De regeeringe van Amsterdam, soo in 't civiel als crimineel en militaire (1653-1672)

Extract.

‘Op den 14^den November 1659 is bij het collegie van Schepenen eenparichlijk geresolveert, dat haer E.E. gesaementlijk en yder in 't bijsonder sullen mainteneeren de rang en préséance, haer E.E. boven d'Heeren Out-Burgemeesteren competeerende, soo in commissie van den raedt, op publique besoignes, alsmeede op publique maeltijden en andere rencontres; ende hebben d'Heeren Schepenen die tegens dese resolutie souden coomen te doen, sich onderworpen de correctie van 't collegie.’

‘Den 4^den September 1660 gedelibereert sijnde bij de Heeren regeerende ende Out-Burgemeesteren op seekeren voorslach, bij d'Heeren Schepenen schriftelijk geëxhibeert, tot voorcoominge van verwijdering tusschen regeerende Schepenen en Out-Burgemeesteren, wegens het point van de préséance, is geresolveert ende vastgestelt, dat in alle commissiën, door de vroetschap deser stede gedecerneert, in d'welke regeerende Schepenen ofte yemant van dien, Raedt sijnde, sullen comen te concurreeren met een ofte meer Out-Burgemeesteren, mede Raeden wesende, omtrent de préséance maer alleen sal regard genomen worden op de rang, die yder in den raedt heeft, soodat d' ouste in den raedt altijt vóór de jongste sal voorsitten, sonder consideratie van eenige andere qualiteit, hetsij regeerende Schepen, Out-Burgemeester ofte eenige andere scharges, die ymant in dese stadt soude moogen bekleeden; sullende verder in alle andere concurrentie binnen deser steede d' Out-Burgemeesteren sonder eenich dispuut cederen en laten de préséance aen de regeerende Schepenen en yder van deselve.’

Den 8^sten September 1660 d'bovenstaende resolutie van (p. 251.) d' Heeren regeerende Burgemeesteren en Out-Burgemeesteren bij d' Heeren Schepenen sijnde geleesen,

[p. 248]

overwoogen en geëxamineert, is in allen deelen en pointen geapprobeert, en hebben haer E.E. eenparich en yder in 't bijsonder aengenomen den inhoude van dien nae te coomen en te observeeren, op peene (dat) die tegens dese resolutie soude coomen te doen, sich sal onderwerpen d'preuve en correctie van 't collegie van d'Heeren Schepenen. En hebben d'Heeren Schepenen van den jaere 1661 haer (hier-)meede in allen deelen geconfirmeert, 1662 ut supra, 1663, 1664, 1665, 1666, 1667, 1668, 1669, 1670, 1671, 1672, alle ut supra.

Leest voors van den rang een bladt of twee hiernae.

Buyten de stadt en jurisdictie van dien siet men, dat Out-Burgemeesteren voorsitten. In Den Haech, ter dachvaert, hebben mede de voorrang van Schepenen, volgens de resolutie van den raedt, den 21^sten October 1653 genomen, soo Schepenen vroetschappen sijn, want anders coomen sij daer niet¹⁾.

Den eersten president ofte sijn plaets-representeerende de voorschreven observantiën alsoo voorgedragen hebbende, doet omvraech of de Heeren geneegen sijn de voorschreeven peenen en correctie haer te onderwerpen, daer geen swarichyt in maeken met obligatie haer daemaer te reguleeren. Daerop maekt den president vorder de Bank bekent, dat bij absentie van den Schout, hetsij buyten de stadt, siek ofte andersints niet vaceert, den voorsittende Schepen in alle sijn E.E. saeken die plaets waerneemt, hetsij in pandinge, publicatie en andersints, alsoo sijn E.E. dan als stedehouder den Heer Schout sijn plaets bekleet en representeert.

(p. 252.) De pos verbeurt sijnde, werd op gelegene tijt aen 't collegie betaelt, sijnde een maeltijt, daer den Heer Schout bij werd versocht en den pensionares en secretaris, die de Banck bedienen. Selden roept den gecondemneerde ymant daerbij, die buyten het collegie is, dan met communicatie; op de groote pos sijn Burgemeesteren meede; ende alhoewel de pos wert verbeurt, soo senden Schepenen, op laste van het sackje, den verbeurder een

1) Vgl. hiervoor, p. 166.

[p. 249]

schoone soode vis thuys en werden vorders onthaelt nae de merite en gesach van de Heeren gasten; die de peene eens heeft voldaen, werd daernae beleefdelijk verschoent, soo verschoent wil sijn.

Den eersten Sondach en den laesten van 't jaer trout den president, en verders alle Sondaegen wiens weeck het sal sijn de buyten-saeken waer te neemen; op Dynsdach, ook wel op andere daegen, des versocht sijnde aen den president, wert toegestaen dat mede mogen getrout werden, hetwelck geschiet door twee Schepenen. [Van den Heer Schepen Cornelis Dronkelaer is veelmaele hooren verhaelen, dat op een tijt Sondachs boven quam, sijn week sijnde om te trouwen, vond geen sijner confraters, noch daer quam nimant; en den Schout noch geen der Burgemeesteren connende becomen, vond sich beswaert alleen te trouwen en syde teegens de bruydegoms en bruyden: ‘gaet stillekens nae huys, alsof ghij gepaert waert, ende comt Dynsdach smorgens alle weder, dan sult ghij getrout werden.’] De te trouwen binnen in Schepenencamer gecomen sijnde, werden haer naemen tegen het trouwboek gecollationeert ende opentlijk geleesen. Daerop den voorsittende Schepen syt: ‘trekt u hantschoenen uit en geeft malkander de rechterhandt’; voortvarende spreekt yder (p. 253.) bij de naem aen en syt: ‘N.N., ghij hebt aengenomen en neemt aen tot u wettige huysvrouw N.N.?’ en tot de bruyt: ‘N.N., ghij hebt aengenomen en neemt aen tot u wettige man, huysheer ende voocht N.N.?’ Daerop antwoorden ‘ja’; ende syt voors in 't algemeen: ‘ende belooft malkanderen aen wedersijden getrouw te sijn ende in goeder eendracht als geëchte man en wijf, eerlijk ende godtsalichlijk, nae des Heeren instellinge, te leeven tot u de doot schyden sal? Belooft ghij dat malkandren?’ en daerop geantwoort hebbende van ‘ja’, wenscht haer allen den zeegen en gedachten tot den armen, ten welken eynde de goodshuys-bossen op de baeli voor haer gestelt sijn.

(p. 254.¹⁾) Hiervoore, nae de observantie in Schepenen-

1) Bontemantel komt nu weer terug op de quaestie over de préséance tusschen Schepenen en Oud-Burgemeesteren, waarvan hij op p. 250 en, 251 van het HS. heeft verhaald, hoe zij in 1660 werd opgelost. Hij gaat thans eenige gevallen meedeelen, waarbij die quaestie vroeger was gerezen. Eigenlijk: behoorde p. 254-257 dus vóór p. 250 van het HS te staan. Eerst op p. 257 van het HS. verhaalt hij een geschil over den rang, dat voorviel na 1660.

[p. 250]

banck gebruykelijk, verhaelt sijnde de overeencomste der questiën van de rang der Schepenen en Out-Burgemeesteren, die lang geduert hadden, en op een der predicanten-maeltijden hooch begon te gaen, was die gesyde saeke als afgedaen. Op de maeltijt der predicanten¹⁾ van den jaere 1658 plaesten de Heeren van Maerseveen en Tulp, Out-Burgemeesteren en Tresoriers, aen tafel haer naest den president van Schepenen, Frans Riael²⁾, dat qualijk wierd opgenomen, doch om commotie te schuwen ging dat soo heen. Wynich daegen daernae den huysvrouw van Burgemeester van de Pol begraven wordende, waeren geen der dry andere Burgemeesteren ter lijkstatie, soodat Tulp uytging en plaeste sich neffens den Schout Rynst: Schepenen, op straet comende, drongen Tulp van die plaets en deden sijn E.E. achter haer gaen. Waerover in de Banck daechs daeraen gediscoureert sijnde, sijn te raede geworden en corps te gaen bij Burgemeesteren, en hebben verhaelt die twee voorvallen ende dat haere E.E. buyten alle dispuut de voorgang toecomt, en dat die noyt sullen afstaen; waerop den Heer Tulp bij Burgemeesteren gecomen sijnde, en eenige discoursen gewisselt, sijn misnoecht geschyden. Den 12^den November 1659 Schepenen compleet sijnde, uytgenomen Nicolaes van Loon³⁾, heeft den president Valkenier de Heeren voorgehouden, hoe dat den voorleeden jaere Schepenen waren genoodicht, volgens gewoonte, op de maeltijt van de predicanten; dat Burgemeesteren en den president Riael (Burg absent) geseeten sijnde, de Heeren Out-Burgemeesteren Maerseveen

1) ‘Omtrent midden December 1658, op de maeltijt, daer predicanten van Burgemeesteren getracteert warden’ heeft Resol. Raad II, 1. p. 229. - Over den predikanten-maaltijd zie hiervoor, p. 142.

2) ‘En boven de Schepenen’. (Resol. Raad II, 1. p. 229.)

3) Resol. Raad II, 1. p. 362 heeft achter den naam van Loon nog: ‘die hem daechs daeraen heeft geconformeert’.

[p. 251]

(p. 255.) en Tulp, Tresoriers, haer hadden geplaest naest Riael; verhaelde meede 't geen op de gemelde begraffenis was voorgevallen; dat den 29^sten Augusti laestleeden, doen het Huys van Nassouw in dese stadt sijnde¹⁾ en in Schepenencamer wierde getracteert, wat vóór de maeltijt den Heer Burgemeester Maerseveen had gesyt tegen Schepenen, dat met voordacht Out-Burgemeesteren niet waren versocht, om alle jalousie voor te coomen, 't welk te kennen geeft alsof de préséance in questie wierd gehouden. Ende alsoo Schepenen nu wederom sijn versocht ter maeltijt van de dominees, soo staet te considereeren, soo sulcke saeke wederom voor mochte coomen, wat tot behoudenis van 't respect van Schepenenbanck sal staen te doen. Waerop gedelibereert sijnde, is verstaen de Heeren Burgemeesteren te bedanken voor de noodinge, ende verders niet te versoeken, maer te injongeeren, dat daer, en op andere gelegentheeden, noyt sullen gedoogen dat Out-Burgemeesteren boven Schepenen sullen sitten, alsoo in dese stadt geen magistraten dan Burgemeesteren en Schepenen bekent sijn, en soo aen den andren verknocht, dat geen schydinge can toegelaeten werden dan tot groot naedeel van byde de collegiën, bij wien het hoochste gesach, den een in de policie, d'ander in de administratie der justitie, en te gader, neffens den Heer Schout, de Heeren van den Gerechte (uytmaeckende), bestaet. Tot aflegginge van het compliment, de injongatie en de reedenen tot inductie, sijn versocht de Heeren presidenten Valckenier en (p. 256.) Pancras, dewelke aenstonts die commissie hebben afgelyt, en gerapporteert, dat gevonden hadden de Burgemeesteren van Hoorn ende Spiegel ter audiëntie, en haere E.E. beleefdelijk voor de noodinge ter gemelde maeltijt bedankt en (gesyt) dat het collegie sal plaets vatten nae haere Bedele Achtbaerheeden; dat daerbij hadden gevoecht de reedenen, tot die materie dienende. Waerop den Heer van Hoorn wynich had geantwoort van substantie, doch dat Spiegel wilde eenige distinctie maeken van: collegialiter in besoigne, ofte andere bijeen-

1) Zie: Wagenaar, Amsterdam. I p. 599.

[p. 252]

comste te weesen, differentie te sijn. Dat daerop hadden geantwoort niet gecoomen te sijn om te distingeeren, maer om de resolutie van de Heeren Schepenen haere Achtbaerheeden aen te seggen. Nae welck rapport de Heeren sijn bedankt. Wynich euren daernae Burgemeesteren sijnde vergaedert met Out-Burgemeesteren over het beroep en approbatie of disprobatie van dominé Lourentius, is de voorschreeve saeke op 't tapijt gebracht, en geoordeelt Schepenen gefondeert te sijn. Schepen Hooft, den 13^den derselver maend November bij Burgemeesteren sijnde, en daerover discoursen sijnde gevallen, heeft in de Bank verhaelt dat syde(n) noyt van ander verstant te sijn geweest.

Schepenen, om eenmaele gerust te sijn teegen alle stribbeling, sijn te raede geworden onder haer te neemen de resolutie van den 14^den November 1659, ende tot meerder observantie die van den 4^den September 1660, met Burgemeesteren en Out-Burgemeesteren, als hiervoore¹⁾ staet geëxtraheert; welk laeste met Schepenen der voorleeden jaere sijnde gecommuniceert, hebben daer behaegen in genoomen.

Eenige jaeren sijn sonder twijffel, met nu en dan eenich misnoegen, doorgeloopen tot den laesten Juni 1669, als (p. 257.) wanneer sijn Excelentie Willem Tempel van Shene²⁾, ambassadeur in Den Haege wegens sijn Conincklijcke Magistyt van Groot-Britaniën, met sijn vrouw en aensienelijcke statie van dames en edelen in dese stadt sijnde, als wanneer getracteert wierde in het Heere-logement. De Burgemeesteren en Schepenen quamen bij den andren tot den Heer van Vlooswijk om gesamentlijk ter gesyde maeltijt te gaen, ende alsoo sijn E.E. wooninge achter in 't gasthuys een uytgang had, namen de wech daer door, en den Heer Tulp, Out-Burgemeester en Tresorier, volchde Burgemeesteren cort nae; doch den president Bontemantel schoot tusschenbyde en wierde gevolcht door Roeters en Geelvinck, Schepenen; waarover (Tulp) seer misnoecht was, seggende: dat nu alle als genoodichde

1) Zie p. 243.

2) Aldus voor: Sheen, een bezitting van Temple.

[p. 253]

quamen en niet in qualityt van het collegie; klaechde daerover op de sael aen Burgemeesteren en verstont in dat geval boven Schepenen te werden geplaest. Schepenen voorschreven deeden meede haer beklach, haer beroepende op de oude rechtmaetige possessie en overeencomste van den jaere 1660, hiervooren gestelt; waerop Burgemeesteren voorstelden of niet best soude sijn Schepenen te rangeeren aen de rechterhant van haere Achtbaerheeden, en de Heeren Out-Burgemeesteren aen den slinkersijde van de tafel, 't welk om verder questie, ten opsicht der presentie der aensienelijcke gasten, (te voorcoomen,) soo wierde ter needer gestelt. Den 2^den Julij Schepenen bij den andren sijnde op de rol, dempto Cloek, heeft den president 't selfde gerapporteert; waerop met eenparich advys is verstaen, collegialiter te gaen bij Burgemeesteren en te recommandeeren te willen helpen maintineeren het meergemelde accoort van den jaere 1660, ende de Heeren Tulp en Graef te willen bekent maeken, dat Schepenen 't selfde sullen met alle middelen ten uyttersten maintineeren, en noyt gedoogen dat haer gesach sal werden gekrenckt. (p. 258.) Ende is verder verstaen dat, soo eenich Out-Burgemeester sich stelt tegen het out recht ende de neergestelde acte, die vol van goede ordre is, en werdende tot Burgemeester gerecommandeert ofte voorgestelt, sal gehouden werden, voor soo veel in haer is, (voor) gerefuseert; ende dat hetselve, bij maniere van uytleckinge, ruchtbaer sal gemaekt werden daer 't behoort. Waerop het collegie is opgestaen en bij Burgemeesteren gegaen, naedat kennisse daervan was door den Secretares Schaep gegeven. Schepenen hebben in substantie het gepasseerde, bij forme van misnoegen, voorgestelt en het ter needer gestelde van den jaere 1660 geleesen. Waerop eenige discoursen sijnde gewisselt, heeft den tweeden voorsittende, Jan Corver, naer een wynich silentie gesyt, dat in toecomende sulke Out-Burgemeesteren tegen de electie wel sullen in gedachten gehouden werden, niettegenstaende eenige recommandatie mochte werden gedaen. Den president¹⁾ merckende dat Burgemeesteren, die in com-

1) nl. Bontemantel.

