁵⁾ houdt Ter Braak Walschap aanvankelijk op een zekere afstand. Hij brengt hem zelfs even op de noemer van het naturalisme, met een halve verwijzing naar Nietzsches duiding van het naturalisme als ‘Freude am Stinken’.²⁰⁶⁾ Maar wanneer Walschap in Celibaat ‘een veel “grootser” thema’²⁰⁷⁾ behandelt, accepteert Ter Braak ‘het wroetende, verterende pessimisme, voortkomend uit een katholieke levensbeschouwing en omgezet in een uiterst verfijnde opmerkingsgave voor alles wat samenhangt met de “zondeval”’, ook al vertoont dit pessimisme ‘weinig overeenkomst met het gemoedelijk cynisme en de door “gezond verstand” gelouterde gevoeligheid van Elsschot’.²⁰⁸⁾

En via deze verzoening met het pessimisme van Walschap breidt Ter Braak zijn belangstelling uit. Nadat hij in Benda nog een vertegenwoordiger van ‘la conception non tragique de la vie’²⁰⁹⁾ heeft begroet, verkeert hij daarna meer dan tevoren met de dragers van een tragisch levensbesef als b.v. Van Schendel.²¹⁰⁾ Figuren als Dostojewsky en Pascal, die hij om hun ‘late ernst’²¹¹⁾ en hun ‘gewoonheid’²¹²⁾ in het ontragische Politicus zonder Partij

203) VI 189.

204) Twee Broeders, 8 maart 1936, VI 82.

205) Jonge Vlamingen, 14 februari 1937, VI 328.

206) Cfr. Reacties op de Vlaamse Leutigheid, 14 januari 1934, V 74, 75.
Cfr. verder. Het Schrijverspalet, III 402.
Cfr. verder. ‘Zola: oder “die Freude zu stinken”’, Schlechta 2-991.

207) Triomf der Beknoptheid, 7 oktober 1934, V 304.

208) Idem, V 305.

209) Zonder Tragiek, 20 december 1936 en 29 mei 1938, IV 129.

210) Cfr. ‘In Van Schendel is de grote geest van de tragedie gevaren.’ Van Schendels Rhythme, 22 mei 1938, VI 641.

211) III 178.

212) III 163, 164.

[p. 99]

nogal huiselijk afschildert, worden later ronduit ‘tragische geesten’ genooemd.²¹³⁾ En hun tragisch-zijn past zowel in het kader van een later te bespreken cultuurpessimisme, dat zich van Ter Braak heeft meester gemaakt, als van een meer persoonlijk onmachtsgevoel dat het wat geforceerde optimisme van Politicus zonder Partij heeft afgewisseld. Ter Braak reageert stellig eigen ‘tragiek’ af op een grote bewondering voor Van Schendels geschiedenissen van een fataal echec: Een Hollands Drama²¹⁴⁾ en De Rijke Man.²¹⁵⁾ En zijn afwijzing van voorbarige tragiek, die misschien ook hemzelf aanvankelijk bedriegt als uiting van ongetourmenteerdheid, blijkt er veel meer op gericht om ruimte te maken voor een tragiek die vrij is van iedere aanstellerij. ‘De hoge waardering van het tragische, die sedert de Romantiek in West-Europa tot de goede zeden behoort’²¹⁶⁾ en de daardoor in de hand gewerkte zwendel met het tragische roepen aanvankelijk een weerstand in Ter Braak wakker, die als voorkeur voor de literatuur van het gezonde verstand doorkomt en die hij pas aan de ‘late’ tragici, aan de tragici van ‘de verst doorgedreven humor’,²¹⁷⁾ verliest.

Van zijn verhouding tot het eveneens door zijn gezond-verstand-cultus getroffen ‘pathologische’ kan men ongeveer hetzelfde zeggen. Terwijl hij ook hier aanvankelijk geneigd is tot een robuuste afwijzing van ‘de interessante interessantigheid’,²¹⁸⁾ dwingt het formaat van een Vestdijk, maar evenzeer zijn eigen aandeel in het ‘pathologische’, om een scherp getrokken demarcatielijn op te geven. Omdat Walschap zich ‘volkomen heeft ingesteld op de mens als wezen, dat aan een fataal verderf is overgeleverd’,²¹⁹⁾ slaat Ter Braak hem als mensenkenner aanvankelijk niet zo hoog aan. Maar in een later stadium is hij zeer geïnteresseerd in het proces van Walschaps geestelijke zelfbevrijding en in de pathologische implicaties van het liquideren van een geestelijke erfenis.²²⁰⁾

Naarmate hij zich door zijn zelfbevrijding in Politicus zonder Partij minder opgelucht voelt, voelt hij zich meer betrokken bij dramatische pogingen om lucht te krijgen als die van Walschap en Vestdijk. ‘Hevig sympathiserend met de norm’ en zeer afkerig van een gemakkelijke cultus van het abnormale, wordt Ter Braak zich toch bewust waar hij staat, tegenover het gemak waarmee de norm zich over het abnormale ontfermt. Een geobsedeerde Vestdijk, tegen wiens werk Ter Braak ook wel enige bedenkingen koestert, krijgt van hem alle mogelijke bijstand, wanneer hij moet worden beschermd tegen een aanval van de ‘fatsoensrakkers’. Men kan een bloemlezing samenstellen van uitingen waaruit Ter Braaks ‘aristocratische afkeer’ van de sfeer der ‘maieusis’ blijkt. Maar tegenover de dictatuur van het normale

213) Nietzsche-Marx-Macchiavelli, 16 oktober 1938, VII 79.
Cfr. ‘.....Gide als de waarachtig tragische voortzetting van Pascal en het protestantisme.....’ Zonder Tragiek, IV 129.

214) Cfr. Een Hollandse Tragedie, 3 november 1935 en 7 november 1937, IV 88-99.

215) Cfr. Tragische Liefhebberij, 1 november 1936, VI 243-249.

216) Zonder Tragiek, 20 december 1936 en 29 mei 1938, IV 127.

217) Politicus zonder Partij, III 178.

218) Tragische Liefhebberij, VI 245.

219) Reacties op de Vlaamse Leutigheid, V 75.

220) Cfr. ‘Wat er van het leven overblijft nadat de godsdienst is afgeschud, is de leegte: de “honger der zinnen”, de jacht op geluk, het is alles voorbestemd te verdwijnen in de troosteloosheid van een burgerlijk bestaan met zijn groeiende ontnuchtering, verveling, haat en doelloosheid.’ Een Naturalist, 27 september 1936, VI 220.

[p. 100]

blijft hij zo lang mogelijk ‘abnormaal’, ook al staat hij praktisch naast de gewone burger.

