De Zeventiende Eeuw. Jaargang 22

[p. 283]

Romein en gotisch in zeventiende-eeuws drukwerk
Een voorbeeldonderzoek voor het gebruik van de stcn en stcv^⋆
Steven van Impe en Jan Bos

Reeds een kwarteeuw werken vasthoudende catalografen aan de elektronische beschrijving van het handgedrukte boek dat in de Nederlanden verscheen vóór 1 januari 1801. Behalve boeken die gedrukt zijn in Nederland en Vlaanderen zelf worden ook alle werken die buiten deze grenzen in het Nederlands verschenen, opgenomen in twee gratis toegankelijke, online databanken. Hoewel het om twee verschillende projecten gaat, de Short Title Catalogue, Netherlands (stcn) in Nederland en de Short Title Catalogus Vlaanderen (stcv) in Vlaanderen, gebruiken de bibliografen uit Noord en Zuid hetzelfde beschrijvingsmodel, zodat de beide databanken in feite als één geheel te beschouwen zijn.

In dit artikel belichten we eerst de reikwijdte en de betekenis van beide projecten. Daarna demonstreren we enkele van de minder bekende mogelijkheden die deze databanken bieden aan onderzoekers van het oude boek. We doen dit aan de hand van een voorbeeldonderzoek naar het gebruik van de gotische en de romeinse letter als broodletter in het drukwerk uit de tweede helft van de zeventiende eeuw.

⋆ Het inleidende gedeelte over de STCN verscheen eerder als: Jan Bos, ‘De Short-Title Catalogue, Netherlands nadert zijn voltooiing’, in: STCV Nieuwsbrief 6 (oktober 2005), p. 1-2. De STCV Nieuwsbrief is online beschikbaar via http://www.stcv.be. Het inleidende gedeelte over de STCV is een bewerking van: Steven Van Impe en Goran Proot, ‘Systematiek, samenwerking en duurzaamheid: sleutelbegrippen van het STCV-project’, in: Bibliotheek- & Archiefgids 81 (2005) 6, p. 35-38. We danken Goran Proot voor zijn talloze hulpvaardige opmerkingen tijdens het voorbereiden van dit artikel en tijdens het onderzoek dat eraan ten grondslag ligt.

stcn en stcv, twee handen op één boek

In het najaar van 1982 werden de eerste beschrijvingen gemaakt voor de stcn, de Nederlandse retrospectieve nationale bibliografie over de periode 1540-1800.¹ Boeken gedrukt in de Nederlanden voor 1540 waren reeds geruime tijd beschreven in goede incunabel- en postincunabelbibliografieën. Brinkman's cumulatieve catalogus van boeken bestreek vrijwel geheel het tijdvak na 1800, maar tussen 1540 en 1800 gaapte nog een grote bi-

1 Zie J.A. Gruys, P.C.A. Vriesema en C. de Wolf, ‘Dutch national bibliography 1540-1800: the stcn’, in: Quaerendo 13 (1983), p. 149-160. ‘stcn online: met de computer naar 16^e en 17^e eeuwse boeken zoeken’, in: Documentaal 18 (1989), p. 47-49. J. Bos en J.A. Gruys (red.), Vingerafdrukken. Mengelwerk van medewerkers bij tien jaar Short-Title Catalogue, Netherlands, Den Haag 1993. J.A. Gruys, ‘The stcn: principles and practices’, in: F.G. Kaltwasser en J.M. Smethurst (red.), Retrospective cataloguing in Europe: 15^th to 19^th century printed materials. Proceedings of the International conference, Munich 28^th-30^th November 1990, München 1990, p. 112-119. J.A. Gruys e.a., Handleiding voor de medewerkers van de stcn, 2de dr., 's-Gravenhage 1988.

[p. 284]

bliografische kloof en dat was uitgerekend de periode waarin de Nederlandse boekproductie kwalitatief, kwantitatief en inhoudelijk toonaangevend was in Europa.²

De stcn neemt alle boeken op die gedrukt zijn binnen de grenzen van het huidige Nederland en alle Nederlandstalige boeken die elders ter wereld gedrukt zijn, Belgische boeken uitgezonderd. Vanaf de eerste voorbereidingen voor de stcn heeft de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, de belangrijkste initiatiefnemer, immers gestreefd naar samenwerking met Vlaamse partners. De Nederlanden vormden in de betreffende periode één taal- en cultuurgebied. Wat ligt dan meer voor de hand dan alle boeken uit dit gebied in één bestand aan onderzoekers aan te bieden? Het bleek echter lange tijd onmogelijk om fondsen te vinden voor een Vlaamse tegenhanger van de stcv en dus lag de start bij de Noord-Nederlandse drukken. Het begin van de stcv in 2000 werd in Nederland vanzelfsprekend met veel vreugde begroet, temeer daar de stcv dezelfde opnamecriteria en beschrijfregels hanteert als de stcn.