[p. 254]

pleeten getale waeren, over sulck seggen de hoofden tesamen voechden, stutte door interval de 't samenspraek met eenige sachte discoursen, en sijn, nae onderlinge onderhoudinge van alle respect, geschyden. Ten selven dage (nae best onthout) is begraven de laeste weduwe van wijlen den Heer Wouter Valkenier, Burgemeester en Raedt. Op 't leesen van (de namen van) de Heeren Schout, Burgemeesteren, Schepenen etc. etc, gingen Pol, Tulp en Outshoorn, Out-Burgemeesteren, aenstonts uyt. Graeflant, siende dat geen Schepenen meer in huys waeren, tradt meede op straet en voechde sich voor de dry ge-(p. 259.) melde. Heeren, die syden: ‘wij sijn eerst geleesen’, en lieten Graeflant alleen staen; onderwijlen quam Cloek ende Willem Blauw, die haer voechden bij den Heer Graeflant, en gingen alsoo de dry Heeren Schepenen voor, gevolcht van de dry Out-Burgemeesteren, de laeste verstaende haer niet te mengen met de dry eerste om paeren te maeken, gelijk gewoonelijk op begraeffenisse werd gegaen. Den 3^den Julij heeft den meergemelden Heer Schepen Graeflant in Schepenenbanck, die compleet was, omstantelijk alles verhaelt; waervoor sijn E.E. is bedankt en verder onderling verstaen den rang vigoureuselijck te maintineeren en bij gelegenthyt te verneemen en onderstaen, of Burgemeesteren de voorsyde notificatie aen de Out-Burgemeesteren Tulp en Graef hadden gedaen.

Tusschen Out-Schepenen, die Raeden sijn, ende Raeden, die noyt Schepenen geweest sijn, is meede altijt questie geweest van de préséance, doch de eerste sijn in possessie. De laeste sijn bij deese tijden wynich in getaelen geweest, als: Cornelis Jacobsz. Wayer, Pieter Cloek, Jacob van Nek, Jacob Teunesen van Straelen, Jan Bicker Andriessen en Willem Schrijver, die Raeden, doch noyt Schepenen sijn geweest. In Schepenenbank en alle subalterne collegiën is in practijcq, dat den ousten Schepen de voorsittinge heeft, sonder onderschyt of Raed is ofte niet. De eerste sessie in 't nieuwe stadthuys gedaen den 29^sten Julius 1605, om die questie voor te comen wierd Jacob Fransen Hinloopen, Out-Schepen en geen Raed, versocht buyten (p. 260.) de stadt te gaen. Het (versoeck) volgende, stelt (Hinloopen) die questie ter sijde. De commissarissen

[p. 255]

van houwelijke saeken pleegen, geen Out-Schepenen of Raeden sijnde, te sitten nae de outhyt in eeden, die in dat ofte andere banken hadden gedaen; maar de ouste in dat collegie sat de eerste, als in derselver instructieboek staet genotuleert den 19^den Mey 1629; 't welck over de questie tusschen Dr. Arnout Tholing en Jan ten Grootenhuyse (den eersten seggende de ouste in dat collegie te sijn, en den tweede ouder commissares te weesen) den 22^sten September 1658 is bij Burgemeesteren geconfirmeert. Doch den 4^den Februarij 1659 is bij den Heeren van den Gerechte verstaen, dat ‘de commissaressen, sijnde de ouste in magistrature, in alle de respective subalterne collegiën de préséance sullen hebben, sonder onderschyt in wat banken geseeten hebben; behoudelijk dat de Heeren Out-Schepenen ende Raeden in de voorschreven collegiën sullen voorsitten, volgens de gewoonte. Geregistreert ter secretarye in het register van verschyden officianten.’ Out-Schepenen, als van den eet van Schepen sijn ontslagen, behouden geen functie dan alleen in de electie van Burgemeesteren, soo door te nae bemaechschap daer niet uyt werden gehouden. Werden gewoonelijk gebruykt in de subalterne bancken.

In den beginne der regeeringe, sijnde den 4^den Februarij, stellen Burgemeesteren en Schepenen de commissaressen der subalterne Banken van judicature, als:

Houwelijxse saeken,

Assurantie-camer,

Clyne bank,

Zeesaeken,

Desolate boedels,

Inspectores medici,

't welck toegaet in deeser maniere. Burgemeesteren doen versoeken, dat Schepenen gelieven boven te comen om (p. 261.) de commissaressen aen te stellen. Burgemeesteren en Schepenen yder in haer camer sijnde, versoeken de eerste, dat de presidenten gelieven bij haere E.E. te comen, die werden gecommuniceert de lijste, sooals meenen dat bequamelijk de bancken sullen connen bedient werden, welk concept met Schepenen sijnde bespeculeert en eens geworden ofte 't selfde hebbende geapprobeert, comen

[p. 256]

Burgemeesteren in Schepenencamer, dewelcke door 't opschuyven plaets gemaekt hebbende, haer de eerste setten. Nae een bequame aenspraek, door den voorsittende Burgemeester gedaen, werd getreeden tot het stemmen der commissaressen in de ordre der ouste Bancken. Op yder voorstel werd omvraech gedaen; den tweeden voorstel werd gedaen door den tweeden Burgemeester en soo vervolgens, soodat, daer seven commissaressen werden gemaekt, als in de Banck van clyne saecken, hebben de presente Burgemeesteren en voors de ouste Schepenen yder één op te setten.

Commissaressen gemaekt sijnde, werden door de roedragende boodens versocht te comen in 't vertrek van Schepenen, en werden de Bancken collegialiter bij name binnengeroepen; die gecontinueert werden dienen op denselven eet, en de nieuwe werdt den eet, tot yder Banck specteerend, afgenomen, en alle gevraecht of ook eenige misnoegen van diensten over haer suppoosten hebben in te brengen, opdat bequame ordre daertegen connen stellen. Soo eenige absent sijn, werden daerna door Burgemeesteren haeren dienst aengesyt, waertoe werden specialijk geauthoriseert, ook (om hen) te beëedigen.

De procureurs, wesende dartien in getal, werden daernae binnen geroepen en beëedicht, in comformité van de ordonnantie van procedeeren, het 3^de capittel, art. 7.

(p. 262.) De secretarissen, die 4 Februarij 1668 waeren: van de Camer van assurantie Wiltschut, van Desolate boedels Bruyning, en Zeesaeken Strijker, den een nae den andren versocht hebbende binnen te moogen staen, versoeken continuatie van haeren dienst, gelijk meede doen de clerck van de Desolate camer, de costers van de Oude- en Nieuwe kerck, als booden sijnde van de Camer der huwelijxse saeken, en de boode van de Camer van assurantie. Alle welcke, geen klachten door de Heeren overgecomen sijnde, werden, nae omvraech, yder separaet gecontinueert in haeren dienst. Naederhant sijn eenige der gemelde secretarissen en andere van dat jaerlijx versoek geëxcuseert, waervan Strijker de eerste is geweest, ten respect een ridder was van de Signorie van Venetië.

De Heeren commissarissen respective dienen op instruc-

[p. 257]

tie, gemaekt door de Heeren van den Gerechte en noch te maeken, waervan eenige sijn geoctroyeert bij de Heeren Staeten van Hollant ende Westfrieslant, als de Camer van klyne saeken en van Assurantie en van Desolate boedels. De verkiesinge van alle de magistraten gedaen sijnde, werden jaerlijx gestelt ende door stadts-drucker in een billjet gedruckt, en naderhant door parteculieren, met aenwijsinge haerder woonplaetse, tot naerichtinge der gemeente. In den jaere 1664 heeft den Heer Symen van Hoorn, president van Burgemeesteren, den drucker te kennen gegeven, (ten opsicht dat met Piso, een braef experte docter medecine, groote conversatie had) dat (hij) de Heeren Inspectores medici soude drucken in de gemelde lijste nae de excijsmeesters, haer tituleerende: commissarissen¹⁾. Twelck bij Schepenen wierde qualijk opgenomen, en den drucker Ravestyn gelast die billjetten in te trecken, en te drucken volgens gewoonte; bij ge- (p. 263.) legenthyt Burgemeesteren en Schepenen bij den anderen sijnde, sijn daer discoursen over gevallen, en wierd verschoont, dat wel praet daervan met den drucker hadt gehadt, maer niet specialijk belast.

In gelijke en bijnae deselfde maniere werden gemaekt op Goede Vrijdach, volgens de previlegiën en willekeuren, de

Superintendenten van de laekenhal^2),

Waerdijns ofte Staelmeesters,

Taermeesters^3),

1) ‘Van 't medecijns-collegie’. (Resol. Raad II, 2. p. 15.)

2) Resol. Raad II, 1. p. 400 (27 Februarij 1660) ‘Is op rapport geresolveert, dat de commissarissen van de laeckenhal sallen bestaen in twee uyt de magistrature, twee uyt de laeckenneeringe en twee uyt de laeckenmaeckers, en dat die haer laeckens sullen willen beleenen, intrest sullen betaelen tot 3½%, en dat de electie sal gedaen warden op Goede Vrijdach. Die van de neeringe sullen een dobbelt getal opgeven, gelijck oock doen sullen de drappiers’. Door dit besluit werd een kleine wijziging gebracht in de ordonnantie voor de laken-venthal van 30 Januari 1660 (Noordkerk's Handvesten II p. 1136 en 1137), waarin bij art. X bepaald was: ‘De superintendentie van de hal sal bestaen uyt één persoon, uyt de magistrature daertoe te committeren, mitsgaders twee persoonen uyt de lakenneringe ende twee uyt de drappiers, bij de Heeren van den Gerechte te kiesen’.

3) Tarrameesters.

[p. 258]

Gouverneurs der drapperijen,

Commissaressen van 't touwerk,

Keurmeesters van 't touw,

Keurmeesters van de masten.

Hebben alle haer ordonnantiën, die nae tijtsgeleegenthyt der neeringe werden of vermeerdert ofte verandert, op het te kennen geeven der hoofden, gelijk ook werd gedaen door de overluyden van de gildens, welcken haer versoek te kennen geven bij requesten aen Burgemeesteren, ook wel aen Schepenen, en werden gestelt ter examen van twee Heeren.

Tegen het afgaen van den president van Burgemeesteren, dat is om de dry maenden, comen den Schout, Burgemeesteren en Schepenen bij den anderen, op 't afdoen der requesten en andere voorvallende saeken. En om op alles gereet te sijn, werd eenige daegen van te vooren kennisse daervan gegeven, opdat de Heeren die de requesten in handen hebben, daerop connen hooren die daer aen geleegen is, en terdeech informeeren bij degeenen, die pro en contra het aen soude moogen gaen.

(p. 264.) Op den bestemden tijt comen Burgemeesteren in Schepenencamer en nemen plaets aen het laege endt ofte ellebooch van de tafel. Den Heer Schout versoekt de Heeren, die de requesten in handen hebben, van haer ondervindinge rapport te willen doen; welck rapport ende derselver consideratie gehoort sijnde, vraecht den Schout aen den voorsittende Burgemeester sijn E.E. gevoelen, die daerop afvordert het advys van den Schout; ende soo den Burgemeester wat te voorbarich is sijn advys te uytten, eer dat van den Offecier heeft gehoort, soo is den Schout somtijt gewoon sijn E.E. gevoelen te seggen sonder die ceremonie te gebruyken, alsoo het eerste seggen (hem) toecomt in 't maecken van alle willekeuren en de veranderinge van dien. Vervolgens werden op die wijse de rapporten gehoort, de rapporteurs advysen afgevraecht, omstemminge gedaen en de resolutiën door den secretares opgenomen; daernae geëxtendeert, geresumeert en die gepubliceert moeten werden ter puye afgecundicht, nae 't luyden van de klock, en dan heeft de willekeur eerst sijn cracht, alsoo wettich gemaekt, gedruckt ende

[p. 259]

geaffigeert sijnde. Den 19^den Mey 1668 is bij de Heeren Vlooswijk, Outshoorn en Valckenier, Burgemeesteren, (Rynst absent sijnde) en (bij de) Raeden, op rapport van Blauw, Hooft, van de Cappelle en Hudde, geresolveert het groot en klyn poorterschap te vernietigen (als breeder daer van het poorterschap werd gehandelt¹⁾) en Schepenen te versoeken daer een keur van te maeken en te publiceeren, als breeder te leesen daer van poorters sal werden gesprooken. Valkenier, als de meeste aensetter van die resolutie, gaf last aen den secretares Slicher de willekeur (p. 265.) te ontwerpen, en is alleen met kennisse van de Heeren, die over de resolutie in den met hadden gestaen, ter puye afgecondicht den 25^sten daeraenvolgende, den Schout Witsen en d'andere Schepenen buyten de stadt, ter oorsaeke van de Pinxtervacantie, sijnde, soodat de vies-president van de Capelle als stedehouder van den Officier, Vlooswijk als Burgemeester, en Hulft en Corver, Schepenen, over de afcondinge hebben gestaen. Den 5^den Juni de vacantie uyt sijnde en Schepenen boven comende, heeft den president Jan van Waveren, door ingevinge van Bontemantel, de Heeren in bedencken gegeven of dry Heeren geauthoriseert sijn, sonder kennisse van den Schout en behoorelijke vergaederinge der Heeren van den Gerechte, willekeuren te arresteeren en te publiceeren ende te vernietigen; dat Schepenen, die Raeden sijn, twee aensichten hebben en in den raed adviseeren als poletique, en de saeke daer bij meerderhyt ofte eenparige stemmen gearresteert, deselfde, op 't maeken van keuren, van ander verstandt connen weesen; ook dat alle Schepenen doen geen Raeden waren, als Ranst en Pieter de Graef, en oversulx of den Heer Schout geen reeden heeft van misnoegen, en Schepenenbanck in haer authorityt niet te merkelijk werd vercort. De dry Heeren voelden aenstonts dat, doch sonder achterdocht, misslagen hadden begaen. De saeke in deliberatie gelyt sijnde, wierden de presidenten van Schepenen, van Waveren en van de Capelle, gecommitteert bij Burgemeesteren te gaen, die alle present

1) Zie hierna, p. 484 en 485 van het HS.