Tegen die burger speelt hij gerenommeerde ‘abnormalen’ uit, die hij vroeger om hun ‘gewoonheid’ van hun interessantdoende aanhang had losgeweekt. ‘Stendhal, Dostojewski, Nietzsche, Multatuli, Pascal of Diderot’, die ‘de allures van het “abnormale” weer in het licht van het “normale” konden bezien’,²²¹⁾ worden door hem als partijgangers van het abnormale geannexeerd, wanneer Vestdijk wordt aangevallen. ‘Wij vragen ons af, hoe een Shakespeare, een Dostojewski, een Verlaine, een Poe, een Multatuli, een Gide of zelfs een Goethe op de normen van de heer Hans zouden reageren; het is bekend, dat zij in hun werken zich wel bezighielden met z.g. abnormale dingen en men fluistert zelfs, dat zij daarom van iets meer belang zijn dan de gemiddelde man’.²²²⁾

Zo breidt Ter Braaks ‘pathologische’ belangstelling zich uit. Zelfs een telkens door hem denigrerend behandelde Freud krijgt de rehabilitatie die hij verdient. Terwijl Freud in Politicus zonder Partij van de psychologen par droit de naissance Nietzsche en Stendhal wordt afgescheiden en als ‘systematicus, qua talis, geen geniaal psycholoog’ kan zijn,²²³⁾ beschouwt Ter Braak ‘deze Weense psychiater’ bij zijn dood als de ‘voortzetter van het werk der “intuïtieve” psychologen van de achttiende en negentiende eeuw: de Franse moralisten, Stendhal, Dostojewsky, Nietzsche’.²²⁴⁾ En terwijl hij een ‘critische houding jegens de werken van Freud en de psychoanalyse in het algemeen’²²⁵⁾ voorstaat, stelt hij anderzijds vast, dat het eventuele einde van ‘het “Freudiaanse tijdperk”.....aan onze dankbaarheid jegens Freud niets zal afdoen. Er is een groot man gestorven’.

Ook naar de zijde van de fantasie heeft Ter Braak zijn voorkeur voor de gezond-verstand-literatuur uitgebreid. Een aanvankelijke afkeer van het ‘Bedenksel’ tegenover het authentieke verslag of getuigenis maakt plaats voor een ruimer opvatting. Het fantaseren lijkt hem aanvankelijk een alibi voor een gebrek aan mensenkennis en onvermogen tot observatie. Maar wanneer een romantische Van Schendel tot Ter Braaks verbazing achteraf over een grote schat aan mensenkennis blijkt te beschikken,²²⁶⁾ zet daarmee een herwaardering van het fantastische in. Tegenover het sprookje als vlucht, als onschadelijke arabeske, amusement, speelt Van Schendel in sprookjesvorm ‘een ondeugend spel met menselijke waarden’²²⁷⁾ en levert hij een ‘parodie’ op de werkelijkheid ‘in een wolk van poëtische geuren en beelden’.²²⁸⁾ De goede fantast sluit zich niet van de werkelijkheid af, hij schept geen ‘verzonnen wereld’, maar ‘een eigen wereld, die haar bekoring juist ontleent

221) Politicus zonder Partij, III 163.

222) Het Gemiddelde, 30 april 1939, VII 239.

223) Politicus zonder Partij, III 76.

224) Bij de Dood van Freud, 26 september 1939, IV 482.

225) Idem, IV 484.

226) Een Vernieuwde Van Schendel, 23 december 1934, V 381.

227) Idem, V 376.

228) Idem, V 380.

[p. 101]

aan het feit, dat zij gedeeltelijk met de “normale” wereld samenvalt’.²²⁹⁾ Want in dit gedeeltelijk samenvallen ligt de mogelijkheid van een kritiek op de alledaagse werkelijkheid. En tegenover de pure ‘duimzuiger’ heeft ‘de goede fantastische schrijver....zich niet op het fantastische geworpen om zich aan de consequenties der nuchtere alledaagsheid te onttrekken, maar om in het spel zijner fantastische verhoudingen de dingen van het alledaagse des te scherper te doen uitkomen’.²³⁰⁾

Aldus nuanceert Ter Braak door een ontdekking van de fantasie als ‘satyrisch wapen (Swift)’, als ‘zachtmoedige ironie (Andersen)’,²³¹⁾ zijn voorkeur voor ‘het nuchtere, verstandelijke, logische’,²³²⁾ nadat hij goede en slechte fantasten eerst over één kam had geschoren, en daarmee o.a. Du Perrons ongenoegen had gewekt.²³³⁾ Globaal gesproken blijft hij echter geporteerd voor het nuchtere ‘document’ tegenover het geromanceerde verhaal²³⁴⁾ en zijn belangstelling voor de werkelijkheid van b.v. actuele politieke gebeurtenissen absorbeert gemakkelijk zijn belangstelling voor de roman als zodanig.

Overziet men nu Ter Braaks literaire kritiek, dan blijkt hij dus weg te drijven van oorspronkelijke uitgangspunten en naderhand een breder ‘aesthetisch’ standpunt in te nemen, dat zich minder bevooroordeeld toont t.o.v. aanvankelijk verworpen ‘genres’. In zijn humorisme ligt een verzoening met alle humoristisch beoefende genres besloten. Zijn tolerantie strekt nog verder. Wanneer zijn literair-kritische activiteit min of meer los is komen te staan van zijn behoefte aan filosofische verheldering, die aanvankelijk heel zijn doen en laten beheerst, wanneer hij filosofisch is gearriveerd en een bepaald standpunt inneemt, lijkt het wel of de literaire kritiek het terrein van zijn ‘standpuntloosheid’ is geworden. Na het stormachtige, polemische begin heeft het er veel van of hij later in zijn literatuurbeschouwing een tevoren onderdrukte behoefte aan goede manieren en culturele uitwisseling uitleeft. Hij evolueert althans in de richting van de ‘objectieve criticus’ die hij in Démasqué der Schoonheid had afgezworen.

Met het ‘objectieve’ criterium van het ‘formaat’ als heuristisch principe verzoent hij zich - zoals reeds bleek - met de ‘grote dichter’, met de ‘onaantastbare’ klassiek-onpersoonlijke ‘olympiër’, die hij aanvankelijk ten gunste van de aantastbare ‘menselijke’ persoonlijkheid had verworpen.²³⁵⁾ Hij laat niet alleen bepaalde persoonlijkheidseisen los, hij laat de eis der persoonlijkheid zelf los, voor zover persoonlijkheid humor insluit, onafhankelijkheid t.o.v. ‘toevallige’ culturele spelregels, die als zodanig worden doorzien. Zijn afstand tot de gelovige, dienende ‘persoonlijkheid’ wordt

229) Het Fantastische, 10 maart 1935, V 460.

230) Idem, V 461.

231) Idem, V 461.

232) Idem, V 459.

233) Cfr. Briefwisseling 27. Over Poe, die volgens Du Perron voor Ter Braak een ‘domme dichter’ is, ontspint er zich een debat waarbij het voor Du Perron ‘duidelijk is dat men om het oeuvre van Poe te maken een eersterangs-intelligentie moet hebben, één die tegelijk even eersterangs-creatief is’. Toch had Ter Braak al eerder Morgensterns Galgenlieder als ‘humoristisch, maar daarom niet minder raak protest tegen het conventionele’ geprezen. Morgensterns Betoverde Wereld, 12 oktober 1933, V 10.

234) N.a.v. F. Bordewijk: Rood Paleis plaatst Ter Braak de enigszins krampachtige neiging van Bordewijk tot ‘het demonisch-monsterlijk-fantastische’ toch weer tegenover het ‘onloochenbare feit, dat hij buiten die stijl om, in De Laatste Eer, in banaliteit vervalt’. Einde der Eeuw, 27 december 1936, VI 288, 289. Cfr. verder. Cerebrale Fantasie, 9 januari 1938, VI 546-551.

235) Cfr. P.C. Boutens 70 Jaar, 17 februari 1940, IV 514 e.v.

[p. 102]

kleiner en hij nadert tot haar via een herwaardering van wat men een ‘klassieke’ kunst zou kunnen noemen, waartoe hij zich aanvankelijk negatief verhoudt.