In stcn en stcv krijgt elke editie een eigen beschrijving. Onder een editie verstaan we elke oplage die van een nieuw zetsel is gedrukt. Als we meer exemplaren van dezelfde editie in handen krijgen, voegen we die allemaal aan dezelfde beschrijving toe. De stcn bevat nu (1 augustus 2006) 140.000 edities in ruim 250.000 exemplaren. Daarbij zijn 3.000 incunabelen en postincunabelen, die beknopt beschreven zijn op basis van de bestaande bibliografieën. Het tijdvak 1540-1700 is vertegenwoordigd met 62.000 titels. Dat is naar schatting 75 procent van het totale aantal bewaard gebleven publicaties uit die jaren. Uit de achttiende eeuw zitten er 75.000 titels in de databank, ongeveer 45 procent van het totaal. Er worden dagelijks nieuwe beschrijvingen en exemplaren aan het bestand toegevoegd. De totale omvang van de bewaard gebleven Noord-Nederlandse boekproductie tot 1800 schatten we op circa 250.000 verschillende edities.

In het najaar van 2005 startte de Koninklijke Bibliotheek een project om de stcn binnen vier jaar af te ronden. In 2009 moet het stcn-bestand dus een kwart miljoen beschrijvingen tellen in 500.000 à 600.000 exemplaren. Voor dit stcn-Masterplan wordt veel extra personeelsformatie vrijgemaakt en er wordt ook een beroep gedaan op de deskundigheid en inzet van medewerkers in diverse bibliotheken in Nederland.

Doordat Nederland van oudsher geen wettelijk depot kende, is er niet één bibliotheek waar alle in Nederland gedrukte boeken te vinden zijn. Daarom verwerkt de stcn de collecties van zoveel mogelijk belangrijke wetenschappelijke en speciale bibliotheken in Nederland en enkele daarbuiten. Op 1 augustus 2006 zijn de volgende collecties geheel of gedeeltelijk verwerkt:

Alkmaar, Regionaal Archief	In bewerking
Amsterdam, Universiteitsbibliotheek	Tot 1700 verwerkt, 18de eeuw in bewerking
Amsterdam, bibliotheek Vrije Universiteit	Grotendeels verwerkt
Delft, Universiteitsbibliotheek	Geheel verwerkt

2 H. de la Fontaine Verwey, ‘Het Nederlandse boek. Een cultuurhistorische schets’, in: W. Hellinga, Kopij en druk in de Nederlanden. Atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie, Amsterdam 1962, p. 3-70, spec. p. 29.

[p. 285]

Den Haag, Gemeentearchief	Grotendeels verwerkt
Den Haag, Koninklijke Bibliotheek	Geheel verwerkt
Deventer, Athenaeumbibliotheek	In bewerking
Groningen, Universiteitsbibliotheek	In bewerking
Haarlem, Stadsbibliotheek	In bewerking
Leeuwarden, Tresoar	In bewerking
Leiden, Universiteitsbibliotheek	Tot 1700 verwerkt; 18de eeuw in bewerking
Londen, British Library	Tot 1700 verwerkt; 18de eeuw in bewerking
Londen, University of London Library	Elzeviercollectie verwerkt
Rome, Koninklijk Nederlands Instituut	In bewerking
Utrecht, Universiteitsbibliotheek	Bijna geheel verwerkt

Het Masterplan behelst in de eerste plaats de voltooiing van de reeds gedeeltelijk verwerkte collecties. Vervolgens zullen vooral die collecties opgenomen worden waarvan verwacht mag worden dat ze waardevolle aanvullingen zullen opleveren ten opzichte van het huidige bestand. Het zal dus gaan om bibliotheken met veel lokaal of regionaal drukwerk, gelegenheidsgeschriften, overheidspublicaties, volksliteratuur, liturgische boeken en ander materiaal dat meestal niet in grote wetenschappelijke bibliotheken terecht is gekomen. De keuze van die bibliotheken is nog niet gemaakt.

Last but not least wordt eraan gewerkt om beschrijvingen van Nederlandstalige drukken uit Vlaanderen die zijn opgenomen in de stcv te converteren naar de stcn. Daartegenover worden titels uit de stcn die een Vlaamse connotatie hebben, zoals een fictief Haarlems adres voor een Antwerpse druk, vanuit de stcn overgeheveld naar de stcv. Daarmee krijgt de van oudsher beoogde samenhang en samenwerking tussen beide projecten steeds meer gestalte.