[p. 260]

waren, en hebben, volgens commissie, haere E.E. genotificeert die keur onwettelijck en van geen cracht te weesen, en geen recht op connen noch en sullen doen. Waerop Burgemeesteren syden van 't selfde verstant te (p. 266.) weesen, en is verder met onderiing concert den secretares Slicher, binnengecoomen sijnde, gelast in 't willekeurboek te stellen: ‘aldus gearresteert bij den Schout, Burgemeesteren en Schepenen, demptis van Beuningen en Hudde’; t'welck, met kennisse van den Schout Witsen, alsoo heeft gedaen. Ook stont te considereeren, dat in deese willekeure was vergeeten te stellen: ‘met advys van de ses en dartich Raeden’, gelijk in 't neemen van de keure den 31^sten Januarij 1652 was gedaen. Over de bekende begaene foute sijn de dry gemelde Heeren gelast yder de pos te betalen, dat is een maeltijt te geven; presentibus: den Schout, van Waveren, van de Capelle, Bontemantel, Hulft, Corver, Ranst en Pieter de Graef, Schepenen¹⁾.

Op soodanige bijeencomste van de Heeren van den Gerechte, eenige procureursplaetsen vacant sijnde en notarissen, werden andre in desselfs plaetsen gemaekt ende verdere saeken afgedaen, die van nature aen 't selfde collegie dependeeren.

De commissaressen hebben gewoonelijk tot haer presidenten Out-Schepenen en Raeden, als hiervoore gesyt. In de Desolate-boedels-instructie is specialijk gestelt, dat

1) 6 April 1663 was er quaestie gerezen over de vraag, of de raad het recht had aan de heeren van den gerechte te gelasten willekeuren te maken, blijkens de volgende aanteekening: ‘Burgemeesteren hebben den raet gecommuniceert, dat de Heeren van den Gerechte van meeninge waeren de keure der carossen, alsoo die te veel inbreecken, te vernieuwen. Waerop omvraege sijnde gedaen, is bij forme van advys door Courtenhoef en Polsbroek geadviseert, 't best soude weesen die saecke te laeten als die is, en eerst te laeten examineeren, als oock (door) Schellinger; doch de rest was van advys best te weesen de keure te vernieuwen, ende wierden Polsbroeck en Valckenier wat hevich tegen den anderen. Den eersten sustineerden, dat den raet, bij resolutie, keuren door de Heeren van den Gerechte mag doen maecken, en den laesten ter contrarie syde, dat de keuren alleen bij de Heeren van den Gerechte worden gemaeckt; maer door 't opstaen bleef alles daer’. - (Resol. Raad II, 1, p. 613.)

[p. 261]

twee Out-Schepenen moeten wesen. Volgens resolutie van Burgemeesteren en Out-Burgemeesteren, genomen in Mey 1668, werden alle de commissaressen, ex offitio bij Burgemeesteren comende, stoelen geset en versocht te sitten.

(p. 267.) Over de decreeten van Weesmeesteren sitten Schepenen, en werden verleent op volgender wijse. De Weesmeesteren, aengesocht sijnde door de voochden of administrateurs der goederen, ter Weescamer staende, te mogen vercoopen tot redding, schydinge ofte andere oorsaeke der onmondige dienst, leggen alle deselve bij den andere, of werden aengeteekent tegen den tijt dat men gewoon is de vaste goederen te vercoopen, dat (is) van Corstijt tot Vrouwendach, genaemt: de twaelf nachten. Weesmeesteren, van alles wel onderrecht sijnde, stellen den tijt vast om met Burgemeesteren kennisse, ofte een derselver, voor Schepenen te gaen, ten welcken eynde den Schout en Schepenen specialijck daertoe door den voorsittende werden versocht boven te comen. De versoekers stellen haer saeke voor. Den Heer Officier vraecht aen Weesmeesteren of het dienstich oordeelen, en of Burgemeesteren van stadts wegen daer yts tegen hebben. Daerop sijnde geantwoort het dienstich te weesen, en dat (p. 268.) van stadts wegen consent draegen, soo vordert den Schout het advys af van Schepenen, die gewoonelijk den eysch toestaen ofte decreteeren, mits dat Weesmeesteren over den vercoop staen. Den Heer Burgemeester en Weesmeesteren staen gedurende de besoignes binnen de advocaten-baly, t' welck alsoo gepractiseert is tot nae den jaere 1659, om reeden dat twee Schepenen gecommitteert uyt de Banck of versocht sijnde bij Burgemeesteren, haere E.E. geen stoelen waren geset, of door versuym ofte dynachtinge toegecomen; en daerom in deese gelegenthyt den Burgemeester en Weesmeesteren laeten staen. Doch naederhant hebben den andren in 't respect ten wedersijde beeter correspondentie gehouden, ende is de eerbewijsinge verder soo wijt gegaen, dat in Mey 1668 bij Burgemeesteren en Out-Burgemeesteren is verstaen, de commissaressen der subalterne collegiën, wegens haer Banken gecommitteert, stoelen sullen werden geset en

[p. 262]

versocht te sitten, als voore is gesyt, als ook de predicanten en ouderlingen, wegens den kerckenraet gecommitteert sijnde¹⁾.

(p. 279²⁾) Hiervoore is gesyt hoe sorgvuldich Schepenen sijn haer gesach te mainteneeren ten opsicht van Burgemeesteren en Out-Burgemeesteren; niet minder wert gelet en sorg gedraegen, dat (bij) de Hoven van justitie, door mandementen van appel, provisie en andre ordonnantiën, de Bank van Schepenen in haer gesach (niet) werd vercort, en buyten derselver instructie en resolutie van den 19^den Maert 1622, genomen, op de klacht van dese stadt, bij haere Eedele Groot Moogende, tot naedeel werd gedaen; en sijn Schepenen wel gewoon, nae de saeken sijn gedisponeert, de mandementen en provisiën in te trecken en, van gewicht sijnde, of door missive of door den pensionares de reedenen daervan bekent te maeken. In April 1668 de testamentaire voochden van eenen Dousy becomen hebbende appointement op de extraordenares-rol door twee Schepenen om den administrateur inventares, reeckeninge en reliqua te doen, heeft daerover becomen mandement van appèl. Den deurwaerder aen Schepenen versoekende 't selve te mogen exploiteeren, is daer swarichyt in gemaekt, en 't mandement verstaen in te trecken, en door den secretares aen 't Hof te schrijven, dat het appointement van Schepenen was gedaen bij 't mindergetal, en soo den geordonneerde sich beswaert vond, conde comen in reauditie, en het Hof niet gevoecht is op soo een versoek appointement van appèl te verleenen. Het Hof heeft misnoegen daerover getoont aen den pensionares Hop, seggende dat Schepenen hadden bij missive connen versoeken, dat het Hof het mandement wilde intrecken (p. 280.) en door den deurwaerder te laeten wederbrengen; daer den pensionares had op gesyt: dat dan de procedueren hadden connen voortgaen tot nadeel der partijen, hoewel tegen de instructie van denselven Hove. Het Hof

1) Vgl. p. 142, noot 2.

2) De paginatuur in het HS. springt over van p. 268 op p. 279.

[p. 263]

had noch geklaecht, dat Schepenen hadden verleent surséance van excecutie over een vonnisse, bij haere Edel-heeden geweesen op een boedel, die aen de Bank van de camer der desolate boedel was; twelk Schepenen hadden gedaen ter oorsaeke dat ¾ parten der crediteuren accoort hadden gemaekt, soodat de reste, volgens de instructie van de camer, moeten volgen, en daerom was de excecutie verschoeven tot naerder informatie. De exempelen sijn meenichfuldich en vallen dagelijx voor, alsoo ten Hove, door het qualijk en abusief te kennen geeven, de Raetsheeren werden mislyt, en om sulx, sooveel mogelijk is, voor te comen, op de rolle meenichmael de procureurs werd gelast, haer te wachten van ongefundeerde en buyten-stijle-van-rechten-versoeken te doen.

(p. 281.) In 't crimineel sijn Schepenen meede seer sorchfuldich om haer vonnissen, sonder becroon van ymant, ter excecutie door den Offecier te doen leggen, volgens de resolutie van haere Eedele Groot Moogende in date 10^den September 1591, daerbij die van de Hooge en Provinciale Raeden werden gelast, geen provisie te verleenen (op het versoek van eenige persoonen¹⁾), tegen denwelcken crimineelijk, extreordenares en op haer comfessie sal wesen geprocedeert, maer (sullen) de vonnissen werden geëxcecuteerd, sonder dat eenige appellatie, reformatie ofte provocatie daertegen sal werden toegelaeten. En alhoewel het Hof-Provinciael sustineert, dat (het), op 't versoek van den procureur-generael, in 't crimineel geauthoriseert is mandement van appèl te verleenen, en ook aen den Officier, op wiens klachte het vonnisse is geweesen, (daer den procureur sich dan bijvoecht), sonder onderschyt in wat maniere soodanige vonnissen sijn geweesen, bij extreordenares- of wel bij ordenares-figuere van proces, alsoo de resolutie syt van geen provisie te verleenen op het versoek van eenige persoonen, en dat den Officier en procureur-generael niet genoemt werden, soo hebben Schepenen de resolutie alsoo niet verstaen,

1) Deze aanvulling ontleen ik aan Resol. Holl. 10 Sept. 1591.

[p. 264]

maer altijt geobserveert, met toestemminge van Burgemeesteren, dat alle vonnissen, op extreordenares-proces en comfessie geweesen, geen appèl, reformatie ofte provocatie, noch aen Offecier of procureur-generael ofte eenige persoonen, daeronder alles begreepen werd, onder- (p. 282.) worpen te sijn. Het voornaemste voorbeelt is geweest in Februarij 1662 over het volgende crimineel vonnisse, geweesen ten lasten (van) Isaac Coymans, den 24^sten Januarij, en den 25^sten daeraenvolgende nae klockegeslach ter puye afgeleesen ter presentie van den gecondemneerde, die volgens gewoonte achter den Schout en secretaris stont. Den 13^den Februarij heeft den deurwaerder Jan Braekman aen Schepenen versocht te mogen exploiteeren seeker mandement, bij den procureur-generael van het Hof van Hollant geobtineert tegens den voorschreve gecondemneerde, aen welke provisie Schepenen, nae rijpe deliberatie¹⁾, niet hebben connen defereeren, maer het voorschreven mandement onder haer gehouden, ende den 14^den derselver maend daerover aen den Hove geschreven. Ende alsoo dit vonnisse, op de confessie in extreordenares-proces geweesen, veel om te doen is geweest, soo is best, hetselfde vonnisse, ('t welk door Dirk Jansz. tot Rotterdam, wonende op de Vismart, is gedrukt²⁾ met veele advysen der voornaemste advocaeten van alle quartieren en Hoven van justitie en omstandige deductiën) hierbij te laeten volgen neffens de missives, soo van den Hove als van Burgemeesteren en Schepenen over het gesyde appel heen en weder geschreven, en een concept-missive, in gevalle van naerder vervolch van den Hove, die niet is afgesonden, alsoo de saeke in stilte was geraekt; alles waerdich met opmerkinge te bespeculeeren, en ten dien eynde sijn deselve brieven geregistreert in Schepenen-minuut-register, gebonden in root leer, fol. 131, meest geconcipieert en ontworpen door den president Valckenier; en soo ijvrich als is geweest in deese saek, (p. 283.) is naederhant heel faeciel geweest in het rappèl

1) In plaats van ‘nae rijpe deliberatie’ staat op p. 288^a van het HS., in de weggelaten regels: ‘met communicatie van Burgemeesteren’.

2) Pamflet Tiele N^o. 4995.

[p. 265]

van ban. Ende alsoo het gansche werck schijnt te steunen op de resolutie van den jaere 1591, bij hare Eedele Groot Mogende de Heeren Staten van Hollant en West-frieslant, op het 7^de point van beschrijvinge, den 10^den September genomen, op het aenhouden van de Heeren deser stadt, tegens welcke resolutie de Hoven van justitie (haer) veelmaele canten, niettegenstaende haere Eedele is gelast deselve resolutie punctueelijk nae te comen, soo hebben de Heeren Gedeputeerdens, uyt last haerder Heeren principaelen, ter occasie eeniger questiën van het inlaeten der waeteren door Amstellant in Rhijnlant, den 19^den April 1670¹⁾, ter vergaderinge van Hollant voorgestelt, of de meergemelde resolutie noch werd gehouden in observantie, als de Hoven van justitie nu en dan daeraen twijffelen; twelck de Staeten opgenomen hebben voor een denunciatie.

(p. 284.²⁾) ‘Alsoo Isaack Coeymans van Amsterdam, coopman en burger derselver stadt, out, soo hij seyt, ontrent 42 jaeren, jegenwoordigh gevangen, sich soo verre heeft verloopen, dat hij, afgaende de pligt ende trouwe, daeraen hij als onderdaen van de Edelen Groot Mogende Heeren Staten van Hollandt was verbonden, tot nadeel van de Geoctroyeerde Westindische Compaignie deser landen (aen welckers prosperiteyt soo merckelijck is gelegen) ende sulcx mede bij gevolge tegens de welstant van dese Staet ende de gemeene bontgenooten, heymelijck correspondentie heeft gehouden met eenen Joost Cramer, aen wien hij gevangen hier te lande, conform sijne confessie, kennisse hadde gemaect, sijnde deselve Cramer Directeur op de custe van Guinea, ten dienste van de Deensche Africaense Compaignie³⁾, residerende op Cabo-Cors, alles

1) In Resol. Holl. 19 April 1670 vind ik niets daarover.

2) De nu volgende sententie van Cooimans is ook gedrukt: Pamfletten Tiele N^o. 4994 en 4995.

3) Over de te Amsterdam opgerichte Deensche Africaansche Compagnie, een onderneming, die gedreven werd met Hollandsch geld, Hollandsche schepen en Hollandsche bemanning, en door middel waarvan Amsterdamsche kooplieden de West-Indische Compagnie op ongeoorloofde wijze concurrentie aandeden, zie het belangrijke artikel van Mr. de Roever, getiteld: ‘Twee concurrenten van de eerste West-Indische Compagnie’ (Oud-Holland VII p. 195-222), een bijdrage tot de kennis van ‘den geest, die een deel van den Amsterdamschen handelsstand bezielde, en van de misbruiken, waartoe de octrooien, aan de Compagniën verleend, aanleidiug moesten geven in een land, waar men den handel vrij begeerde’. Uit dat artikel blijkt niet alleen, dat een Amsterdamsch magistraat, Nicolaas Pancras, in dezen verkapten smokkelhandel was betrokken, maar ook dat men zich heel wat moeite gaf hem ‘buiten het gedrang te houden.’ - Verder vergelijke men de ‘Schriftelicke doleantie, wegens de Bewindhebberen van de West-Indische Compagnie’ (den 31^sten Januari 1664 ingeleverd) ‘aen de Heeren Staten-Generael, aengaende de geweldadige verrichtinge van de genaemde Deensche Africaensche Compagnie’. (Petit N^o. 3342, ook bij Aitzema, Saken van Staet en Oorlogh. V p. 221-232) - en Aitzema, ibid. IV p. 951, 1063-1064, V p. 210-217, 220, 234, 235, 895 en 896. - In de ‘Tsamenspraeck tusschen een Hollantsch ende Brabantsch koopman omtrent de negotie van desen tijdt’, (Knuttel N^o. 8646) wordt, naar aanleiding van het vonnis van Cooimans, geklaagd over de oneerlijke praktijken van de Amsterdamsche kooplieden: ‘Godt can 't niet veelen; sij sondigen in 't verkrijgen van 't groote goet, ende sij sondigen in 't gebruyck van 't selvige, gelijck Coymans dochter, onder een deel van de gequalificeerste dames sijnde, en 't vuyr niet ghenoegh opflickerende, eenen seer kostelicken tour-halsdoeck van den hals nam, weerdich over d'hondert guldens, ende die in 't vuyr wierp, opdat het beter branden soude’. Van Cooimans wordt daar beweerd, dat hij ook al in den slavenhandel betrokken was, ‘want hij lest noch veel duysent rijcxdaelders telde voor Antwerpsche coopluyden (tot) uytreedinge van een schip, om Mooren te gaan opkoopen.’ Het over hem gevelde vonnis wordt daar ‘heel gracelick’ genoemd; hij had de doodstraf verdiend, maar: ‘'t gelt kan machtich veel te wege brengen; dat d' een aen de koorde kan knoopen, kan d' ander door gelt doen afkoopen; de kleyne diefjes hanght men, de groote laet men loopen, ..... die niet en wilt hangen, komt in Hollant en laet hem vangen’ enz.