Ook zonder dat men aan het onderscheid van klassiek en romantisch nog de betekenis hecht van een psychologische typologie, mag men de vroege Ter Braak ‘romantisch’ noemen en daarbij denken aan sommige met dat begrip geassocieerde eigenschappen. Het is athans mogelijk om hem als anti-classicus op te voeren en zijn anti-klassiek standpunt aan een paar door hem gestelde eisen te illustreren. In Politicus zonder Partij geeft hij ‘de voorkeur aan boeken, die de sporen van het onvolledige en aanvankelijke durven dragen, en aan schrijvers, die zich sterk genoeg voelen om de schijn van harmonie en objectiviteit opzettelijk te vermijden’.²³⁶⁾ Hij wil ‘de spijsvertering der ideeën zien onder de schijn-solide, glanzende opperhuid van het werk, omdat het werk altijd meer verbergt dan het onthult, wanneer men het neemt als werk en niet als masker’.²³⁷⁾ De stijl die hij eist, is die van het persoonlijk getuigenis. In Politicus zonder Partij legt hij zich op de ik-vorm vast en poneert hij een ‘eerlijke’ memoires-stijl tegenover de kunst der olympiërs, die hun povere ik achter hun onpersoonlijk handwerk verbergen.²³⁸⁾

Behalve de eis van de eerlijkheid der exacte zelfonthulling stelt Ter Braak ook de eis van natuurlijkheid en spontaneïteit. En ook hierdoor komt hij in conflict met een ‘idealiserende’, boven ik-misère en -grandeur verheven kunst, waarin het particuliere is onderdrukt ten gunste van algemene geldigheden en gezichtspunten. In zijn kritiek heerst een tijdlang zekere animositeit jegens de sfeer der wetenschap. En het zal een hele poos duren voor hij ‘innerlijke noodzaak’ terugvindt buiten de sfeer der ‘directe gevoelsontlading’. Het kost hem enigszins moeite om in de boven zichzelf en particuliere gevoelens uitstijgende persoonlijkheid te geloven en haar niet met het odium van onechtheid en onnatuurlijkheid te beladen.

Dat hij overal onechtheid signaleert en overal persoonlijkheden ontdekt die in abstractheid van hun werkelijke concrete zelfontplooiing zijn vervreemd, hangt ongetwijfeld samen met het feit dat hij, na een periode van abstract beïnvloed worden,²³⁹⁾ bezig is zichzelf te ontdekken en zich van abstracte invloeden te bevrijden. En voorlopig is hij in zijn literaire kritiek de moralist van dit tot zichzelf komen dat de mens verbiedt zich aan abstracte spelregels te verliezen. Tegenover de menselijke plicht om zichzelf te wezen krijgt elk cultiveren een smaak van onechtheid en aanstellerij. Ter Braak blijft er voortdurend op bedacht dat de schrijver in betoog en onpersoonlijk verhaal, in wetenschap en preek, een facade toont waarachter hij minder verheven

236) Politicus zonder Partij, III 19.

237) Idem, III 19.

238) Cfr. Waarde van het Document, 20 mei 1934, V 184-190.

239) In Politicus zonder Partij spreekt Ter Braak daarover als over zijn ‘journalistieke’ periode. III 41.

[p. 103]

afsplitsingen van zichzelf te verbergen heeft.²⁴⁰⁾ Langs de zijde van een experimentele natuurlijkheidscultus blijft hij de onbarmhartige vervolger van het gekunstelde, van elk toneelgebaar, al krijgt hij later oog voor het feit dat elk echt cultureel gebaar het stadium van nog-niet-echtheid heeft moeten doormaken.

Tegenover een ‘klassiek’ l'homme passe infiniment l'homme blijft Ter Braak de menselijke ‘verbeterbaarheid’ kritisch bezien. Hij stelt de eis dat de uitersten waartussen de mens zich beweegt, elkaar niet uit het oog verliezen en dat de imposante schrijver zich altijd aan het publiek vertoont in gezelschap van de officieuze, gewone mens die hij ook is en voor wie hij zich niet mag generen.²⁴¹⁾ Het ernstig spelen van een cultuurrol dient gepaard te gaan met het spelbesef dat de mens voor zijn ongewoonheid excuseert. De dimensie der gewoonheid moet aan elk cultureel handelen worden toegevoegd.

De cultuurmens mag geen functionaris zijn in dienst van abstracte spelregels. Wanneer Ter Braak moet kiezen tussen Multatuli en Van Lennep als één van de vertegenwoordigers der regentencultuur, verkiest hij de ‘mens’ Multatuli, die in een levende verhouding van afhankelijkheid en onafhankelijkheid staat tot de culturele ‘wet’, boven de verstarde wetsvereerders door dik en dun. Met Multatuli's onafhankelijkheid gaat een eigenheid van uitdrukkingswijze gepaard die zijn tegenstanders noodzakelijkerwijs ontbreekt. ‘Wie Multatuli leest, is zover als maar enigszins denkbaar is verwijderd van de cultuur van Vondel, van Racine en Molière; van iedere cultuur, kortom, die haar kracht zoekt in de regels en het model, in een kunstbesef, dat van buiten naar binnen werkt, om een monarch, een kerk of een koopmansaristocratie te gerieven’.²⁴²⁾

Maar na de periode van zijn voorkeur voor een meer directe gevoelsuiting evolueert Ter Braak naar de aanvaarding van het minder ‘exhibitionistische’ schrijverschap: de zelfonthulling en zelfbevestiging kunnen zich van sluipwegen bedienen, zonder dat er sprake is van een gebrek aan ‘innerlijke noodzaak’. In Epiek en Lyriek²⁴³⁾ stelt hij n.a.v. Van Schendels Avonturiers een epische en een lyrische geestesgesteldheid tegenover elkaar en verzoent hij zich via zijn bewondering voor de epicus Van Schendel met ‘het rustende, verhevene, olympische’.²⁴⁴⁾ ‘Van Schendel was nooit een lyrische geest in de zin van een rebelse geest, die telkens de grenzen van zijn vormtaal moest verbreken om zich opnieuw te bevestigen en daarna wederom te verliezen’.²⁴⁵⁾ Dat betekent niet dat hem ‘bewogenheid’ ontbreekt, ‘maar bij de epische naturen is het nu eenmaal zo, dat in de kunstschepping

240) Cfr. Een Studie in Schaduw, 1932, III 389-392.

241) Cfr. ‘Als men zich verbeeldt een held te zijn, moet men zich voortdurend door een kamerdienaar doen vergezellen; heldendom, dat daartegen niet bestand is, heeft niet veel om het lijf.’ Waarde van het Document, V 186.
Cfr. verder. II 625.

242) IV 184.

243) Epiek en Lyriek, 3 mei 1936, VI 126-132.

244) In Heine Gezien door Brod protesteert Ter Braak ertegen dat ‘Brod als partijganger van Goethe en Flaubert.....de (polemische) methode van Heine en Nietzsche maar half kan waarderen’. V 392. ‘Het rustende, verhevene, olympische als superieur te beschouwen aan het strijdbare, agitatorische, “vulgaire”, doet voor mijn gevoel de betekenis van iemand als Heine geen recht wedervaren.’ V 391.

245) Epiek en Lyriek, VI 127.