Short Title Catalogus Vlaanderen

Onder impuls van het Nederlandse project en met de hulp van diverse partners werd zes jaar geleden een Vlaamse tegenhanger van de stcn opgericht. De stcv heeft als doel om de online bibliografie samen te stellen van het handgedrukte boek uit Vlaanderen van vóór 1801.³ Deze onderneming wordt naar het voorbeeld van de stcn gefaseerd aangepakt: voorlopig blijft het werkterrein beperkt tot de zeventiende eeuw.

Tijdens de eerste fase (2000-2004), die tot stand kwam met de steun van het fwo-Vlaanderen en de Nederlandse Taalunie, werd het werkinstrument verfijnd. De databank is in hoofdzaak op de leest van de stcn geschoeid, maar houdt tegelijk rekening met de nieuwe technische mogelijkheden en verzuchtingen van de moderne gebrui-

3 Voor opzet, doelstellingen en resultaten zie: S. van Rossem, G. Proot en P. Delsaerdt, ‘The Short Title Catalogus Vlaanderen (stcv): the bibliography of seventeenth-century books in Flanders’, in: Quaerendo 33 (2003), p. 336-354; dit artikel verscheen eerder in het Nederlands: S. van Rossem, G. Proot en P. Delsaerdt, ‘De Short Title Catalogus Vlaanderen (stcv): de bibliografie van het zeventiende-eeuwse boek in Vlaanderen’, in: De Gulden Passer 81 (2003), p. 201-217.

[p. 286]

ker.⁴ Daarnaast werd de databank gevuld met gegevens op basis van overgeleverde exemplaren uit zes deelcollecties in vier instellingen. Ten behoeve van de haalbaarheid beschreef de stcv aanvankelijk enkel Nederlandstalige drukken uit de zeventiende eeuw.⁵ Dit taalcriterium verviel tijdens de tweede fase van het project (2004-2007), waarvoor subsidies werden verkregen binnen het kader van het Archiefdecreet van de Vlaamse Gemeenschap. Thans bevat de stcv beschrijvingen uit de volgende collecties:

Universiteit Antwerpen: Bib. Stadscampus	1601-1700 geheel verwerkt^6
Ruusbroecgenootschap	1601-1700 Nederlandstalige drukken gedeeltelijk verwerkt^7
Antwerpse Stadsbibliotheek	1601-1640 geheel verwerkt
	1641-1700 Nederlandstalige drukken verwerkt
kuleuven: Maurits Sabbebibliotheek	1601-1700 Nederlandstalige drukken gedeeltelijk verwerkt^8
kuleuven: Tabularium	1601-1700 Nederlandstalige drukken verwerkt
us Universiteit Gent	1601-1700 Nederlandstalige drukken gedeeltelijk verwerkt^9
	1601-1650 anderstalige drukken in bewerking

Op 1 augustus 2006 omvatte de stcv ongeveer 5500 edities in meer dan 10.000 exemplaren. In vergelijking met de hoger genoemde aantallen voor de stcn is dat weinig, maar men mag niet uit het oog verliezen dat geen enkel land ter wereld tijdens de zeventiende eeuw zoveel drukwerk heeft voortgebracht als de Verenigde Provinciën.¹⁰ Met de bekende referentiewerken als de istc, Polain, Nijhoff & Kronenberg, Belgica

4 Zo worden in de stcv naast de auteurs van de tekst tevens alle illustratoren systematisch opgenomen en worden ook digitale reproducties van de titelpagina's van de beschreven edities aangeboden. De belangrijkste technische verschillen tussen de databanken van de stcn en stcv worden toegelicht op de website van de stcv (http://www.stcv.be) onder het kopje ‘Toelichting’.

5 De kwantitatieve en kwalitatieve resultaten van de eerste fase van het stcv-project zijn onder meer beschreven in: G. Proot, ‘Ergebnisse des Short Title Catalogus Vlaanderen: die erste Phase (2000-2003)’, in: Kirchliches Buch- and Bibliothekswesen: Jahrbuch 5 (2004 [verschenen in 2005]), p. 227-249.

6 Voor een verslag en analyse van het profiel van deze deelcollectie, zie S. Van Impe, ‘Het profiel van de collectie CST’, in: stcv Nieuwsbrief 4 (januari 2005), p. 2-5.

7 Het grootste deel van de Nederlandstalige werken uit de bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap werd verwerkt; voor de afwerking hiervan worden nog middelen gezocht. De verwerking van de anderstalige drukken is niet in de huidige projectfase opgenomen.