[p. 266]

niettegenstaende hij gevangen eenige jaeren langh in actuele dienst van de voorseyde Westindische Compaignie in Guinea was geweest, ende van desselfs wegen aldaer merckelijke vorderinge ende weldaden genoten hadde, als sijnde, volgens sijn bekentenisse, in den jaere 1638 eerst voor adsistent in dienst als boven aengenomen, en van hier na Guinea gevaren, ende in deselve qualiteyt A^o. 1640 thuysgecomen wesende, corts daeraen voor ondercoopman weder derwaerts getrocken, ende na verloop van seer corten tijdt, te weten een jaer of anderhalf, aldaer tot

[p. 267]

boeckhouder ende voorts mede tot oppercoopman geavanceert; welcke twee aensienlijcke chargen en qualiteyten hem alsoo tesamen in Guinea sijn vergunt, ende bij hem oock tegelijck aldaer bedient ende becleedt tot May A^o. 1649 toe, 't sedert welcke tijt hij vandaer is geschey-(p. 285.) den, en in September daeraen wederom in sijn vaderland gearriveert;

dat voorts hij gevangen aen den voornoemden Cramer geaddresseert ende vervolgens toegesonden heeft twee distincte missives, daervan de eerste, die hij gevangen voor de sijne heeft gerecognosceert, is gedateert den 25^sten Martij A^o. 1660, ende volgens sijn bekentenis bij hem selfs ingestelt, ondergeteeckent, mitsgaders door sijn ordre geschreven; weesende de andere gedateert den 13^den Julij A^o. 1660, welcke hij gevangen insgelijcx heeft geagnosceert ende bij sijn eygen hand soowel geschreven als ondergeteeckent te sijn bekent, beyde geregistreert in 't Informatieboeck deser steede¹⁾, in welcke missiven onder anderen bevonden worden te resideren de navolgende delicten:

als namentlijck in de eerste van den 25^sten Martij A^o. 1660, dat hij gevangen den voornoemden Cramer seditieuselijck heeft aengeschreven: dat de roep ging, dat de Compaignie ordre hadt gegeven om hem Cramer gewapender hand te veroveren;

schrijvende vorders: dat hij Cramer hadde te considereren, dat sijn genadigste Coninck (denoterende sijn Majesteyt van Denemarcken) niet in postuur was om desen Staet te offenseren; maer soo hij eenighe schade quam te lijden, dat hij hem aldaer door wegen van swarten most soecken te revengieren, ende haer alle commercie (daermede hij gevangen bij sijn confessie geseyt heeft generalijck te meenen alle die op Cabo-Cors handelen) sien te weren, dat hem gevangen docht niet te konnen ontstaen²⁾, dewijle (p. 286.) de Compaignie geen superioriteyt aldaer en hadde;

1) Deze missives zijn gedrukt in pamflet Tiele N^o. 4995.

2) Ontstaen = uitblijven.

[p. 268]

dat wijders hij gevangen in sijn tweede brieff, van date den 13^den Julij A^o. 1660, insgelijcx den voorseyden Cramer heeft aengeschreven ende bekent gemaekt, dat hem voor twee daghen in secreet was gecommuniceert, dat de Compaignie op middelen dacht om Jan Claessen (daermede aenwijsende seker neger, alsoo genaemt, tweede persoon off hooft wegens de swarten in 't landschap Fetu in Guinea) vergift te doen suypen off wel anders den hals te laten breecken, soo door wederkeren van den Heer Joan Valckenburgh¹⁾ in 't werck gestelt soude worden;

voegende naderhand daerbij in deselve missive dese woorden: tgeen hiervoren in 't regard van Jan Claessen hebbe aengeroert, moocht hem wel versekeren dat geen praetgens en sijn, en hem nae rechten can om een voordeel aff te sien, gelijck ook hij gevangen in de bovengemelte sijn tweede brieff, bij forme van onderrechtinge ende raedgevinge, den geseyde Cramer aengeschreven ende ingegeven heeft: dat over het minste quaet, dat de Compaignie hem soude doen, hij dapper aen den Coningh van Denemarcken moste clagen, ende bij wegen der swarten revengie daerover soecken, ende soo (die van) de Compaignie eenighe hostiliteyt deden, dat als dan Jan Claessen het Fort Nassou (twelck hij gevangen, soo hij mede bij sijne gedane confessie bekent heeft, wel wiste beset te sijn met volck off soldaten, onder eedt en dienst van de Compaignie ende vervolgende van haer Hoog Mogende de Heeren Staten (p. 287.) Generael staende) moste blocqueren, dat door de swarten seer bequaem te doen was, ende die van Sabou en Fetuy inprenten, soo sij hem niet behoorlijck mainteneerden, sij met verloop van tijd verlooren gaen souden.

Hoewel hij gevangen seyt en bij sijne confessie voorgeeft, dit alles aen den voornoemden Cramer geschreven

1) Joan Valckenburgh was Directeur-Generaal op de kust van Guinea. Zie: Jhr. Mr. J.K.J. de Jonge, De oorsprong van Neerland's bezittingen op de kust van Guinea. p. 17 en 51.

[p. 269]

te hebben, eerst opdat hij sich voor schade ten regarde van de West-Indische Compaignie, dewelke de Deensche schepen, soo hij alhier wel hadde hooren seggen, soude trachten te nemen ende haer daervan meester te maecken, soude hoeden; oock omdat hij goede kennis hadde aen Jan Claessen, ende dat Cramer dan oock in geen lijden en soude comen, dewijle hij vertrouwde dat, in cas van uytvoeringe der desseynen van de Compaignie, de swarten een groote massacre souden hebben aengerecht; ende mede omdat Cramer hierdoor aen de corste rust soude comen, ende de Compaignie hem niet met schieten uyt hare schepen op de Deense logie soude plagen; hebbende hij gevangen oock bij sijne confessie geseyt te verstaen, dat de Compaignie noch eygendom noch superioriteyt in dat landt hadde, maer alleen een vergunninge van negotie, die haer van de inwoonders wierdt toegelaten:

allen twelcke saecken sijnde van seer quade consequentie, ende die in een stadt van rechten niet behoorden te werden getolereert, maer anderen ten exemple gestraft,

(p. 288.) soo is 't dat mijne Heeren van den Gerechte, gehoort den eysch ende conclusie van mijn Heere den Schout, gesien de voorseyde missiven ende alles wat ter materie dienende was, alsmede gehoort de confessie van den voorseyden gevanghen, denselven geconfineert hebben, als sij hem confineeren bij desen, de tijt van ses jaren in beslooten hechtenisse, in soodanighe versekerde plaetse als bij hare E.E. sal werden geordonneert, ende ter expiratie van deselve ses jaren hem bannende ten eeuwigen daghen, niet alleen uyt dese stadt, de jurisdictie van dien ende een mijl in 't rondt, maer oock, vermogens den octroije bij haer Hoog Mogende aen de Westindische Compaignie verleent, uyt de respective provinciën, landen, steden ende plaetsen, onder de gehoorsaemheyt ende 't gebiedt van gemelte hare Hoog Mogende resorterende, midsgaders uyt de landen ende plaetsen, die de voorseyde Westindische Compaignie alreede besit ende hierna noch sal comen te besitten, sonder oyt weder daerin te mogen comen, op pene van swaerder straffe, soo hij sijn bannissement quame te infringeren. Condemneren vorders hare E.E. de gemelte gevangen daerenboven

[p. 270]

in een amende off mulcte van twintigh-duysent Carolus guldens, ten proffijte als na rechten, alsmede in de costen sijner gevanckenisse ende misen van de justitie, midts blijvende soo lange in beslooten hechtenis, daer hij tot noch toe gehouden is geweest, tot dat hij de voorseyde amende off mulcte, costen ende misen voldaen ende betaelt sal hebben¹⁾.

Aldus gearresteert den 24^sten Januarij A^o 1662, presentibus allen den Heeren Schepenen, dempto Joan Hinlopen, ende van de puye deser stede in presentie van den ge-

1) In margine teekent Bontemantel hierbij aan: ‘Dit vonnisse is gelijck dat van den Hogen Raet, gepronuncieert den laesten Julij 1647 ten lasten Jasper Dias Farea.’ Op mijn verzoek werd mij vanwege den Algemeenen Rijksarchivaris medegedeeld, dat in het register der dictums van den Hoogen Raad over 1647 een vonnis tegen Gaspar Dias Ferreira voorkomt. Uit deze sententie van 30 Juli 1647 blijkt, dat de Procureur-Generaal had geappelleerd van eene crimineele sententie, door het Hof van Holland den 18^den Mei 1646 tegen Ferreira gewezen, en waarbij hij tot bannissement uit de provinciën van Holland, Zeeland, Friesland en Utrecht, en eene boete van twaalf duizend carolus guldens werd veroordeeld - Ferreira had vroeger gewoond in de stad Pernambuco in Brazilië, en later brieven van naturalisatie van de Staten Generaal verkregen; hier te lande wonende, had hij correspondentie gehouden met de ministers in Spanje en Portugal, en zeker discours overgeleverd aan Jan Baptista de Caldera, dat aan den koning van Portugal overhandigd moest worden, en waarbij aangeraden werd verscheidene middelen bij de hand te nemen, waardoor de West-Indische Compagnie zoude kunnen worden verzwakt en geruineerd, welk doel o. a. te bereiken zou zijn, indien zij werd genoodzaakt met den koning in onderhandeling te komen aangaande de restitutie van Brazilië voor een zekere som. - De Hooge Raad, te niet doende het vonnis van den Hove Provinciaal, ordonneerde, dat de brieven van naturalisatie, van de Staten Generaal verkregen, zouden worden gecasseerd, dat zijne papieren en geschriften, ten nadeele van den Staat en de West-Indische Compagnie geschreven, zouden worden verscheurd, dat hij verder zou worden geconfineerd voor den tijd van zeven jaren in een daartoe door den Raad aan te wijzen besloten plaats, en daarna verbannen uit de provinciën van Holland, Zeeland, Friesland en Utrecht en, vermogens authorisatie van de Staten Generaal, uit de verdere Geunieerde provinciën, uit de landen onder hare gehoorzaamheid ressorteerende en hare koloniën. Bovendien veroordeelde hij hem in eene boete van dertig duizend ponden van veertig grooten. - Het vonnis is dus niet geheel gelijk aan dat van Cooimans.

[p. 271]

vanghen gepubliceert den 25^sten daeraenvolgende, presen-(p. 288a.) tibus den Heer Schout, Cornelis van Vlooswijck, Heer van Vlooswijck, Burgemeester, en allen den Schepenen, dempto Joan Hinlopen¹⁾.

Den 31^sten Januarij 1662 is het confinement geordonneert in het secreet-tuchthuys²⁾. 25 Mey 1662 is op sijn request toegestaen het confinement te sijn op Jan Roompoorts-thooren, mits stellende borg van een groote somme gelts, te weeten: twintich duysent guldens³⁾. 1666 hebben Schepenen de rest der ses jaeren toegestaen te moogen verblijven in sijn huys. In 't selve jaer heeft aen de Staeten van Hollant versocht rappèl van ban, dat in Februarij⁴⁾ is toegestaen, nae advys van Sche-

1) Over dit vonnis leest men nog in Resol. Raad II, 2. p. 734: ‘Isaac Coymans, gecondemneert door Schepenen-vonnisse, en dat door meerderheyt van stemmen, alsoo het wynich scheelde of sou ter doot gecondemneert sijn geweest’. - Resol. Raad II, 1. p. 580 (tusschen 17 en 29 November 1662) vermeldt het volgende: ‘Den Schout Lambert Rynst heeft niet connen verstaen van twintich duysent guldens (volgens condemnatie van Schepenen, tegens Isaac Coymans geweesen, daerin staet te distribueeren naer rechten) aen de West-Indische Compaignie yts daervan te geeven, alsoo de Compaignie verstont twee darde parte (haer) te competeeren, en heeft den Heer Schepen Spiegel en Pergens, als Bewinthebbers, daerover sprekende, gesyt verklikkers te weesen of in diergelijcke woorden; waerover Burgemeesteren den gesyde Schout hebben ontbooden en door den presideerende, te weeten Hooft, daerover een reprimande gegeeven, alle twelck den Burgemeester Witsen ter vergaederinge der West-Indische Compaignie den 13^den November heeft gerapporteert. Naederhant is een accoort met den Schout gemaeckt ten overstaen van .......’ - In een marginale aanteekening bij p. 288 van het HS. staat nog: ‘Van de twintich duysent guldens heeft de West-Indische Compaignie, als aenbrenger, bij accoort een goet gedeelte getrocken.’

2) Ook bij dit besluit van Schepenen was Jan Hinloopen absent; zijne afwezigheid wordt in Resol. Raad II, 2. p. 734 verklaard ‘als weesende eenichsints maechschap.’ - Uit de aanteekening op 27 Januari 1662 in de bijlage, getiteld: ‘Magistraatsverkiezingen’, blijkt, wie zich moeite gaf ‘in faveure’ van Cooimans.

3) ‘Vijftich duysent guldens.’ (Resol. Raad II, 2. p. 735.)

4) Nl. in Februari 1667, zooals Bontemantel zelf een paar regels verder zegt.

[p. 272]

penen¹⁾. De Ridderschap en Eedelen waeren seer te onvreeden en syden, dat Schepenen niet gevoecht sijn sententiën te mitigeeren of versachten, maer dat dat de Staeten toecomt. 17 Februarij 1667 heeft Hollant toegestaen rappèl van ban ende dispensatie van sijn confinement, onder cautie²⁾.

(p. 362.) Schepenen hebben veelmaelen gebesoigneert en gelaboreert om een vaste voet en seekere maniere van procedeeren te beraemen, en de rollen dan dus en soo geordonneert, tot expeditie van de justitie. Het recueil van den secretares Gerard Rooseboom, dat lange jaeren bij geschrift onder de regeeringe heeft gewandelt en naederhant door den druk is gemeen gemaekt, en met eenige vermeerringe in den jaere 1656 herdruckt, ende het concept van de beraemde pointen op 't stuck van de justitie ofte maniere van procedeeren in civile saken binnen der steede van Amsterdam, door eenige voornaemen practisijns, en in den jaere 1635 gedruckt, en gestelt in de Handvesten van den jaere 1639, fol. 339³⁾, 't welck meede in groote extime is, ook de ordre op de rollen tot expeditie, gewillekeurt, met communicatie van Burgemeesteren en den raet, den eersten October 1644 en gepubliceert in Schepenen-camer⁴⁾, hebben niet connen uyt-werken soodanige gedurige en permanente ordre van pro-

1) ‘En soo gaen de saecken van de werelt: die de heevichste waeren geweest in de condemnatie, waeren nu de facielste,’ laat Resol. Raad II, 2. p. 735 op deze mededeeling volgen.