[p. 104]

alle persoonlijke aandrift en persoonlijke verwarring onmiddellijk (en zonder enige opzettelijkheid) gestyleerd wordt tot een “feest voor onze taalvermogens”. Dat heeft ten gevolge, dat deze naturen in de kunst een “tweede wereld” het aanzien geven, die, hoewel kennelijk in de levenservaring gebed, toch van die eerste wereld der levenservaring is losgeraakt; zelfs het tragische is voor de epiek een bron van plastisch genieten.’²⁴⁶⁾

Ter Braaks verzoening met ‘de orde der schepping’, waarin hij aanvankelijk een alibi voor een gebrek aan persoonlijkheid meende te betrappen, zet zich in De Paden van Hofwijck voort. N.a.v. de ‘mathematische architectuur’ van Hofwijck constateert hij: ‘Vreemd: vroeger voelde ik niets voor deze bouwstijl, met zijn absoluut gebrek aan directe gevoelsontlading, met zijn streng beheerste anti-natuurtendens. Ik geloof, dat men een tijd van afkeer van culturele vooroordelen moet hebben doorgemaakt om de spelregels ener cultuur (waartoe ook de architectonische regels behoren) weer ten volle te kunnen waarderen; men waardeert ze dan zelfs hoger, naarmate ze meer van de natuur en haar “laisser faire, laisser aller” afwijken.’²⁴⁷⁾ Nog op andere wijzen zal Ter Braak zijn aanvankelijke keuze voor de ‘vent’ en tegen de ‘vorm’ amenderen. Er heeft zelfs een toenadering plaats tot een olympische Goethe,²⁴⁸⁾ ofschoon olympisch aanvankelijk synoniem is met onechtheid, verloochening van de eigen persoonlijkheid. Als de kunstenaar een aansteller is, ‘een wezen, dat werken moet op de grens van werkelijke biecht en comediantendom’,²⁴⁹⁾ is de olympische kunstenaar een aansteller in het kwadraat. Maar Ter Braaks opvatting van het kunstenaarschap wijzigt zich. In Journaal 1939 spreekt hij op de toon der gelijkgezindheid over Burckhardt,²⁵⁰⁾ die stellig ‘das Ja zum inneren Chaos als der rechten Grundlage’ niet tot leefregel heeft verkozen, maar die ‘noch ein Anhänger des “alten” Glaubens an die Ideale des Wahren, Guten und Schönen’²⁵¹⁾ is, van een complex derhalve dat door Ter Braak zo vaak ironisch ter sprake werd gebracht.

Het thema van Ter Braaks wending van een lyrisch-romantische naar een episch-klassieke ‘geestesgesteldheid’ moge echter met het constateren van zijn ‘lek-zijn’ naar de kant van een ‘onpersoonlijke’ kunst afgesloten worden. De literatuur lijkt wel het terrein van zijn ontspanning te worden, waar hij schrijvers ontmoet met wie hij ideologisch zou moeten ‘afrekenen’. Via een tolerante kritiek, die naast zijn filosofische problematiek komt te staan, gaat hij de weg op van perifere ontmoetingen en verzoeningen met auteurs die een aan het eigen inzicht en de eigen levensinzet ‘vijandige’ literaire voortreffelijkheid vertegenwoordigen. En tegelijkertijd gaat er met de uit-

246) Epiek en Lyriek, VI 127.

247) De Paden van Hofwijck, 28 maart 1937, IV 33, 34.

248) In Goethe en Weimar, 30 en 31 maart 1940, beschrijft Ter Braak ‘het phaenomeen Goethe’ als een wezen waarin persoonlijkheid en vorm elkaar hebben gevonden, als ‘het “daemonische”, raadselachtige, in zichzelf tegenstrijdige en toch naar buiten olympisch-representatieve wezen.’ VII 527.

249) De ‘Binnenkant’ van Tachtig, 26 november 1933, V 26.

250) Journaal 1939, IV 878, 879.
In Von Martin, Nietzsche und Burckhardt, worden beiden als ‘romantische’ en ‘klassische Natur’ tegenover elkaar geplaatst. Von Martin 36 e.v.
Cfr. verder. ‘Burckhardt gehört in die klassische, die goethisch-winckelman-nische Linie.....sein Sinn gehört “dem Tag”, “dem Licht” des Geschichtlichen, nicht dem “Dunkel des vorgeschichtlichen”, des Werdenden, Chaotisch-Unge-stalteten, schwer Faszbaren.’ Von Martin 189.

251) Von Martin 39.

[p. 105]

breiding van zijn literaire kennissenkring een verwijding van zijn ideologische gezichtskring gepaard, al hoeft men daar geen speculaties aan te verbinden omtrent een verlangen om van ‘ideologie’ te wisselen.

Het valt achteraf op dat Ter Braak zijn terminologisch apparaat nauwelijks hoeft te veranderen, dat hij zijn ideologische vooringenomenheid altijd al esthetisch-tolerant verantwoordde. Misschien mag men zeggen dat hij reeds vroeg aan zijn latere tolerantie offert en haar onbewust voorbereidt, omdat hij met zijn ‘zo eng mogelijk begrensde, maar zo intens mogelijk eenzijdige literatuur’²⁵²⁾ eigenlijk geen raad wist. Ter Braaks literaire beschouwing kan men zich toch gespannen denken tussen de constatering dat hij met de poëzie van jonge protestanten geen vrede kan sluiten én zijn eerzucht om als klankbodem zo compleet mogelijk te zijn.

252) Anthonie Donker, Administrateur, 1931, III 423.

De periode van Politicus zonder Partij: vervolg

Nadat in het begin van dit hoofdstuk Politicus zonder Partij is herleid tot een onbewuste bescheidenheidsbedoeling, die zich in de apotheose van de humoristische honnête homme als de ‘passieve’ politicus zal manifesteren, zou men de inhoud van dit boek moeten bespreken, opdat de ene formule van de interpretatie aan de ‘formules’ van de schrijver wordt getoetst.

Een weergave van de inhoud van Politicus stuit echter op speciale moeilijkheden. Politicus is geen abstract betoog waaraan de weergave het houvast van de logische gedachtengang zou hebben; het is zelfs niet geconcipieerd vanuit een centraal gezichtspunt dat aan de formules de eenheid der gemeenschappelijke achtergrond verleent. Het ontstond toen Ter Braak nog op ‘schriftelijke klaarheid in (zijn) buitelende begrippen’²⁵³⁾ liep te wachten en het werd dus ‘een volkomen chaotisch boek, opgebouwd uit flarden herinnering en brokken bespiegeling, slechts aan elkaar verbonden door de eenheid van een stijl, een temperament’.²⁵⁴⁾

Men zou zich als beschrijver derhalve kunnen inspireren op Ter Braaks ontevredenheid met de vorm van zijn boeken op zijn verlangen om het van alle ‘franje’ te ontdoen. Men moest ‘iedere schrijver wettelijk verplichten zijn vorige boek...tot drie, vier gezichtspunten te herleiden...alvorens hij een nieuw begint’.²⁵⁵⁾ De schrijver moet het kunnen ontdoen ‘van de guirlandes en arabesken...die hem onder het schrijven nog als “waarheid” aandeden’.²⁵⁶⁾

Maar wat is franje, wanneer men niet weet vanuit welke verheldering Politi-

253) III 21.

254) III 47.

255) Nagelaten Werk, 1934 (?), IV 828.

256) IV 828.

