Stijlstudie en stijloefening

XI Tautologie

De taal is geen wiskunde. Zij richt zich niet alleen tot het verstand, maar ook tot het gemoed. Men begrijpt niet alleen de woorden en zinnen, maar men voelt ze ook. Of - om ons paradoxaal uit te drukken - men begrijpt ze eerst volledig, als men ze ook voelt. Indien een zin naar de maatstaven der logica beoordeeld onjuist is, kan hij toch als taaluiting goed zijn.

Het schijnt bijv. nogal dwaas om iets twee keer te zeggen, als men niet tot een dove spreekt. Bijv.: Vader, vader komt eraan!

Ieder voelt dat deze zin iets anders zegt dan: Vader komt eraan. Er wordt wordt niet slechts, en zelfs niet in de eerste plaats, een feit meegedeeld. Er ontlaadt zich hier een affect, dat voor die ontlading aan één woord niet genoeg heeft. Een hond volstaat ook niet met een enkel waf, als hij tegen je opspringt, omdat hij - eindelijk! - met de baas naar buiten mag. Blijde verrassing dwong de jongen tot een logisch niet noodzakelijke herhaling. En wij die hem hebben horen roepen, wij weten van die jongen en van zijn vader en van de verhouding tussen hen beiden ineens heel veel.

Dit taalverschijnsel, dat we in de gesproken taal zo vaak kunnen waarnemen, treffen we ook aan in de literatuur. Bijv.:

‘Elis! - mijn Elis! gij zijt weg - weg!’ zo borst Ulla luide uit, en viel neder als ware zij gestorven (e.t.a. hoffmann - potgieter).

De zee, de zee klotst voort in eindelooze deining (kloos).

O, als ik dood zal, dood zal zijn / kom dan en fluister, fluister iets liefs (leopold).

Het bedoelde verschijnsel noemt men tautologie. Er zijn verschillende soorten van tautologieën. Tot nu toe gaven wij voorbeelden van een en dezelfde soort: een bepaald woord wordt herhaald; in beide gevallen heeft het dezelfde grammatische functie.

Men noemt wel speciaal ‘tautologie’: elk oordeel dat tot de formule a is a terug te brengen is. Hier dus ook in één zin twee maal hetzelfde woord; maar nu is het eerst onderwerp, daarna naamwoordelijk deel van het gezegde. Bijv.: Een koe is een koe. - Nogal duidelijk, zult ge zeggen. Dat is een waarheid...als een koe, dat is een zin die zinloos is van duidelijkheid.

Goed! Maar nu: ‘Oost is oost, en west is west, en nooit zullen deze twee elkaar ontmoeten’. Staat hier niet: a is a en b is b? - Ja en nee, en op dat ‘nee’ komt het aan. Met die zinnen wordt bedoeld: het karakter der oosterse (westerse) volkeren is uniek, slechts in oosterse (westerse) begrippen te vatten, slechts door een oosterling (westerling) te begrijpen; oosterling en westerling verschillen essentieel.

Of: Wat gebeurd is, is gebeurd. Ook dit is meer dan wat men in de wiskunde een identieke vergelijking noemt, want het betekent: Wat gebeurd is, is niet meer te veranderen, niet meer goed te maken. En het gevoel dat zich hier uit, is: berusting.

En met de logisch zinloze opmerking: Dat is dat, geeft men zijn tevredenheid te kennen, dat men met een karweitje gereed is gekomen.

Logisch bezien is in de besproken zinnen een woord overbodig, of is de hele zin overbodig. Nog duidelijker openbaart zich het conflict tussen logica en affect in zinnen als: ‘Die jongen doet nooit niks’, ‘Je neemt me ook nooit nergens mee naar toe’, die wel tot het taalgebruik der minder ontwikkelden gerekend moet worden. Hierin wordt niet een bepaald woord, maar de ontkenning als zodanig herhaald. Logisch bezien zeggen ze precies het tegengestelde van wat ze bedoelen: nooit niks = altijd iets. Maar die luiheid staat de spreker dan zo tegen, dat hij aan die ene ontkenning niet voldoende heeft om uit te drukken, hoe ‘ellendig weinig’ die jongen uitvoert.

Tautologie ontstaat ook, als twee keer hetzelfde wordt gezegd met andere woorden. Tegelijk met de herhaling treedt dan een ander stijlverschijnsel op: de variatie. In dit geval bestaat de tautologie uit twee synoniemen, die vaak door het voegwoord en zijn verbonden. Indien dergelijke koppelingen van woorden veel worden gebruikt, ontleedt men ze niet meer. De tautologieën worden dan clichés, vaste uitdrukkingen. Bijv.; schots en scheef, kort en bondig, heer en meester, open en bloot, frank en vrij.

Zoals vrijwel alle in dit boek behandelde verschijnselen, kan de tautologie een ‘stijl-figuur’ maar ook een ‘stij-fout’ zijn. Als men niet de meer of minder bewuste bedoeling heeft de betekenis van een woord sterker te doen spreken, als de tautologie in het geheel niet in een gevoel wortelt, als door de herhaling niet méér wordt uitgedrukt dan door het enkele woord, moet de herhaling vermeden worden. Anders is de tautologie doelloos en dus kletserig, zoals in: ‘Die jongen doet zijn best niet; dus bijgevolg maakt hij geen vorderingen’; ‘En als het dan winter wordt, dan kun je schaatsenrijden’.

Wat de laatste zin betreft: het is ook tautologie, dat men een zinsdeel twee maal uitdrukt. Bijv.:
Het is waar, dat hij geslaagd is (twee onderwerpen).

Ik ben er zeker van, dat hij komt (twee oorzakelijke voorwerpen).

Als hij z'n best doet, dan moet hij slagen (twee bijw. bepalingen van voorwaarde).

Als de klok vier uur slaat, dan eindigen wij ons werk (twee bijw. bepalingen van tijd).

Het gaat natuurlijk niet aan, hier zonder mee van ‘stijlfouten’ te spreken. De eerste twee voorbeelden zijn zonder het aankondigend zinsdeel zelfs niet mogelijk. In de laatste twee is het herhalend zinsdeel stellig overbodig en hoe korter de bijzin is, hoe overbodiger het wordt. Toch gaat het zeker te ver, om elke volgens dit schema gebouwde zin te verwerpen. Hinderlijk

wordt die herhaling echter, als vele zinnen van dit type elkaar vrijwel zonder onderbreking opvolgen. Vooral schoolopstellen leveren hiervan afschrikwekkende voorbeelden. De schrijvers schijnen slechts één schema tot hun beschikking te hebben: ‘En als dan..., dan...’

Hier is de tautologie geen uiting meer van een gevoel, maar van verregaande taal-onmacht en denk-luiheid.

Wijs nu de tautologieën aan in de volgende zinnen. Ga na of ze: 1. (meer of minder) tot cliché zijn geworden; 2. een stilistisch effect hebben; 3. zinloos zijn.