2) Nu volgen eenige regels, die doorgehaald zijn, waarschijnlijk omdat de inhoud er van reeds is meegedeeld op p. 282 van het HS.; daarop volgen de missiven en de concept-missive, waarover ter zelfde plaatse door Bontemantel is gesproken, de missives nl. gewisseld tusschen het Hof van Holland en Burgemeesteren en Schepenen van Amsterdam, over de vraag of de procureur-generaal bij genoemd Hof het recht had appèl aan te teekenen van het vomis, door het gerecht van Amsterdam over Isaac Cooimans uitgesproken. Daar deze missiven een vrij groote plaats beslaan (p. 289-362 van het HS.), heb ik beter geacht ze niet af te drukken in den tekst, maar als bijlage.

3) In Noordkerk's Handvesten II p. 589-610.

4) In Noordkerk's Handvesten II p. 586-588.

[p. 273]

cedeeren, als wel noodich. was ten opsicht van het verloop der meenichfuldige partijen op de rollen, daervan eenige een groot getal maenden ten achteren stonden; daertoe veel oorsaek gaf, dat Burgemeesteren eenige Heeren uyt de Bank, dat Raeden waren, meede nae Den Haech op den dachvaert naemen. Endelijck is de saeke door de noodsaekelijchyt in den jaere 1654 sooveer gebracht, dat een ordre is beraemt en gearresteert, 't welck is toegegaen in volgende maniere¹⁾:

(p. 363.) In den beginne van den gesy de jaere sijn, met communicatie van Burgemeesteren, uyt Schepenen bank gecommitteert: de presidenten Symen van Hoorn en Frans Riael, uyt de advocaten: Veneman, Hop en Lansman, uit de procureurs: Meerhout en Vinkeboom, om een begin te maeken, die oordeelden, tot meerder voortsettinge, dienstich te sijn eenige uyt den vroetschap te assumeeren, en sijn Gilles Valckenier en Hendrick Hudde daertoe versocht. Welke Heeren weekelijk op seekeren dach, daertoe beraempt, daertoe compareerden, gebruykende de advysen van den Heer advocaet Pieter Cloeck, Raedt, en den pensionares Vogelesanck; en is de saeke sooveer gebracht, dat het concept is den 25^sten November in den raet geleesen door den secretares Nicolaes Nicolay. Doch alsoo het lankwijlich was, en, soo ééns gehoort sijnde, klyn begrip daeruyt te vatten was, ende dat het door Burgemeesteren en Schepenen rijpelijk was geëxamineert, soo is verstaen

1) In Civ. en Mil. Reg. I p. 194 motiveeren Burgemeesteren aldus de wenschelijkheid van het maken van een vaste ordonnantie van procedeeren: ‘Burgemeesteren hebben den raet voorgedragen, dat, alsoo den tryn van justitie in deese stadt door de meenichfuldige saecken soo is verloopen, dat bijnae geen redres daerin te maecken is, tensij een concept vastgestelt werd bij forme van instructie, gelijck bijnae alle Hoven van Justitie hebben, waernae den rechter en practisijns haer hebben te reguleeren; te meer alsoo de ouste advocaten en procureurs de practijcq weeten te drayen nae haer fantasye, al soo lang geen vaste regel hebben; oock dat Schepenen, af- en aengaende, geen kennisse van den tryn ende practijcq connen becoomen, tensij dat veel maelen in dienst sijn geweest, waerdoor de gemeente groote naedeel comt te lijden en altijt in onseekerhyt blijft, wanneer een eynde van de saecken connen in 't gemoet sien.....’

[p. 274]

de gecommitteerdens te bedanken voor de genomen moite en is verder het ontwerp vastgestelt, ende (verstaen) de Heeren van den Gerechte te versoeken 't selfde te willekeuren ende voor 't veranderen van de regeeringe te publiceeren en in practijcq te brengen, soodat het den 24^sten December is gepubliceert en getituleert: Ordonnantie ende maniere van procedeeren voor den Gerechte der stadt Amsterdam.

(p. 364.) De practijcq van deselve ordonnantie heeft geleert, dat die noch niet volcomen was, soodat in den jaere 1656 in de maend April eenige veranderinge is gemaekt en den 8^sten September 1667 gerenoveert en met eenige artyckelen geamplieert, gelijk meede eenige artykelen sijn geëxtendeert den 22^sten Mey 1658 en 31^sten Januarius 1658, eer de laeste renovatie was gedaen. Op dese ordonnantie van procedeeren heeft den advocaet Nicolaes Duysentdaelder in Julij 1659 eenige notae in druck uytgegeven, tot elucidatie, met aenwijsinge der practijkwetten, ende in 1662: ‘Leges, statuta, consuetudinesque Amstelaedamenses’, gedruckt bij Isaac de la Tombe.

De maniere van procedeeren en straffe in 't crimineel is eenichsins van gesprooken, daer van den Heer Hooft-Offecier is geschreeven; waerin Schepenen gewoonelijk gaen bij trappen, als:

De saeke te houden in reatu of advys.

Capittilum ofte bestraffinge.

Verbod van herbergen en hoerhuysen.

Te waeter en te broot.

De stadt ontsyt.

Gebannen, of binnenscamers, of publiq.

Binnenscamers gegeesselt.

Opsluyten in de tuchthuysen.

Op de kaek.

Op 't schavot te pronk.

Gegeesselt.

Gebrandmerkt.

Onder de galch staen, met de strop om den hals.

Gehangen.

Geworcht, gesmoort etc. etc.

[p. 275]

't Swaert over 't hooft.

Onthalst etc.^1).

(p. 365.) Daer vallen speculatiën of den rechter can ofte behoorde te staen over crimineele vonnissen en de excecutie van deselve, bij andere rechters geweesen. Twee exempelen wijsen, dat Schepenen 't selve verschuyven. Den 24^sten Juni 1653 heeft het Hof van Hollant par contumacie Francoys Geesdorp (als hebbende een dochter, met haer bespreck en wil, fytelijk uyt het spinhuys tot Haerlem gehaelt nae Den Haech, en verder vervoert ofte gebracht, met hulp van een smit en andere, om 't gewelt in 't huis te helpen doen) gebannen ten eeuwigen daegen uyt Hollant, Zeelant, Vrieslant en Utrecht, sonder daer weder in te comen, op peene van de doot, etc. etc. Den gemelden Geesdorp, wat te lichtvaerdich comende in dese stadt, en beroemende over soo groot een fyt, is, nae communicatie van Schepenen, door den substituyt Engelbrecht gebracht in hechtenisse, en eenigen tijd geseeten hebbende, en dat het Hof sich stil hielt, hebben Schepenen gedelibereert wat met den gevangen stonden te doen; en is het gevoelen van den pensionares Vogelsank gehoort en met advys van den Schout ende Burgemeesteren verstaen te schrijven aen den pensionares van Beuningen, van sich te adresseeren aen den president van 't Hof en Raeden, en par discours bekent maeken, dat de Heeren van den Gerechte deselfde Geesdorp in hechtenisse hebben, en niet werd getwijffelt of souden den gevangen afgehaelt hebben, ten waere de vacantie sulx had verhindert; ende (p. 366.) alsoo Schepenen haer niet derven onderwinden de sententie van 't Hof ter excecutie te stellen, als bij een hoger rechter gevonnist, soo schijnen de regeerders geïnclineert te wesen, den geapprehendeerde aen 't Hof

1) Civ. en Judic. Aant. II p. 127 geeft het laatste gedeelte aldus:

Op 't schavot	{ gegeeselt	} dieven.
Op 't schavot	{ gebrandmerckt	} dieven.
Op 't schavot	{ onder de galch	} dieven.
Op 't schavot	{ swaert over 't hoofd	} dootslaegers.
Op 't schavot	{ onthooft etc.	} dootslaegers.

[p. 276]

te senden, ende ingevalle mochte comen te verstaen, in plaetse van haer vonnisse ter excecutie te leggen, (hem) te setten ofte te houden in gevankenisse, dat het tucht-huys, op versoek, daertoe sullen laeten gebruyken; en is den gemelden pensionares bij postcriptum gelast, de missive, geleesen hebbende, aen nimant te vertoonen, maer te scheuren, opdat geen consequentie bij den een ofte ander bij speculatie daerop gemaekt can werden. Op welke missive van den eersten September 1654 den tweede derselver maendt den pensionares heeft geantwoort, dat den president van 't Hof had gesprooken, en dat het voorschreven had gecommuniceert met vijf sijner confraters, die van gevoelen waeren, soo sijn Eedelhyt syde, en ongeraeden vonden, den gevangen Geesdorp te ontfangen, en dat Schepenen, nae de importantie van het delict, sullen connen recht doen; dat niettegenstaende de sententie bij haere Eedele Mogenden is geweesen, deselfde souden vermoogen te mitigeeren of anders te disponeeren, nae de comfessie en informatie, daerop te nemen, alsoo aldaer in hechtenisse hebben, en haere Eedele Mogende sententie par contumacie is gestreeken; ende alsoo sijn vaeder en naeste vrinden in Den Haech woonen en suppoosten van 't Hof sijn, den gevangen aldaer werdende geëxcecuteert, groote alteratie soude verwecken; om welcke (p. 367.) ende meer reedenen, het Hof daertoe moeveerende, niet sullen connen den misdadige ontfangen ofte overneemen, te meer daer geen exempelen van sijn, en de sententie wel bij 't Hof is geweesen, maer het faict tot Haerlem is begaen, en de infractie van 't bannissement in dese stadt. Voors vermelde de missive dat, wegens de presentatie van 't tuchthuys, den Heer president had gesyt bij sijn gegeven antwoort te persisteeren. Welken antwoort den 3^den sijnde geleesen, is nae de middach een expresse vergaederinge daerover belyt, en geresolveert, op 't versoek van den Schout Outshoorn, (die oordeelde 't selve sijn debvoir te weesen) den geapprehendeerde den 10^den daeraenvolgende voor te stellen, en 't selfde aen Burgemeesteren bekent te maeken. Den gesyde Geesdorp alsoo voorgebracht sijnde, ende sijn antwoort op 21 artykelen den 14^den Augusti gedaen voor twee Schepenen,

[p. 277]

te weten Blauw ende Dronckelaer, hem voorgehouden, en den capitalen eysch van den Schout hebbende gehoort, en weder uyt de pijncamer gebracht, en den Offecier buyten staende, is, naedat Burgemeesteren het advys van den pensionares Vogelesank hadden gehoort en haer E.E. advys van stadts weegen gegeeven, bij Schepenen verstaen, dat in de sententie, bij 't Hof geweesen, als een hooger rechter, niet conde getreeden werden bij een laegen rechter, en dat de vonnisse crimineel staen ter excecutie gelyt te werden, daer die sijn geweesen; soodat den gevangen sal in hechtenisse gehouden werden en in 't tucht- (p. 368.) huys opgeslooten, ter tijt en wijle het Hof daerover sal gelieven te disponeeren. Presentibus den Schout, alle de Burgemeesteren, dempto Cornelis Bicker, Heer van Swieten, en alle de Schepenen, behalve Gerret Rynst. [Deesen Geesdorp is naederhant het gemelde huys ontsnapt.]

Het volgende crimineel vonnis is geweesen bij een laegen rechter. Op het ylant Urck, geleegen in de Zuyderzee, is gelant een vrouw, vergeselschapt met eenige soldaeten, die afgedanckt waeren ofte gecasseert, en met gewelt nae haer genomen eenige meubelen, die door vonnisse op haer bannissement waeren verbeurt, alsoo haer kint volgens beschuldinge had omgebracht, en was naederhant getrout in Overijssel. Den Schout tot Enckhuysen, tot hulp versocht sijnde, alle gevangen genomen hebbende, heeft het Gerechte van Urck de soldaten gebannen en de vrouw en man eeuwichlijk de eylanden van Urck en Emmeloort ontsyt, de man vijf jaeren in 't tuchthuys alhier en daernae vijf en twintich jaeren gebannen, de vrouw gecondemneert op het schavot voor het stadthuys alhier gegeesselt te werden, en thien jaeren in 't spinhuys en nog vijftich jaeren uyt de stadt gebannen. Den Schout sent de twee gecondemneerdens en de vonnisse herwaers, met versoeck aen Schout ende Schepenen om die alhier ter excecutie te leggen. Den Offecier Witsen, 't selfde met Burgemeesteren en Schepenen overlyt hebbende, is verstaen, alsoo Emmeloort en Urck is een leen van deese (p. 369.) stadt, gecoft in den jaere 1660, de man en vrouw op te sluyten in de tuchthuysen, alsoo die connen

[p. 278]

gebruykt werden tot confinementen ofte gevangenhuysen van andere rechters, met kennisse van Burgemeesteren; ende aengaende de schavotteeringe is verstaen, dat Schepenen niet connen ter excecutie leggen de crimineele vonnissen van andere rechters, den 24^sten October 1668.

Alsoo gesprooken is van de confinementen ofte opsluytinge der jeucht en andere misdaedegers, tot tuchtinge en weeringe van meerder quaet, in de mannen- en vrouwentuchthuysen, oock in het werckhuys tot weeringe van beedelarijen, soo sal (ic) in 't corte seggen op welke wijse daerin connen werden gebracht. De ouders, naeste bemaechden, voochden ofte anderen, opsicht hebbende over de jeucht, bemerckende die te los in de bocht springen en haer comen te verloopen met onbehoorelijcke debauchiën, oock bejaerde, die haer in den dranck te buyten (gaen) en andere fouten begaen, addresseeren haer bij requeste aen de Heeren Schepenen, met versoek deselfde te mogen doen opsluyten in 't secreet spin- ofte tuchthuys, mits betaelende de costen naer discreetie van de Heeren regenten derselver huysen; twelck geconsenteert sijnde, soo werden die, uyt cracht van den apostille, 't sij op d' een of ander bequame middel of door de starcke hant aldaer gebracht en in afgesonderde plaetsen gelogeert, tot soo lang of op versoek, of om andere reeden, werden wederom vrijgelaeten. Nimandt werd vergunt deselfde te besoeken dan om goede reedenen of met kennisse der regenten. Deese werden gesyt te sitten in 't willege (hoewel genoch tegen haeren wil) ofte secreete tuchthuys.