[p. 106]

cus moet worden gereconstrueerd. In zijn boek verliest Ter Braak zich in tegenstrijdige bedoelingen. En eigenlijk kan men in Politicus drie schrijvers zien optreden: een scepticus, een vitalist en een nihilistische ‘gelovige’, die onderling op elkaar kunnen worden betrokken maar wier formules op gespannen voet met elkaar leven. En als in Ter Braak aan zijn waarneming van de ‘positief-verscherpte tegenstrijdigheden’²⁵⁷⁾ een verlangen naar zelfverheldering ontspringt, verzuimt hij mede te delen vanuit welke van zijn drie verschijningsvormen de schifting tussen het ‘definitieve’ en het ‘voorlopige’ moet plaatsvinden.

Vanuit de scepticus, die geen andere formules meer kent dan die der zelfonthulling, is de neiging tot het abstracte requisitoir tegen de geestelijke mens ‘franje’. Maar franje is juist die keuze van de memoires-stijl als de enigmogelijke, wanneer men Ter Braaks afhankelijkheid van een negatieve metafysica als zijn werkelijke ‘belang’ beschouwt. En van belang gesproken: door heel het boek manifesteert zich het ‘slechte’ geweten van de vitalist, die zich wel eens van ‘biecht’ en ‘theorie’²⁵⁸⁾ had kunnen afwenden om in de egoïstische doeleinden van Reinaert zijn werkelijke belang te vinden. In het oordeel over franje en niet-franje sluipt dus de interpretatie onmiddellijk binnen, wanneer men klaarheid schenkt waaraan Ter Braak nog niet toe is. Nog na Politicus ziet men hem tussen zijn drie verschijningsvormen heen en weer zwerven en voert zijn instinct hem onder de ‘stille epicuristen’, met hun ‘gezond, dierlijk scepticisme zonder te veel intellectuele strijd’,²⁵⁹⁾ onder de ‘mannen der directe actie’ die het woord in dienst stellen van hun eigenbelang en onder de intellectuelen, die het ‘waar-willen-zijn’²⁶⁰⁾ als een paradoxaal belang terugvinden, na de afrekening met hun geloof in de Waarheid. Toch interpreteert men niet al te willekeurig, wanneer men bij Ter Braaks intellectuele ongerustheid over de tegenstrijdigheden van zijn boek aanknoopt en van een nihilistische helderheidsbedoeling als de werkelijke inzet van Politicus uitgaat, om de tegenstrijdigheden van daaruit toe te lichten. Trouwens, de interpretator zou zijn visie op Ter Braaks werkelijke ‘belang’ compleet ontrouw worden, als hij niet slechts speelde met de gedachte aan een vitalistisch of sceptisch overwicht op een nihilistisch schrijverschap. Voor hem zijn de agressieve en de passieve politicus flankverschijningen van de nihilistische filosoof, en vertegenwoordigen de daad en het zwijgen twee aan de nihilistische zendingsijver ondergeschikte verleidingen.

Beschrijft men nu Politicus, dan verschijnt Ter Braak in het eerste hoofdstuk vooral als de passieve scepticus, die zijn boek op ‘de verleiding om te zwijgen’²⁶¹⁾ moet veroveren en het nu niet anders kan schrijven dan in de ik-

257) III 189.

258) III 189.

259) Van Oude en Nieuwe Christenen, III 213.

260) III 107.

261) III 21.

[p. 107]

vorm,²⁶²⁾ die een slechts persoonlijke bedoeling symboliseert. Wanneer hij zich in het eerste hoofdstuk rekenschap geeft van zijn schrijverschap, denkt hij bij zijn ‘schriftelijke stofwisseling’²⁶³⁾ slechts het belang der zelfonthulling te hebben. En daarom legt hij zich met verwerping van de ‘objectieve’ stijl op de memoires-vorm vast.²⁶⁴⁾ ‘Ik vestig de aandacht op feiten, die mij mij betreffen en niemand anders’.²⁶⁵⁾

Houdt men deze programverklaring tegen de achtergrond van Politicus zonder Partij en beziet men haar in het perspectief van zijn afhankelijkheid van een negatieve metafysica, dan vindt men dus voorlopig niets van een nihilistisch schrijversgeweten, maar stuit men onmiddellijk op een interessante tegenstrijdigheid. Door heel Politicus openbaart zich een spanning tussen Ter Braaks werkelijke bedoeling en de vorm die hij heeft gekozen. En al verschaft de abstracte ongelovige zich heimelijk toegang tot de formules van de memoires-schrijver, dat gebeurt tegen Ter Braaks officiële bedoeling in. Pas aan het einde van Politicus verlangt hij naar een ‘boek in waarheidstoon’²⁶⁶⁾ en heeft zijn stemming van slechts te schrijven ‘voor vrienden, die argumenten en nuances delen’²⁶⁷⁾ zichzelf overleefd.

Reeds in het eerste hoofdstuk echter kan men de ontwikkeling naar dit latere standpunt zien beginnen, voor zover Ter Braak daar in zichzelf op een schrijfdrang stuit die zich nauwelijks als zelfonthullingsdrang laat benoemen. En min of meer gegeneerd door zijn neiging om zich druk te maken, moet hij het antwoord op de vraag waarom hij schrijft schuldig blijven. Hij schrijft ‘omdat (hij) het niet laten kan’²⁶⁸⁾ en hij schrijft in ‘spijsverteringstaal’²⁶⁹⁾, omdat er ‘met “ik” een ander spel te spelen is’²⁷⁰⁾ dan met het onpersoonlijke “men”, waarop hij zich in vroeger werk had vastgelegd.

Zijn afscheid van dit ‘men’ symboliseert echter zijn afrekening met vroegere objectiviteitspretenties, en het spel dat hij speelt is dan ook veel meer de afbakening van zijn positie tegenover zijn vroegere positie en zijn vroegere collega's dan het spel der zelfonthulling, der weergave van ‘feiten die (hemzelf) betreffen en niemand anders’.²⁷¹⁾ Het officieuze, gewone ik, in gezelschap waarvan hij zich aan de lezer presenteert, is het onpersoonlijke, verheven ‘ik’, waarop de mens na het verlies van de oude transcendente zingeving des levens wordt teruggeworpen en dat model moet staan voor een nieuwe zuiverheid.

Schrijft men Ter Braak een onpersoonlijke zuiverheidsbedoeling toe, dan kan men hem echter nog beschouwen als de moralist van een terug te winnen ‘egoïsme’ en een nuchtere zelfbevestiging. Wanneer hij de ‘verwrongen en hysterische poses’²⁷²⁾ en ‘gefronste voorhoofden’²⁷³⁾ van ‘woordkunste-

262) Cfr. ‘Ik tracht daarom niet langer het persoonlijk voornaamwoord van de eerste persoon te vermijden.’ III 29, 30.

263) III 21.

264) III 29.

265) III 31.

266) III 180. Cfr. ‘Een klein heimwee sloop binnen: naar de streng onpersoonlijke stijl van de wetenschappelijke verhandeling.’ III 189.

267) III 107.

268) III 29.

269) III 29.

270) III 31.

271) III 31.

272) III 18.

273) III 16.

[p. 108]

naars’, ‘wetenschappelijken en philosophen’ gematigd hoont, kan men zijn ergernis een vitalistisch accent toekennen en hem in naam van waardevoller levensmogelijkheden zien opereren. En op zichzelf blijkt uit het eerste hoofdstuk niet of hij op een anti-metafysische bescheidenheid of op een terug te winnen natuurlijkheid uit is bij de bestrijding van diepzinnige filosofen en verheven dichters.