Door Schepenenvonnisse werden de misdadige geset in de tuchthuysen, om te arbyden ter discretie der Heeren (p. 370.) regenten, den tijt van jaeren als in de vonnissen staen geëxpresseert, en werden gelast te werken nae de swaere delicten, die begaen en geconfesseert hebben, 't sij dagelijx te raspen, of met zaegen te breeken een swaerte van harde houten, weeven, ofte ander werk; en de vrouwen te laeten spinnen, naaijen, breijen ofte daer bequaem toe sijn, om te connen opbrengen de costen, die de huysen daervan hebben, voor sooveel het can toeryken,

[p. 279]

alles volgens discretie der regenten. Deese connen soo in het mannen- als vrouwentuchthuys van yder besien en gesprooken werden in 't gemeen, mits betaelende een geringe penninck in de bos, ten voordeele van het huys. Bij Schepenenvonnissen werden die middelen hebben geconfineert in de gemelde huysen en geplaest in bysondere camers, en in de sententie de clausule: ‘te wercken ter discretie van de Heeren regenten’ uytgelaeten, ofte werden simpelijck geconfineert een getal van jaeren, en naederhant geordonneert in de gesyde ofte andere plaetsen, als: in den jaere 1662, den 24^sten Januarij en den 31^sten ditto, is de plaets verordonneert van den persoon, hiervoore van gesprooken (Isaac Coymans fol. 284-294), in 't secreete tuchthuys, doch den 25^sten Mey daeraenvolgende geplaest op Jan Roompoors-thooren, mits stellende borg van twintich duysent guldens. Den 27^sten Julij 1668 is Adriaen Koerbach, rechtsgeleerde en geneesmeester, over het maeken van een seer profaen en godtloos boek, genaemt: ‘Een bloemhof van allerley liefelijckeyt sonder verdriet,’ gedruckt in den jaere 1668, en een boek: ‘Licht schijnende in de duystere plaetsen,’ niet minder afgrijsselijk, 't welk niet ten vollen is gedrukt, gecondemneert, neffens verdere straffe, thien jaeren te sitten in beslooten hechtenisse; den 19^den September daeraenvolgende is bij Schepenen geordonneert het confinement te voldoen in het willege rasphuys, alwaer in October 1669 is gestorven¹⁾.

1) In Bontemantels Aanteekeningen van verschillende zaken II N^o. 9 vindt men het verhoor en vonnis van Adriaan Koerbagh. De tekst daarvan komt in hoofdzaak overeen met dien, medegedeeld in J.J. Dodt van Flensburg, Archief voor kerkelijke en wereldsche geschiedenissen. II p. 359 sqq. en (daaruit overgenomen) in Dr. A. de Jager, Archief voor Nederlandsche Taalkunde. IV p. 81-102. Dodt van Flensburg heeft het verhoor en vonnis afgedrukt naar geschreven aanteekeningen van Bontemantel, in eigendom toebehoorende aan Jhr. Beeldsnijder van Voshol te Utrecht. (Zie daarover mijne Inleiding.) De tekst bij Dodt van Flensburg is zeer slordig afgedrukt en verschilt op sommige plaatsen van dien in Bontemantel's Aanteekeningen van verschillende zaken N^o. 9; de verschilpunten zijn door mij genoteerd, maar worden hier niet meegedeeld, omdat ik ze heb afgestaan aan iemand, die zich bezig houdt met een uitvoerige studie over Koerbagh en zijne omgeving.
De volledige titel van den Bloemhof is: ‘Een bloemhof van allerley lieflijkheyd sonder verdriet, geplant door Vrederijk Waarmond, ondersoeker der waarheyd, tot nut en dienst van al diegeen, die der nut en dienst uyt trekken wil, of een vertaaling en uytlegging van al de Hebreusche, Grieksche, Latijnse, Franse en andere vreemde bastaartwoorden en wijsen van spreeken, die ('t welk te beklaagen is) soo in de Godsgeleertheyd, regtsgeleertheyd, geneeskonst, als in andere konsten en weetenschappen, en ook in het dagelijks gebruyk van spreeken, in de Nederduytse taal gebruykt worden, gedaen door Mr. Adriaen Koerbagh, regtsgeleerde en geneesmeester t' Amsterdam. Gedrukt voor den Schrijver. In 't jaar 1668.’ (672 blz. kl. 8^o). Sommige exemplaren hebben op den titel: Leiden, en missen den naam des schrijvers; andere hebben beide titelbladen. Koerbagh's Bloemhof is een Algemeen Woordenboek van bastaardwoorden, maar onderscheidt zich van alle andere hierin, dat de auteur, overal waar de gelegenheid zich aanbood, zijne theologische en wijsgeerige meeningen heeft verkondigd. Dat deze meeningen veel aanstoot moesten geven - Bontemantel, die bij de behandeling van Koerbagh's zaak in Schepenbank voor de minst zware straf stemde, noemt ze ‘afgrijsselijk’ - moge blijken uit het volgende citaat uit den Bloemhof: ‘Religie ........ Elk volk, dat een andere Godsdienst heeft als andere volkeren, meynt en gelooft, dat sijn wijse van Godsdienst de beste is en Gode aangenaamst, ja het meynt en gelooft het niet alleenlijk, maar salt ook beweeren en staande houden, niet met reden en waarheyd, die uyt God zijn, maar met geweld van vuyr en swaard, galg en rad. En elk vloekt en scheld den ander om 't seerst voor ongeloovig en godloos, omdat er soo effen op een stipken geen overeenkoming is in de godsdienst of in eenig gevoelen, de godsdienst raakende. Een groot bewijs voorwaar, dat de regte redelijke godsdienst niet in de waereld is: want die had niet van noode door gewelt staande gehouden te worden. Ik kan ook niet bevroeden, uyt ondersoeking der geschiedenisboeken, datser immer geweest is. En 't staat te duchten, datser in eeuwigheid niet ligt komen sal.....’ Iemand, die zulke meeningen uitte, mocht nog van geluk spreken, dat hij in de Nederlanden woonde en slechts tot 10 jaar tuchthuisstraf veroordeeld werd! - Een opgave van wat over Koerbach gepubliceerd is, vindt men in van der Aa's Biographisch Woordenboek i.v. Daaraan kan nog toegevoegd worden: de Jager's Archief voor Nederl. Taalkunde. IV p. 81-102 - en de Navorscher. 1877 p. 489 en 537. - In de Jagers's Archief II p. 210-216 zijn enkele van de ‘afgrijselijkste’ plaatsen uit Koerbagh's Bloemhof afgedrukt.

[p. 280]

(p. 371.) Schout en Schepenen gaen, tegen het eyndigen der regeeringe, in de gemelde tuchthuysen, en

[p. 281]

hooren door de regenten de comportementen der tuchtelingen; die diensten aen de justitie hebben gedaen en haer leeven stichtelijker aenstellen, becoomen afslach eeniger jaeren, naer de geleegenthyt der saeken, en op klachten van den Schout werden de moetwillege haer confinement verswaert, en ook wel door geesselinge op de plaetsen gecastijt. De uytbreekers werden somtijts swaer gestraft, als den 10^den Maert 1672 sijn eenige der voornaemste misdadegers gegeeselt en gebrantmerckt, en eenige gegeeselt op de plaets. De secreete opgeslootenen, genaemt wittebrootskindren, hadden het den 24^sten Julij 1668 soo swaer niet, alsoo twee der voornaemste wierden gecondemneert twee maenden in de kelder te waeter en te broot, en twee, den een een maend en den anderen dry weeken in haer camers te moeten blijven, over het te willen uytbreeken, daertoe al een balck aen stucken hadden gesaecht en slooten opgevijlt.

Het werkhuys tot weringe der bedelarijen en verdere straetloopers, die, volgens instructie door den Schout, van de allemosseniers en de provoosten daerin werden gebracht, is opgerecht in den jaere 1653, volgens resolutie van den vroetschap date 24 Februarij en 16 December 1654¹⁾, en de willekeure 13 Augusti daeraenvolgende gemaekt²⁾, en is het opsicht daerover door Burgemeesteren gestelt aen de regenten van het spinhuys of vrouwen- (p. 372.) tuchthuys, en haer getal ten dien eynde met dry vermeerdert. Die geen ambachten connen, werden het aldaer geleert met spinnen en weeven der canefassen of andere licht te leeren hantwerken.

De door ordre van Schepenen in de gesy de tuchthuysen opgeslooten ofte geconfineerde moeten haer gestelde tijt voldoen, tensij bij haere Achtbaerheeden anders, als gesyt,

1) Dit moet zijn: 24 Februari 1653 en 16 Januari 1654, blijkens de aanteekening van Bontemantel omtrent de vroedschapsresolutiën van die dagen.

2) De willekeur van 13 Augustus 1654 vindt men in Noordkerk's Handvesten II p. 458 en 459.

[p. 282]

daerin werd geordonneert, en op aensienelijke versoeken toegestaen¹⁾. In Juni 1659, den resident Douning van Engelant in dese stadt sijnde, is den 18^den derselver maend getracteert door Burgemeesteren in 't Heerenlogement, daerbij waeren genodicht eenige Heeren Schepenen. Mari Pieters, geconfineert vijftien jaeren in 't spinhuys, naedat in Maert 1656 had gestaen met de strop om den hals onder de gallich²⁾, heeft sooveel te weech gebracht door haer bueren, dat den gesyde resident op de maeltijt aen Burgemeesteren heeft versocht, dat van het confinement mocht geëxcuseert ende uytgelaeten werden. De Heeren Maersseveen en Spiegel hebben daerover gesprooken met Valkenier en Pancras, presidenten van Schepenen, die daer swarichyt in hebben gemaekt sonder communicatie van Schepenenbank yts te doen, doch door hard aendringen der twee gemelde Burgemeesteren hebben verder gesyt 't selfde versoek, soo het willen doen, favorabel te sullen voorstellen. Waerop den gemelden Heer Spiegel wat ijverich werdende, syde: ‘als wij willen, connen alle de gevankenissen openstellen en de opgeslooten laten loopen’; en hebben Burgemeesteren de binnevaeder van (p. 373.) 't huys geordonneert de vrouw te laeten uytgaen. Burgemeesteren eenige daegen daernae van ter sijde kennisse becomende, dat Schepenen die saeke hooch opnaemen, en ongaeren souden sien, dat (Schepenen) condemneerden en Burgemeesteren uyt eygener authorityt die souden laeten loopen, en alsoo een disrespect, disordre en confusie in de crimineele justitie veroorsaeken, hebben ge-

1) In Ter Gouw's Amstelodamiana I p. 349-359 vindt men een voorbeeld, dat een voorloopig gedetineerde - er moest nog uitspraak gedaan worden in zijne zaak - ‘op de hooge recommandatie van hare Majesteyt de Coninginne-moeder van Vranckrijck’, Maria de Medicis, ‘ten tijde van hare Majesteyts blijde incomste alhier’ (Septemher 1638), op vrije voeten gesteld werd. Zooals ook de voorbeelden, door Bontemantel in den tekst medegedeeld, aantoonen, lieten hooge personages gaarne op dergelijke wijze van hun invloed blijken.

2) ‘Omdat met haer man Israel Hendricksz. silvere gelden had afgevijlt, en het vijlsel aen de silversmits vercoft’. (Resol. Raad II, 1. p. 300.)

[p. 283]

voelt die saeke niet gehandelt te sijn als wel behoorde. Burgemeester van Hoorn ondertusschen in de stadt gecomen sijnde, is versocht hetselfde bij Schepenen te willen verschoonen: dat het toegecomen was onder het glaesje; dat den Heer Spiegel het seggen van Valckenier had opgenomen, alsof daer scheen niet tegen te hebben, en dat het niet sal werden getrocken in consequentie¹⁾. De saeke den 24^sten Juni in Schepenenbanck weder op 't tapijt comende, is alles sacht voortgebracht²⁾; en alsoo de Heeren, die gesprooken waeren, het laech lieten sacken, daer van te vooren het seer hooch hadden opgenoomen, als Hooft en Geelvinck en de presidenten, soo is verder daer niet op gevolcht.

In Augusti desselven jaers het Huys van Nassouw, te weeten: de Princesse douarière, (de) Cheurvorstin van Brandenburg, Prins Willem van Frieslant en gemalin, en den vorst van Aenhalt en de vorstin, neffens eenich verder gevolch (in de stadt wesende)³⁾, heeft de Vrouwe Douarière den Burgemeesteren versocht eenige diergelijke (p. 374.) saeken, doch daer is niet op gevolcht; maer vertrocken sijnde, heeft Constantin Huygens, Heer van Zuylichem, uyt den naem van de Vrouwe Princesse instantelijck aengehouden bij Burgemeesteren om eenen, die loot uyt de gooten had gesneeden en daerover gevangen (was), mocht werden uyt de detentie gelaeten. Schepenen, de saeke doorsiende, hebben bevonden, dat den delinquant bij provisie was gebracht in 't tuchthuys, ter tijt dat het schavot soude werden opgerecht, om

1) ‘Ende in toecoemende de vremde ministers niet dan met groote omsichticheyt in diergelijcke plaetsen sullen lyden, om alle occasie te mijden.’ (Resol. Raad II, 1. p. 301.)

2) Blijkens Resol. Raad II, 1. p. 301 bracht Bontemantel de zaak daar ter sprake.

3) ‘Graef Mouritius’ wordt in Resol. Raad II 1. p. 346 en 347 ook genoemd als lid van het gezelschap, dat bijeen was gekomen om te ‘celebreeren de bijlager ofte bruyloft tusschen den Vorst van Anhalt ende de Princesse van Orange’, nl. Henriette Katharina, een dochter van Frederik Hendrik. - Zie over dit bezoek: Dapper p. 253-255 - Aitzema IV p. 471.

[p. 284]

alsdan naerder op de klachte van den Schout te disponeeren, welken eysch sal moeten afgewacht werden. - De Heeren Prins Mouritius, Wurts, Rijngraef, den Graef van Hoorn en den Heer van Rijnswoude getracteert werdende van Burgemeesteren, vier Heeren uyt Schepenenbanck en Tresoriers daerbij genodicht sijnde, hebben aen Burgemeesteren en de presente Schepenen versocht, dat een vrouw, in 't spinhuys geconfineert, mocht vrij en uytgelaeten werden; daer van de Capelle, Corver en Hudde op syden sulx niet te connen doen, maer het gevoechelijck sullen in de Banck voortbrengen; 't welk den 7^den Maert 1668 is gedaen en daerin geconsenteert. - Gelijk versoek is gedaen door den Spaenschen Resident, door ordre van den Spaensen Ambassadeur De Gamarra, aen den Schout Witsen, dat een Brabander, gebracht in 't werkhuys, mochte los gelaeten werden, sullende sorg gedragen (werden) dat nae Brussel, daer vandaen is, sal gevoert (p. 375.) werden bij sijn vrinden, om met sorch opgevoet te werden, daer Schepenen den 3^den Julij 1668 in hebben bewillicht.

Schepenen bannen bij vonnissen, soo binnenscamer als publicq, volgens de previlegiën, uyt de stadt, de vrijhyt van dien en een mijle in 't ronde; bannen oock uyt Hollant en Westfrieslant, uyt cracht der placcaten en die van den jaere 1614. Noch bannen Schepenen uyt Hollant, Zeelant en Westfrieslant (vide fol. 62), mede uyt Hollant, Zeelant en Utrecht (secreet comfessieboeck, 17 Januarij 1647), oock uyt de districten der Oost- en West-Indische compaigniën, alle voor een getal van jaeren, oock voor eeuwich. Van de eersten sijn de registers meenichfuldich, als oock de tweede; het darde (is te sien) in 't vonnisse, date 18 Januarij 1651¹⁾; het vierde is te sien in het secreet justitieboeck, date 17 Januarij 1647; wegens de Oost- en West-Indische compaigniën in 't vonnisse van den 24^sten Januarij 1662²⁾.

1) Zie hiervoor, p. 51.

2) Nl. het vounis van Cooimans, hiervoor, p. 269.

[p. 285]

Rappèl van ban werd niet verleent dan door de Staeten van Hollant, nae ingenomen advys der Heeren Schepenen, als den 17^den Februarij 1667 is verleent op 't bannissement van den 24^sten Januarij (1662) gemelt; van alle welke bannissementen nu en dan is gehandelt. Op de bannissementen can noch mach eenich appèl gegeven werden, noch bij de Hooge Overichyt ofte bij sijn princelijcke Excellentie ofte yemant anders, ofte van wat macht, authorityt ende qualityt hij sij, soo het previlegie van den jaere 1387 syt, die geregistreert staet in 't Previlegieboek fol. 11, en te leesen in het Recueil van Roseboom cap. 14, art. 4. Of bannissementen, door (het) mindergetal van Schepenen geweesen, reauditiën (aen 't meerdergetal) subject sijn, als den gecondemneerde sich daerop beroept, is, daer van 't crimineel werd gehandelt, op gediscoureert¹⁾.

(p. 376.) Schepenen, als gesyt, gecooren en beëedicht sijnde, (in) dat toecomende jaer Schepenen deser steede wesen en blijven sullen, als dat nae uytwijsinge der oude previlegiën van deser stede schuldich ende ook gewoonelijk is te geschieden, als hiervoore²⁾ te lesen, daer van 't maeken of nomineeren der XIIII^en, en den eet, daertoe gedaen, is gehandelt. Doch om gewichtige, merckelijcke, dienstige, en, soo men het noemt, nootsaekelijke oorsaeken, connen de Schepenen binnentijts werden van den eet ontslagen. Dr. Pieter Schaep is in September 1602, Schepen sijnde, gecommitteert door den raet ter Admiralityt in Zeelant, en is geen in de plaes gemaekt. - Den 12^den Julij 1666 is Schepen Nicolaes Opmeer bij den raet gecommitteert in 't collegie ter Admiralityt in 't Noorderquartier, en den 13^den derselver maent is Jan ten Grootenhuys door Burgemeesteren uyt de veertienen in de plaets Schepen geworden. Anno 1672 is den gemelde Heer Opmeer op de ordenares tijt der electie Schepen gemaekt, om daerdoor uyt 't selfde collegie te trecken, en den 3^den

1) Hiervoor, p. 58.

2) Zie p. 236.

[p. 286]

Februarij is Dirck Spiegel, Out-Schepen, bij de vroetschap (p. 376a.) in de plaets gecommitteert¹⁾. Alsoo den gemelde Heer Spiegel, uyt crachte der elucidatie van Sijn Hoochyt, niet alleen van het outschepenschap, maer oock van de functie der Admiralityt was geëxcuseert, soodat den eenen tijt Schepenen, gecommitteert werdende in de gesyde collegiën, die functiën moeten afstaen, en op andere gelegentheeden Schepenen gemaeckt sijnde, die gemelde commissiën moeten verlaeten en 't huys comen. In de plaetse van den Heer Opmeer, alhoewel het laet in 't jaer was, is Jan Corver door Sijn Hoochyt, als Stedehouder, Schepen geworden in 't laest van December 1672. Burgemeesteren lyden in deliberatie, of de reste der veertienen, den 28^sten Januarij genomineert, aen den Prins van Orange souden senden, of dat Aernout Helmers Hooft ende Nicolaes van de Capelle souden daer af, als van 't outschepenschap geëxcuseert sijnde, laeten; en wierd verstaen die twee Heeren op de lijste niet te stellen, uyt becommering dat Sijn Hoochyt, als beeter onderrecht sijnde van de gestaltenisse der geëxcuseerde Heeren, één derselve soude mogen kiesen, als in 't regard van Geerard Bors van Waveren had gedaen, dewelcke, geëxcuseert sijnde van 't outschepenamp, nae onderrechting, Raet wierde gemaekt, en daerdoor in de functie van Outschepen is gebleven.

Schepenen, eenige parmanante bedieninge becomende, werden mede tacité, of door bedanckinge, van den eet gedelibereert, als oock Out-Schepenen, en tykenen een acte, als hiernae breeder.

(p. 377.) Door welck een middel Schepenen binnenstijt van den eet connen werden ontslagen, door extreordenares

1) Nu volgen in den tekst deze regels, die zijn doorgehaald: ‘dat doen soo wierde belyt door de partij, die bovendreef, alsoo Opmeer die sijde was afgegaen, en Spiegel had gepersisteert. De andere partij door belyt van den Heer Valckenier, op 't veranderen der regeeringe, bij sijn Hoochyt gedaen, weder de baas speelend, waerbij den meer gemelden Heer Opmeer Schepen en Raet was gemaekt, is (Opmeer) wederom getrocken uyt Schepenenbanck en gecommitteert in 't voorschreven collegie.’

[p. 287]

voorval, staet uyt het naervolgende omstandelijk te leesen. Den Heer Coenraet van Beuningen dese stadt als secretares en daernae als pensionares naerstelijck hebbende gedient, heeft in den beginne van den jaere 1660 sijn afschyt genomen en (is) van de laeste functie geëxcuseert, waerop den 28^sten Januarij desselven jaers is gemaakt Raet. Gedurende het pensionaresschap en vroetschap heeft diverse commissiën en ambassaden wegens den lande waergenomen. Den 19^den December 1667 is in den raet door Burgemeesteren gerapporteert, dat den Heer van Beuningen ter vergaederinge van Hollant hart werd aengesocht weder als extra-ordenares ambassadeur nae Vrancrijck te gaen, dat stadtsgedeputeerdes hadden tegengesprooken, alsoo daer niet toe resolveeren, dan met dien verstande dat, de saeken in Vranckrijk sijnde afgedaen ofte niet, evenwel sal vermogen in Mey te repatrieeren. Waerop sijnde gedelibereert, is verstaen van stadts wegen ter vergaederinge in te brengen, tegen die voorwaerde niet te hebben, en die ambassade in Hollant vastgestelt sijnde, 't selfde ter Generalityt voort te setten. Den 3^den Januarij 1668 is in den met geleesen hetgeen ter vergaederinge was voorgevallen, behelsende mede dat den Heer van Beuningen bij Hollant was vastgestelt voor extreordenares (p. 378.) ambassadeur nae Vranckrijck, op de gesyde expressie, ende dat tegen de maent Mey besoignes sullen werden aengestelt tot een ordenares ambassadeur, alsoo den Heer Boreel door sijn hooge jaeren seer swack werd. Den 16^den derselve maent is op de instructie der gesyde ambassade, ter presentie van den gemelden extreordenares ambassadeur, op rapport gebesoigneert. Niettegenstaende is den meergemelden Heer, den 28^sten daeraen, gebracht op de veertienen, en door Rynst, Pancras en Graef, Burgemeesteren, gemaekt Schepen, sijnde den Burgemeester Symen van Hoorn den 19^den Augusti 1667 overleeden; heeft in ordre den 2^den Februarij neffens de andere Heeren Schepenen den eet gedaen en het maeken der presidenten bijgewoont, waerop is vertrocken nae Den Haech en den 18^den nae Parijs, in de qualityt als voorschreven, soodat noyt op de rol als Schepen heeft geseeten, nochte afschyt van de Heeren genomen. De Heeren Burgemeesteren Graef

[p. 288]

en Rynst, in 't gemoet siende dat de toelech was van Valckenier om van Beuningen Burgemeester te maeken het aenstaende jaer, dachten (dat) door het maken van Schepen in twee jaeren daertoe niet conde beroepen werden, doch niettegenstaende de gemelde twee Heeren tegen het volgende worstelden, soo wierd het anders bestreecken en uytgevoert¹⁾.

De Heer van Beuningen alsoo vertrocken sijnde, heeft (p. 378a.) (aen Schepenen) afgesonden de volgende missive, den 27^sten April:

(Copye nae het principael)

‘Edele Achtbare Heeren,

Naedat ick de eer heb gehadt van geplaest te sijn onder UEd. Achtb., ende tegelijk mij benootsaekt heb bevonden om die post te verlaten, om degeene, die mij aen dit Hof opgelecht is, waer te nemen, soo heeft het mij met reeden ontrust door mijn afwesen mijn plicht nevens UEd. Achtb. in 't administreeren van de justitie niet te hebben waergenomen, en haer occupatiën daeromtrent te hebben verswaert. UEd. Achtb. hadden daeruyt oorsaek connen nemen om bij de Heeren Burgemeesteren te weegh te brengen de surrogatie van een ander in mijn plaetse, opdat het getal van haere collegie, dat in de veelhyt van rechtsaeken in een soo groote ende opereuse stadt wel compleet eyscht te sijn, niet defectueux wiert gelaten. Ende is haer indulgentie 't mijwaers, dat sulx alsnoch niet is geschiet; maer het past mij niet die te misbruyken, ende dewijl ick nu diep in de darde maent absent ben ende noch niet can weeten wanneer ick sal connen terugh keeren, dewijl het groote werk van de vreede, mijns oordeels, voor mijn vertreck niet alleen geratificeert maer oock soo verre geëxcecuteert dient, dat het door

1) Van Beuningen werd namelijk in 1669 burgemeester. Zie over deze kuiperij: bijlage N^o. 1, op de jaren 1668 en 1669.

[p. 289]

onverwachte incidenten niet geturbeert kan werden, soo heb ick mijn schuldigen plicht geaght mijne demissie aen de Heeren Burgemeesteren te versoeken, ende is mijn dienstige beede, dat UEd. Achtb. daerinne ook gelieven te consenteeren ende tegelijk de goethyt te hebben van te excuseeren 't ongelijk, dat ik buyten mijn schult, door mijn afweesen, heb gedaen aen UEd. Achtb., die ick wenschte met alle meest ootmoedige gedienstichyt te kunnen betuygen, hoeseer ick ben van alle mijn hert,

Edele Achtbare Heeren,

U Edele Achtbaere ootmoedige dinaer

en was geteekent

Parijs den 27^sten April 1668.

C.v. Beuningen.’

(p. 379.) Schepenen hebben beleefdelijk op den brief geantwoort ende geëxcuseert het versoek, daerin vermelt, alsoo swarichyt waren maekende de demissie te favoriseeren. Burgemeesteren hebben naederhant oock becomen een missive, in date 27 Julij, behelsende in substantie, dat de questiën tusschen Vranckrijk en Spaigne staen verder gestelt te werden in neutraele handen tot decisie, soodat gesien was dat jaer niet te sullen t'huys comen, versoekende, tot dienst der justitie, van den eet, als Schepen gedaen, te mogen werden ontslaegen; welcke missive Burgemeesteren, compleet sijnde, den 9^den Augusti hebben gebracht in de raedt, waerover verschyden van gevoelen waeren. Den Burgemeester Rynst bracht veel reeden bij, dat het niet bestaen conde, alsoo tot alle tijden, en voornaementlijk in oproerige gelegentheden, Burgemeesteren wel yts nootsaekelijk souden connen uytvinden en practiseeren, om alsoo den een ofte anderen den schop te geven, en anderen der cabalen in de plaets te setten, ofte tot andere gelegentheeden te laeten dienen, als men nu schijnt voor te hebben; soodat van advys was, dat Burgemeesteren in soodanigen casus, propria authori-

[p. 290]

tate, binnenstijt, om nootsaekelijcke oorsaeken een Schepen van sijn eet te ontslaen, en een ander uyt de veertienen te beëedigen en in de plaets te stellen, niet sijn gemachticht, en gedaen can noch behoorde gepractiseert te werden. Van de Capelle, die alleen van ses Schepenen, dat Raeden waeren, in de vroetschap was, syde, dat Schepenen het werck wel afconden, en van eersten af haer daernaer (p. 380.) hadden geset; dat Schepenen diergelijcken missive, in date 27 April, hadden ontfangen, die in goede termen was beantwoort, ende alsoo den raet maer twaelf of veertien sterck is, en (hij) alleen uyt Schepenenbanck (tegenwoordig was), versocht dat de saecke mocht uytgestelt werden, om nae meerder kennisse daer naeder op te delibereeren en resolveeren. Waerop Burgemeester Valckenier met een heevich en haestich gemoet uytborst en syde: dat is de vraech niet. Ende sijnde naeder daerover gediscoureert, is 't selve gestelt ter examen van de Heeren Tulp, Witsen, Pancras en Roeters. De gemelden Commissaressen hebben den 11^den Augusti in den raedt gerapporteert en in geschrift overgelevert haer consideratiën en advys, present alle de Burgemeesteren, als: de Heeren van Outshoorn, Valckenier, Rynst en Vlooswijck, en was als volcht:

‘Commissaressen, op den 9^den deser 1668 gecommitteert om te examineeren, eerstelijk of de Heeren Burgemeesteren niet souden vermogen propria authoritate, binnenstijts, om nootwendicheeden, een Schepen te dimitteeren en een ander wederom in sijn plaets te stellen; ende teh tweeden, of men het versoek van den Heer van Beuningen om voor dit loopende jaer van 't Schepenampt gedemitteert te werden, behoort in te willegen ofte niet, hebben huyden gerapporteert: ingevolge en tot voldoeninge van deselve commissie naegesien en geleesen hebbende het privilegie van Vrouwe Maria van Borgondie van den jaere 1476, mitsgaeders het octroy van de Staeten van Hollant van den jaere 1650, bij 't welcke aen de Heeren Burgemeesteren indertijt d'electie van Schepenen werd geconfereert, wel hebben geremarqueert, dat buyten de ordenares dach van verkiesinge aldaer maer één extreordenares casus werdt (p. 381.) aengeteekent, te weeten: van dat de electeurs

[p. 291]

van Schepenen, een Schepen binnenstijts comende te sterven, desselfs plaetse wederom met een ander uyt de gecooren veertienen sullen suppleeren. Maer alsoo haere E.E. meenen, dat men in alle wetten vooral behoorde te letten op de intentie van de wetgever, als sijnde de siele van deselve wetten, doordien men even nootwendiche casusen veeltijts niet alle can voorsien, en daerom deselve alle ook niet connen uytgedruckt werden, ende haere E.E. niet anders connen sien, of de intentie in desen van de Hoochgedachte Vrouwe Maria ende haere Eedele Groot Mogende is geweest, dat het getal der Schepenen altoos soude compleet blijven, ten eynde opdat, door de verminderinge van deselve, de administratie van de justitie niet mochte comen verhindert ofte geincommodeert te werden, soo kunnen haer E.E. (onder verbeeteringe) niet anders oordeelen en concludeeren, als dat de intentie van meer Hoochstgedachte Mevrouwe ende haer Eedele Groot Moogende sij geweest, aen de electeurs van Schepenen ook d'authorityt te geven, om bij andere voorvallen, als wanneer een Schepen om nootwendige oorsaeken soude bevonden werden geen dienst als Schepen meer te connen doen, denselfde van 't Schepenampt te mogen ontslaen, ende een ander uyt de gecooren veertienen te mogen in desselfs plaetse eligeeren ende stellen, alsoo bij nonprestatie van dienst de justitie even sooveel nadeel comt te lijden, als door 't overlijden van eenich Schepen; welck nadeel niet soude connen gebeetert werden, indien de (p. 382.) electeurs voorschreven buyten de uitgedruckte casus niet vermochten een Schepen, om nootwendige oorsaeken geen dienst connende doen, binnenstijts te dimitteeren en desselfs plaetse wederom te suppleeren; ja soude, indien men alleen aen de woorden van 't previlegie soude blijven hangen, de geheele Schepensbank binnenstijt connen comen te vervallen, doordien veel Schepenen, door verschyden toevallen aen lichaem ofte geest, buyten sterven, tot den dienst connen comen onbequaem te werden. Tegens welke voorvallen de wetgever buyten alle twijffel ook heeft willen voorsien, en mitsdien moet gepresumeert werden in gelijke oorsaeken gelijk recht gegeven te hebben aen diegene, die bij hem sijn geauthoriseert. Ende souden

[p. 292]

commissaressen mitsdien (onder correctie) van advys wesen, dat de Heeren Burgemeesteren propria authoritate souden vermoogen binnenstijts een Schepen, om nootwendige oorsaeke, van sijn ampt te dimitteeren, en een ander uyt de gecooren veertienen in desselfs plaets te eligeeren en stellen. Ende voor sooveel het versoek van den Heer van Beuningen aengaet: naedemael haere E.E., considereerende de ordenaris lankwijlichyt van de besoignes tusschen soo hooge partijen, mitsdien poseren ende willen gelooven, dat den gemelden Heer nae waerschijnelikheyt noch dit lopende jaer niet sal connen repatrieeren, en daerom als Scheepen geen dienst sal connen doen, soo souden haere E.E. van advys wesen, dat de Heeren Burgemeesteren behoorden, op sijn ernstich versoeck, (hem) van sijn Schepenampt en eet te ontslaen, en een ander in sijn plaets, in maniere voorschreeven, te stellen; te meer (daer) door het vergrooten van de stadt en het vermeer- (p. 383.) deren van haere ingeseetenen de processen en andere voorvallen insgelijk vermeerderen, en daerom het getal der Schepenen in actueelen dienst vooral behoort compleet gehouden te werden, en oock voor te comen dat, ten opsicht van een even getal der Schepenen, (door) het steeken der stemmen tegens den anderen geen naedeel aen de litigeerende partijen mag toegebracht werden¹⁾.’