In ieder geval maakt hij nog geen onderscheid tussen de metafysische pretentie van zijn sujetten en hun bezigheden, die hij beide op een door hem gewenste ‘gewoonheid’ laat botsen. In zekere zin geeft het eerste hoofdstuk een reprise van Démasqué der Schoonheid, waar de esthetische bezigheden aanvankelijk ook in het geding zijn. En dan kan men nog onderscheid maken tussen tweeërlei bezwaar tegen de verheven bezigheden en Ter Braak in naam van een hiërarchie van het gewone of vanuit een zeker wantrouwen jegens de innerlijke noodzaak der verhevenen zien opereren, waarbij de verheven bezigheden als zodanig buiten schot blijven.

Wanneer hij in Geschiedenis ener Intelligentie met zijn verleden afrekent, neemt hij echter tot zijn vroegere misverstanden als tot intellectuele illusies en nauwelijks als tot belemmeringen des levens, afstand. Van twee onpersoonlijke zendingen interesseert hem vooral de ontmaskerende taak, die de ontdekking van een onpersoonlijke onafhankelijkheid: het op zichzelf teruggeworpen zijn van de mens, hem heeft opgelegd. En als hij, in overeenstemming met de definitie van zijn boek als document van zelfonthulling, achter de resultaten van zijn denkersverleden de persoonlijke gebaren wil aanwijzen waaruit zij voortkwamen, richt zijn aandacht zich vooral op de metafysische illusies achter zijn ‘waarheden’. Uitgegaan om de anecdotische afkomst van zijn algemene resultaten na te gaan en ‘zichzelf’ in de pseudo-objectieve vermomming van zijn werk terug te vinden, zoekt hij in werkelijkheid naar de ‘geboorteakten’ van zijn onpersoonlijk ‘zelf’-besef en schift hij zijn werk volgens de mogelijkheid om daarin de aanzet tot zijn latere zelfverheldering al of niet te herkennen.

Ter Braak schrijft de geschiedenis van zijn intelligentie in termen van ‘chaos’ en ‘orde’.²⁷⁴⁾ Maar dat deze termen theoretische standpunten en geen gevoelens vertalen, blijkt wanneer hij zijn ontmoeting met Prometheus en zijn ontwikkeling naar het Carrnaval als een proces der ordening tegenover de chaos van zijn ‘journalistieke’ periode plaatst. In die chaotische periode, die hij naast zijn ontwikkeling naar het Carnaval ziet voortduren, herkent men niet alleen de tijd dat hij ‘problemen van fundamentele aard....op het tweede plan drong’,²⁷⁵⁾ maar ook de ‘periode’ van zijn rationalisme, dat zijn

274) III 38 e.v.

275) III 40.

[p. 109]

ontwikkeling naar het nihilistische schrijverschap van het Carnaval doorkruiste. ‘De journalist: daaronder versta ik de objectiviteit, de academie en de chaos’.²⁷⁶⁾ En als Ter Braak zijn metafysisch-pessimistische afrekening met de rationalist als een ‘ordening van de chaos’ waardeert, blijkt daaruit dat hij de geschiedenis van zijn intelligentie vanuit een nihilistisch-theoretisch gezichtspunt schrijft.

Omdat het gesprek met zijn verleden echter door de afrekening met iedere metafysische volstrektheid wordt bestuurd, moet hij zich ook van het Carnaval distantiëren. Men ziet hem dan ook bezwaar maken tegen het christelijk-platonisch karakter van het Carnaval en afstand nemen tot dat boek vanuit zijn afrekening met iedere behoefte aan een metafysisch wereldbeeld. Hij verzoent zich met een van zijn metafysische illusie ontdaan weten, dat het midden houdt tussen de ‘bestendige chaos’ der ‘sceptici’ en de ‘bestendige orde’ der ‘gelovigen’.²⁷⁷⁾

Nadat Ter Braak de geschiedenis van zijn intelligentie heeft geschreven, waarbij zijn theoretisch belang zich ondergronds liet gelden, krijgt Politicus nog duidelijker het karakter van een theoretisch geschrift, wanneer de geschiedenis van een intelligentie omgebogen wordt naar de vraag wat er onder een intelligent mens zou kunnen (d.w.z. moet) worden verstaan.²⁷⁸⁾ En in die intelligente mens begint zich het beeld van de humoristische honnête homme af te tekenen, wanneer Ter Braak hem ‘intellectus en intellegere als speciale kenmerken’ afneemt.²⁷⁹⁾

Terwijl de term ‘intelligentie’ enerzijds naar de intellectuele bezigheden blijft verwijzen en Ter Braak op zoek gaat naar de intelligente intellectueel, die bereid is de stelligheid van zijn ‘handwoorden’ met een glimlach terug te nemen,²⁸⁰⁾ plaatst hij anderzijds de toewijding aan de intellectuele bezigheden als een willekeurig belang naast andere belangen (‘Ik ken niet langer waarheid, ik ken nog slechts domheid; en ik ken een bijzondere vorm van domheid met andere belangen dan de andere dommen, die ik intelligentie heb genoemd’.²⁸¹⁾) En in deze manoeuvre kondigt het thema van de humor als het besef van de willekeur en de gelijkgerechtigdheid van ieder handelen zich aan. Intelligent is wie zijn ‘intelligentie’ (d.i. zijn ‘hartstocht’ voor de intellectuele bezigheden, zijn ‘perverse’ psychologische ‘nieuwsgierigheid’²⁸²⁾) een ‘onderdeel’ weet van ‘het groot tafereel der Domheid’,²⁸³⁾ dat door de verschillende acteurs van het ‘domme’ eigenbelang wordt opgevoerd.

Intelligent zijn is synoniem met het glimlachend bezien van de eigen intellectuele hartstocht naast de talloze andere levensmogelijkheden. ‘Soms, in

276) III 41.

277) Cfr. ‘.....tussen bestendige chaos en bestendige orde willen namelijk weinigen zweven.’ III 49.

278) Zie III. Nietzsche contra Freud, III 69 e.v.

279) III 69.

280) Cfr. ‘.....zolang ik achter de stelligheid dier “handwoorden” niet de bereidwilligheid heb ontdekt, om ze met een glimlach terug te nemen, geloof ik niet aan intelligentie.’ III 69.

281) III 66.

282) III 63.

283) III 66.

[p. 110]

ogenblikken dat de intelligentie slaapt, word ik mij er duidelijk van bewust, hoe gemakkelijk ik nog andere wegen had kunnen kiezen; hoe ik door niet meer dan een vlies gescheiden ben van de Don Juan, de trouwe echtgenoot, de paedagoog, de dichter, de wauwelaar, de dandy, de maandaghouder, de schizophreen, de intellectueel, de aansteller en de oprechte’.²⁸⁴⁾

Ter Braak weet echter niet definitief tot het thema van de humor als de gelijkgerechtigdheid van elk handelen door te dringen. En voor zover hij zijn schrijversbedoeling niet weet te bepalen als de apotheose van de humor, slaat zijn ‘apotheotisch’ elan toch weer de richting in van een nieuwe hiërarchie van waarden, waarbij hij achtereenvolgens twee tegengestelde posities inneemt.

In Nietzsche contra Freud schijnt hij op weg naar de intronisatie van een ‘bescheiden’ denken à la Nietzsche dat zich van zijn toevalligheid sub specie aeternitatis overtuigd houdt. Nietzsche en Freud staan er als humoristische en gelovige denker tegenover elkaar. En onder Ter Braaks belichting wordt Nietzsche niet zozeer de emstige-verdediger-van-zijn-waarheden die op een abstract gehoor rekent, maar iemand die nonchalant met zijn waarheden omspringt en bij zijn waarheidsverkondiging slechts het belang der toevallige verwantschap met anderen bezit. Ook in Nietzsche ‘slaapt’ de intelligentie en strijdt een intellectuelenbelang met andere levensmogelijkheden om de voorrang.