Twelk gelyt sijnde in deliberatie, hebben Burgemeesteren en de volgende Raeden (haer) bij het rapport gevoecht, tot het quam aen Hasselaer, die van advys was, dat Burgemeesteren authorityt daerdoor te hooch soude klimmen, ende altijt wel een noodige oorsaeke soude connen uytgevonden werden om een Schepen te ontslaen, daer een afgunst op hebben ofte souden mogen gekrijgen,

1) Resol. Raad III, 4. p. 51 (14 Augustus 1668) heeft in margine naast het rapport dezer commissie: ‘staet te noteeren dat den Schout uyt authorityt van den Staet Schepenen beëedicht en wederom van den eet ontslaet, en nu is als commissaris van den raet van advys, dat Burgemeesteren het moogen doen.’ (Schout Witsen zat nl., zooals op p. 290 gezegd is, in de commissie van rapporteurs) - Zie echter p. 293.

[p. 293]

soodat Burgemeesteren geen Schepen behoorden te connen van dien eet te delibereeren, dan met advys van den raet, die de veertienen maekt. Burgemeester Valckenier, vallende in de reede van Hasselaer, oordeelde die expressie daerbij behoorde gevoecht te werden. Andries de Graef, mede Out-Burgemeester, was van advys en syde, dat, soo de eerste mael in den raet was geweest, geoordeelt soude hebben, dat die saeke niet had behooren in den raet gebracht te werden, ende dat geen authorityt hebben een Schepen van den eet te ontslaen. De saeke in naerder deliberatie gelyt sijnde, en de Heeren Commissaressen voor haer genomen moeite bedankt, is goetgevonden ende verstaen: dat de Heeren Burgemeesteren, met advys van den raet, wel vermogen binnenstijts, bij extreordenares-voorvallen, buyten de uytgedruckte casus van sterven, een Schepen om gewichtige reedenen van sijn Schepenampt te dimitteeren (p. 384.) ende van sijn eet te ontslaen; alsmeede dat men bij de jegenwoordige extreordenares-voorval den Heer van Beuningen, op sijn ernstich versoek, sijne demissie van 't Schepenampt in maniere voorschreven sal toestaen.

Burgemeesteren uyt den raet in haer camer sijnde, hebben den Heer van Beuningen van den eet als Schepen ontslagen, ende Jacob van Neck Jacobsen Schepen uyt de veertienen gemaekt in de plaets. Volgens de kennisse van eenige waeren de bagasiën van den meergemelden extreordenares ambassadeur al gepakt voor het nemen van de resolutie; en is in 't begin van October wederom in 't lant gecomen, den 28^sten Januarij 1669 gebracht op de veertienen, en den eersten Februarij Burgemeester geworden. Den Schout Witsen was qualijk tevreede, seggende dat Burgemeesteren niet geauthoriseert sijn Schepenen van den eet te ontslaen, als (de Schout) in de stadt is, noch ook een nieu gecooren te beëedigen.

Het jaer ten eynde sijnde, werden de Heeren Schepenen door den Heer Schout bedanckt voor den dienst, aen de justitie gedaen, en ontslaet deselve van haeren eet, als

[p. 294]

breeder daervan hiervoore¹⁾ is gehandelt. Behouden den tytel en qualityt van Out-Schepen, uyt cracht van dewelke hebben stemmen in 't maeken van Burgemeesteren, volgens de previlegiën, en werden geplaest in de subalterne Bancken, uytgenomen de gewesene presidenten, als hiernae breeder. Doch als becomen eenige parmanante diensten buyten de stadt, vervallen van die comparitie, volgens de resolutie van den raet, date 26 Januarij 1641²⁾, en van alle magistrature, daervan een acte ondertykenen, als in 't Groot Memoriael, berustende ter secretary, fol. 188 en 188 verso, is te leesen³⁾. D' Heer Andries Graef, Outschepen, Reeckenmeester geworden sijnde van de Graeffelijxse domaynen, heeft den 16^den December 1652 deselfde acte ondertykent, en meer anderen. - Den Heer (p. 385.) Out-Schepen Jan van Waveren heeft in den jaere 1654 deselfde acte getykent, als wanneer soliciteerde nae het gesyde reeckenmeesterschap, hoewel het niet is geworden. Den 8^sten November 1659 is bij den met verstaen, dat den Out-Schepen Jacob Fransen Hinloopen, alsoo was geworden Ballieuw en Castelyn van Purmerent, geen functie als Out-Schepen sal mogen excerceeren. Den 12^den Maert 1666 is meede bij den vroetschap verstaen, dat den Heer Coenraet Burg, geworden sijnde Tresorier van den Raedt van Staeten, van het magistraetschap moet afstaen, als breeder daer van den raedt sal gehandelt werden⁴⁾; alsoo wierde verstaen (dat hij), wederom in de stadt comende woonen, nae het afstaen van 't gemelde ampt sessie soude hebben als Out-Schepen in deselfde rang, daeruyt gegaen was. Of de meergemelde resolutie ende

1) Zie p. 241.

2) 26 Juni 1641, volgens Civ. en Mil. Reg. I p. 327; 26 Juli 1641, volgens p. 392 van het HS. Op mijn verzoek aan den gemeente-archivaris van Amsterdam om te onderzoeken welke datum de juiste is, ontving ik ten antwoord, dat nôch op 26 Januari, nòch op 26 Juni, nòch op 26 Juli 1641 in de vroedschaps-notulen een resolutie staat opgeteekend, als door Bontemantel in den tekst wordt medegedeeld.

3) In Groot Memoriaal III (loopende van 29 Januari 1624 tot 17 October 1652) heb ik deze acte niet gevonden, evenmin in Groot Mem. IV.

4) Zie hierna, p. 392 en 393 van het HS.

[p. 295]

tyckeninge der acte plaets soude hebben in een Out-Burgemeester, schijnt uyt de resolutie van den raedt, 15 Julij 1647, getwijffelt te werden, want den Heer Dr. Albert Burg, Out-Burgemeester en Raet, gaeding hebbende, als wanneer den Heer Pieter Hooft was overleeden, in het drostschap en balluagie van Muyden ende Goylant, en gedelibereert werdende op het 23^ste point van beschrijvinge in den raet, is gemoveert of yemant, comende 't gesyde ampt te consequeeren, ook soude vermoogen te behouden ofte te bekleeden eenige offitie en dignityten in de regeeringe van deese stadt, 't sij van Out-Burgemeester, Raedt of diergelijken; is daerop gediscoureert en nae gedaene omvraech verstaen, dat men 't gemoeveerde (p. 386.) op sijn beloop laeten sal¹⁾.

(p. 387.) Schepenen werden bedient door de pensionaressen, uyt cracht haerder commissie; tot welken eynde sij sullen compareeren in Schepenencamer, ende deselve in alle saeken, soo civiel als crimineel, aldaer voorvallende, van advys dienen. Alsoo meest gebruykt werden ter dachvaert en verdere poletique saeken, comen selden te compareeren in Schepenenbank, soodat de stoel, geplaest aen de rechterhant van den secretares, meest leedich staet. Leest hiernae, daer van de pensionaresen geschreven sal werden²⁾. Werden meede gedient door den secretares, uit secretary daertoe gecommitteert, en de buytenrollen door de vorder secretaressen, bij ordre. De roedragende boodens neemen bij schickinge de rollen waer; diens beurt het is de groote rollen op te passen, heeft een adjoinct, om Schepenen ten dienste te staen.

De Heeren Schout, Burgemeesteren, Schepenen³⁾ en

1) Vgl. hierbij p. 174 en 174a van het HS. De nu in den tekst volgende p. 386 - die trouwens is doorgehaald - laat ik weg, omdat de inhoud daarvan op de zooeven genoemde plaats reeds is medegedeeld.

2) Op p. 474 sqq. van het HS.

3) Vroeger hadden Schepenen presentiegeld, blijkens een aanteekening in Resol. Raad III, 1. p. 238-239, waar men leest: ‘Den 6^den Januarij 1670 op het predicantsmael, alwaer seedert eenige jaeren door Burgemeesteren warden getracteert eens s'jaers. Den Schout sat bovenaen, dan Burgemeesteren, dan verder de predicanten en dan Schepenen door den anderen, neffens Tresoorieren en Commissarissen, poletiq gestelt. Op welcke maeltijt Burgemeester Tulp mijn verhaelden, dat Schepenen, pleegen^a) te hebben presentiegelt, dat is dat den jongsten Schepen, die hiel het bouck, en die present waeren creech ijder voor en nae de middach twee schreeven op sijn reeckening, soodat die wel op paste duysent of twaelf hondert gulden s'jaers conde verdienen; dat in den jaere 1622, doen hij Tulp de eerste mael Schepen was, absenteerde een Heer veel maenden, en, boven comende, nam het bouck en schreer op sijn reeckening een groot getal schreeven, welck alsoo gedaen sijnde, soo was hij Tulp verwondert, en keecken malkander aen, en rolde het bouck toe ende gaf het aen den president van Schepenen Geurt Dircksz. (van Beuningen), die hetselfde gesien hebbende, rolde het wederom toe en smeet het aen hem Tulp wederom toe; alle 't welcke aen Burgemeesteren onder de hant is bekent gemaeckt, en is daerop gevollicht, gelijck nu noch is, dat Schepenen en alle collegiën een jaerlijx tractement is toegevoecht.’

a) pleegen is bij Bontemantel vaak = plachten.

[p. 296]

eenige commissaressen werden yder jaerlijx thuysgesonden eenige stucken steur, Burgemeesteren toegesonden van Campen; ende omtrent Sinte Marten een der leevendige stats-swaenen, volgens van voor menschen-kennisse gewoonte. Hoe het regalie der swaenen is afgedaen, (p. 388.) staet, daer van de pensionares wert gesprooken¹⁾, te leesen.

Of 't gebeurde dat één ofte byde de presidenten van Schepenen binnen dat jaer coomen te overleeven, soo mogen de Heeren kiesers, die over de electie der afgestorvenen hebben geseeten, uyt de overgebleven seven afgegaene Schepenen de plaes ofte plaetsen vervullen. Ende soo binnensjaers eeniche van de seven Schepenen aflijvich werd, soo kiesen de Heeren Burgemeesteren uyt de verdere veertienen andre in de plaetse, volgens de previlegiën²⁾. Hoe en om wat reedenen van dien dienst

1) Hierna, p. 481 van het HS.

2) In Resol. Raad II, 1 p. 453 deelt Bontemantel echter mede: ‘Schepen Pelgrom (ten Grootenhuyse) den 18^den November 1660 be graeven wesende, sijn de presidenten van Schepenen, als bij haer collegie daertoe versocht, den 19^den ditto gegaen bij Burgemeesteren, en (hebben) versocht, dat haere Ed. geliefden, uyt cracht van de previlegie, date 22 December 1650, een Schepen uyt de veertienen, laest genomineert, haer toe te voegen, opdat haer getal mocht vol weesen, om de stuytinge der stemmen niet subject te weesen; maer daer is niet op gevollicht. Was gestorven den 12^den November.’ - Waarschijnlijk is de plaats toen onvervuld gelaten, omdat het al zoo ver in 't jaar was, en de verkiezing van nieuwe Schepenen reeds na ruim twee maanden moest geschieden.

[p. 297]

connen werden verschoont en van den eet, als Schepen gedaen, binnensjaers ontslagen, is hiervoore van gehandelt¹⁾.

De Heeren kiesers, soo van de binnenstijts opencomende plaetsen der gecontinueerde, als seven aengecomen Schepenen gebruyken gewoonelijk, doch niet altijt, die wijse voorsichtichyt, dat uyt de seven afgegaene Heeren, noch uyt de overige veertienen, eenige tot de vacante plaets of plaetsen beroepen, die boven ofte voor de op ordenares gemaekte verkiesinge souden comen te sitten, als: in den jaere 1656 Jacob Bas gestorven sijnde, is Jochem Rendorp uyt de XIIII^en in de plaets gecooren; 1665, in de plaets van Jan van Helmont is Gerard Bors van Waveren (gecooren); 1666, Nicolaes Opmeer sijnde gecommitteert in de Admiralityt in 't Noorderquartier, is Jan ten Grootenhuyse, en in de plaetse van van Beuningen, naedat van den eet was ontslagen in den jaere 1668, is Jacob van Neck Jacobssen in de stede gecooren, sijnde alle nieuwe Schepenen, uytgenomen Bors, die 1663 Schepen was geweest, doch de jongste in eede, doen 1665 binnenstijt wederom daertoe wierd vercooren. Ten selve tijde hadden de presidenten Pancras en Blauw speculatie op Bontemantel, doch Burgemeesteren gaven van ter sijde te kennen, dat, alsoo naest de presidenten soude moeten werden geplaest, als de ouste sijnde in eede, 't selfde geen gratie in de Banck soude geeven en wellicht eenige van het presidentschap connen versteecken werden op de aenstaende electie.

1) Zie p. 285 sqq.

[p. 298]

Doen Schepen Jacob Bas stierf in den jaere 1656, wierd gedacht dat sedert den jaere 1625, als wanneer Schepen Adriaen Cromhout was gestorven, geene was overleeden in de een en dartich jaeren; sedert is Pelgrom ten Grootenhuyse den 12^den November¹⁾ 1660, Schepen sijnde, gestorven, en 1665, 17 Julij, Jan van Helmont.

1) 13 November, volgens de lijst in de bijlage ‘Magistraatsverkiezingen.’ Op p. 296, noot 2, wordt 12 November genoemd.

a) pleegen is bij Bontemantel vaak = plachten.