Aan Nietzsches ernst en kennelijke behoefte aan onpersoonlijke waarheden geeft Ter Braak een persoonlijk accent. En zo ontstaat het beeld van een ‘tolerante’ Nietzsche, waarin niets is terug te vinden van de ernstige cultuurstrateeg en alles van de speelse psycholoog, die voor zijn eigen genoegen onder de oppervlakte der verschijnselen duikt, en praktische waarheden verovert op het niet-weten om ze weer met een glimlach aan het niet-weten prijs te geven. In Nietzsche waardeert Ter Braak de ‘methode van volkomen fair play tegenover de geheimen’.²⁸⁵⁾ Aldus wordt Nietzsche zo iets als een ‘stille epicurist’, met een nahezu epikurischer Erkenntnishang die een persoonlijk levensspel oplevert in de marge van het wereldgebeuren.

Tegenover deze Nietzsche vertegenwoordigt Freud de intellectueel-met-de-waarheid, de dogmaticus die zijn vondsten onmiddellijk ‘het bordpapieren harnas der “waarheid” aandoet’.²⁸⁶⁾ ‘De verachter van de godsdienst-narcose en het wijsgerenidioom zag ik op de knieën liggen voor het afgodsbeeld Wetenschap en, erger, voor zijn eigen termencomplex, de psychoanalyse.’²⁸⁷⁾ Zo representeert Freud een systeemdenken dat zich zo ver mogelijk van het denken als een ‘zich scheren’ heeft verwijderd en heeft hij het recht op de

284) III 64.

285) III 94.

286) III 75.

287) III 78.

[p. 111]

naam ‘geniaal psycholoog’ verloren, omdat ‘een systematicus, qua talis, geen geniaal psycholoog kan zijn’.²⁸⁸⁾

Terwijl men Ter Braak nu in Nietzsche contra Freud naar de apotheose van een denken op de wijze van Nietzsche ziet toeschrijven, laat hij het thema der intelligentie, waarachter zich wel degelijk een abstract zoeken verbergt, echter als een willekeurig thema los en verplaatst hij, na zijn eresaluut aan een speels denken, zijn hiërarchische ernst (die pas in de ontdekking van de humoristische honnête homme haar eigenlijke triomfen zal vieren), naar een nieuwe hiërarchie van waarden die zich vijandig verhoudt tot het geestelijke moment in de mens.

Als men zich Ter Braak verdeeld denkt tussen twee tegengestelde houdingen, dan komt na de verdediger van ‘le bon genre’ (dat in het wenkende perspectief van de humor telkens weer naast de vele andere genres moet worden geplaatst) de politicus aan het woord, die na het verlies van het geloof in de Waarheid in zijn instinct een nieuwe ‘maatstaf’ van het handelen heeft gevonden. En in Een Zonde tegen de Heilige Geest sluipt er iets binnen van een anti-intellectuele en anti-geestelijke plaatsbepaling, wanneer Ter Braak, op zoek naar zijn ‘belang’, dit belang zo nuchter mogelijk meent te moeten beschrijven.

Hij identificeert zich met de nuchtere doeleinden van Reinaert²⁸⁹⁾ en vanuit deze plaatsbepaling onderhoudt hij een zekere vijandschap tot de verheven geestelijke bezigheden, waarin de ‘geestelijken’²⁹⁰⁾ van diverse pluimage hun waardigheid hebben belegd. Zijn requisitoir tegen ‘de aanhangers van de geest’,²⁹¹⁾ dat in wezen slechts tegen het hoogmoedige besef van ‘de geestelijke voorrang’²⁹²⁾ gericht is, omvat ook een zekere kwaadsprekerij jegens het geestelijke als zodanig.²⁹³⁾ En voor zover hij zelf medeplichtig schijnt aan het geestelijk ‘bedrijf’, onderwerpt hij zijn schrijverschap aan een kritisch onderzoek en tracht hij het zo ‘biologisch’ mogelijk te interpreteren.

Er is voor de antropoloog van hoofdstuk IV, die alle menselijk handelen tot het eigenbelang in zijn grofste gedaante herleidt, geen plaats voor impulsen die zich als zelfstandige belangen van het gebied der meest nuchtere zelfbevestiging zouden aftekenen. Wanneer hij de vraag waarom hij schrijft hier wederom opneemt, tracht hij dan ook zijn schrijfdrang in Reinaertse categorieën van zelfhandhaving en machtsbegeerte te vangen, en acht hij zijn ‘grammaticale’ aanvallen wezenlijk bepaald door ‘de lust om die ander te kelen’.²⁹⁴⁾ Niet de bij die aanvallen gebruikte onpersoonlijke (niet-instinctief ingegeven) ‘waarheden’ bepalen de aanval, maar een sterk instinct, een grof eigenbelang stelt de ‘grammatica’ in zijn dienst. Het argumenteren

288) III 76.

289) Cfr. blz. 67 en blz. 74 e.v.

290) III 113, III 116.

291) III 115.

292) III 113.

293) Cfr. ‘.....want ongetwijfeld, de mens is een “geestelijk wezen”, het is alleen maar de vraag, of daarin een compliment dan wel een belediging ligt opgesloten! Ik kan niet anders dan voor mijzelf getuigen, dat het woord geest voor mij tegenwoordig doorgaans de klank van een belediging aan zich heeft.’ III 127.

294) III 105.

[p. 112]

is een equivalent van het vuistgevecht, dat echter in ‘een wereld van strottenhoofdconventies’ geen prestige meer bezit als middel tot beslechting van geschillen en door het ‘wetenschappelijk “duel”’²⁹⁵⁾ vervangen werd. Hij schrijft als ‘polemist...met een lijfelijke vijand tegenover mij’,²⁹⁶⁾ en bedient zich daarbij van ‘waarheden’ als van projectielen. Want men moet met het woord omgaan als Reinaert, die liegt in dienst van het eigenbelang en ‘zich bij het woord “geest” niets anders voorstelt dan list, bedrog, blasphemie, veinzerij’.²⁹⁷⁾ Om in harmonie te blijven met zijn opvatting van het nuchtere eigenbelang als ultima ratio, zoekt Ter Braak dus het gezelschap van de ‘volledige hypocriet’,²⁹⁸⁾ die van ‘de logica een spelletje maakt’.²⁹⁹⁾

Dat deze ‘definitie’ van het denken slechts een voorbijgaande ‘oprisping’ is, behoeft nauwelijks te worden vastgesteld. Aan het eind van Politicus distantieert Ter Braak zich van ‘de bewuste misleider’³⁰⁰⁾ en ontdekt hij het ‘waar willen zijn’ als een niet te onbelangrijk facet van zijn belang, dat blijkbaar gecompliceerder in elkaar zit dan hij zich voorstelde. Maar zijn definitie is een eigenaardig bijprodukt van een in hoofdstuk IV opnieuw ingeslagen richting naar ‘het gewone’, waartoe het schijnbaar ongewone moet kunnen worden herleid, als het niet ten gunste van het gewone wil worden verworpen. En terwijl de gewoonheid die hij zoekt, in wezen samenvalt met de humor die ook de verheven bezigheden ‘gewoon’ maakt, suggereert zij hem voorlopig een afscheid van bepaalde bezigheden. In het voorbijgaan richt zijn aanval zich op alles wat door de term ‘geest’ wordt gedekt, waarbij hij geen onderscheid maakt tussen het geestelijk ‘bedrijf’ en het geloof in ‘de geest als iets “hogers” en “diepers”’.³⁰¹⁾ En achter zijn aanval ziet men iets oprijzen dat op toenadering tot de opvatting van het geestelijke als ‘Widersacher des Lebens’ wijst, wanneer hij fysieke inferioriteit en neiging tot het geestelijke als de keerzijden van eenzelfde medaille beschouwt.³⁰²⁾

Wat bezielt Ter Braak wanneer hij in de eigen levensgeschiedenis louter zijn fysieke inferioriteit, zijn onvermogen om aan de ‘gehate norm van het physieke overwicht’³⁰³⁾ te beantwoorden, als het beginpunt ziet van een intellectuele ontplooiing die als compensatie moest dienen? Dat hij hier, op zijn minst in het voorbijgaan, gedachten besteedt aan een terug te winnen natuurlijkheid in primitieve zin, is onmiskenbaar.³⁰⁴⁾ En het wordt bevestigd door het feit dat hij het later nodig vindt, expliciet af te rekenen met een mogelijke depreciatie van het geestelijke na het verlies van de geestelijke pretentie. ‘Ook al bewees men (mij) op een goede dag, dat het “geestelijke” stadium de laagste vorm van ontaarding symboliseerde, dan zou (ik) nog blijven wat (ik) was’,³⁰⁵⁾ heet het in een later artikel, dat het metafysisch koersverlies van de

295) III 108.

296) III 105.

297) III 124.

298) III 181.

299) Van Oude en Nieuwe Christenen, III 197.

300) ‘Dan nòg voel ik mij mijlenver van hem verwijderd.’ III 182.
Cfr. III 488.

301) III 123.

302) Cfr. ‘Sinds ik mijzelf ronduit heb toegegeven, dat mijn voorliefde voor de geest en mijn physieke inferioriteit twee kanten van één en dezelfde zaak zijn.....’ III 123.

303) III 121.

304) Cfr. ‘Als ik, na afgerekend te hebben met de grammaticale term “geest”, nog terug zou keren tot het type geestelijke mens, zou ik in niets verschillen van de talloze Europeanen, die door de vlucht in de geestesziekte zelfs hun onmacht tot leven nog voor henzelf en anderen interessant trachten te maken.’ III 150.

305) ‘Geest’ en ‘Vrijheid’, augustus 1934, III 477.

[p. 113]

geestelijke bezigheden en de - op het eerste gezicht paradoxale - trouw aan die bezigheden van elkaar losmaakt. Maar in Een Zonde tegen de H. Geest begeeft hij zich even op weg naar een complot met natuurlijker levensvormen tegen een onnatuurlijke geestelijkheid, en is hij er na aan toe om zijn geestelijke tegenstanders als geestelijken met het odium van ontaarding en levensvervalsing te beladen.

In welke controverse met eigen en anderer geestelijkheid Ter Braak echter terloops verstrikt raakt, toch maakt zijn coquetterie met een nog niet door de cultuur aangetast ‘instinct’ weinig kans om het van een wezenlijker inspiratie te winnen. En wanneer hij het ‘waagt zèlfs het feit der geestelijkheid tegen de mens uit te spelen, als het noodzakelijk is’,³⁰⁶⁾ hoeft men daarachter geen al te doelgerichte ‘politiek’ te zien. Niet de politicus ‘arlequineert’³⁰⁷⁾ met de geest, maar de humorist die het ‘geestelijk bedrijf’ overal aantast en met zijn biologische onzuiverheid confronteert, waar de mens weigert zijn geestelijkheid als zijn vorm van dierlijkheid te aanvaarden.³⁰⁸⁾ Voor Ter Braak is er een als volstrekt beschouwde grens tussen een geestelijk ‘hoger’ en een ongeestelijk ‘lager’ weggevallen. En sinds de hybris van de intellectueel-met-de-waarheid hem verliet, ziet hij zijn hond Laelaps met andere ogen en voelt hij zich verwant met een volgens ‘de hiërarchie van de geest’³⁰⁹⁾ verworpen wezen, waarvan hij zich overigens door het feit der geestelijkheid weet te verschillen.

Zo blijkt de richting naar het gewone van meet af aan te worden doorkruist door tegenbewegingen en wordt Ter Braaks verkeerd gerichte (en humoristisch gevoede) agressiviteit telkens gecorrigeerd door een voor hem wezenlijker gebrek aan ‘politieke’ belang-stelling, al blijkt geen enkele correctie hem ook ideologisch voorgoed te bevrijden van een aanvankelijke eerbied voor het instinct in zijn ‘zuiverder’ vormen van ‘wil tot macht’ en niet door de cultuur aangetaste barbarie.

In het laatste hoofdstuk, Politicus zonder Partij, distantieert Ter Braak zich dan van vroegere pogingen om de door hem gezochte gewoonheid aan bepaalde vormen van handelen te binden en valt deze gewoonheid tenslotte samen met de humor als het besef dat iedere hiërarchie van waarden in de lucht hangt. Tevens wordt hij er zich van bewust dat hij reeds lang op zoek was naar een ‘nieuwe mens’³¹⁰⁾ en dat hij ongemerkt meer aan abstracte zuiverheidsbedoelingen gehoorzaamde dan hij meende.

Tegen deze ontdekking van een abstracte afhankelijkheid komt Ter Braak echter in een proclamatie van zijn vitale onafhankelijkheid in opstand. Wanneer hij in de apotheose van de humoristische honnête homme als zijn

306) III 141.

307) III 113.

308) Cfr. ‘Ik aanvaard mijn dierlijkheid in de vorm van menselijkheid.’ III 149.

309) III 122, III 147.

310) III 171.

[p. 114]

nieuwe mens, zijn belangstelling van de aard van het handelen in feite naar de geest waarin gehandeld wordt verplaatst heeft, stelt hij opnieuw de vraag naar zijn belang, alsof zijn belang niet reeds lang met de strijd voor ‘de humor als subliemste levenswaarde’ was samengevallen. Aan het eind van Politicus schijnt hij zich aan iedere abstracte zuiverheidsbedoeling te onttrekken en vraagt hij als politicus, als handelende persoonlijkheid, naar zijn toekomst na het verlies van het geloofin de mogelijkheid van een zuivere maatstaf van het handelen. ‘Het allerlaatst: mìjn politiek, mìjn ernst, mìjn hiërarchie’.³¹¹⁾ Aldus treedt hij zijn publiek nogmaals als politicus onder ogen, in gezelschap van het sterke instinct dat de behoefte aan een objectieve rechtvaardiging doorbreekt. Tegenover ‘het handelen onder het motto van een geestelijk ideaal’,³¹²⁾ stelt hij een handelen dat weer prijsgegeven is ‘aan willekeur, muzikaliteit, barbarie...’³¹³⁾

Want de politicus zonder partij ‘leeft dwars door de “zinneloosheid” (van het handelen) heen’.³¹⁴⁾ En daarbij ontgaat het Ter Braak dus dat hij niet als individuele politicus, maar als onpersoonlijk moralist bij het besef van de metafysische zinloosheid van ieder handelen betrokken is.

311) III 181.

312) III 179.

313) III 179.

314) III 180.