8 De Maurits Sabbebibliotheek (vroeger Bibliotheek van de Faculteit Godgeleerdheid) herbergt naar schatting 150.000 oude drukken, waarvan ongeveer tweederde nog niet werd beschreven. De stcv heeft in de loop van 2002-2003 een selectie van niet eerder opgenomen Nederlandstalige werken beschreven uit een recente aanwinst.

9 In de Universiteitsbibliotheek Gent werden de belangrijkste deelcollecties manueel geëxcerpeerd en verwerkt. De grote deelcollecties ‘Gand’ (G), ‘Accroissement’ (Acc.) en ‘Belles lettres’ (BL) werden volledig verwerkt, evenals de kleinere deelcollecties ‘Heremans’ (Her.), ‘Réserve’ (Res.), ‘Histoire’ (Hist.) en ‘Jurisprudence’ (Jur.). De collecties ‘Théologie’ (Th.), ‘Meulman’ (Meul.) en ‘Tiele’ (Ti.) werden voorlopig slechts gedeeltelijk verwerkt. Zie voor een collectieprofiel: S. van Rossem, ‘De stcv in Gent’, in: stcv Nieuwsbrief 2 (mei 2004), p. 1-4.

10 De la Fontaine Verwey, ‘Het Nederlandse boek’, p. 29. Zie ook P. Dijstelberge, ‘Drukkers in landschap’, in: J. Biemans, L. Kuitert en P. Verkruijsse (red.), Boek & Letter. Boekwetenschappelijke bijdragen ter gelegenheid van het afscheid van prof. dr. Frans A. Janssen als hoogleraar in de Boek- en bibliotheekgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, Amsterdam 2004, p. 211.

[p. 287]

Typographica, Bibliotheca Belgica en de stcv beschikt de gebruiker tegenwoordig over een reeks betrouwbare referentiewerken die het geheel van de boekdrukkunst in Vlaanderen van de eerste drukwerken tot 1700 ontsluiten.¹¹

Hoewel een aantal grote en belangrijke collecties nog niet bij het project werd betrokken, biedt de stcv toch meer en meer een representatief beeld van de zeventiende-eeuwse boekproductie in onze contreien, en kan de databank in grensoverschrijdend onderzoek een volwaardige bijdrage leveren.¹² De meerwaarde van de databank schuilt ongetwijfeld in de coherentie en de kwaliteit van de informatie.

11 Voor de incunabelen kan men terecht bij de elektronische databank Incunabula Short Title Catalogue (online beschikbaar via http://www.bl.uk/catalogues/istc/index.html). Zie ook: L. Hellinga en J. Goldfinch, ‘Ten years of the “Incunabula short-title catalogue” (istc)’, in: Bulletin du bibliophile (1990), p. 125-131. Voor incunabelen die in Belgische bibliotheken bewaard worden, kan men beroep doen op: M.-L. Polain, Catalogue des livres imprimés au quinzième siècle des bibliothèques de Belgique, 4 dln, Brussel 1932 (met supplement uit 1978). Postincunabelen zijn te vinden in:W. Nijhoff en M.-E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540, 's-Gravenhage 1923-1971. De periode tot aan het begin van de zeventiende eeuw wordt vervolledigd door: E. Cockx-Indestege, G. Glorieux en B. Op de Beeck, Belgica Typographica 1541-1600. Catalogus librorum impressorum ab anno MDXLI ad annum MDC in regionibus quae nunc Regni Belgarum partes sunt, 4 dln, Nieuwkoop 1968-1994. Daarnaast zijn er uiteraard nog tal van andere, min of meer beperkte overzichten van de boekproductie in de Zuidelijke Nederlanden.

12 Op termijn moeten onder meer de collecties van het Museum Plantin-Moretus te Antwerpen en de Koninklijke Bibliotheek te Brussel bij het project betrokken worden. Hiervoor ontbreken op dit ogenblik echter de nodige fondsen.

Romein en gotisch als broodletter in zeventiende-eeuws drukwerk

Natuurlijk bieden stcn en stcv de onderzoeker de mogelijkheid te zoeken op standaardopties als auteur en titelwoorden. Daarnaast zijn er zoekfaciliteiten op jaar en plaats van uitgave, drukker, boekverkoper, bibliografisch formaat en nog veel meer. Ook het lettertype waarin de boeken gedrukt zijn, kan als selectiemiddel dienen. Wat de waarde daarvan kan zijn, laten we zien aan de hand van onderstaand voorbeeld. Daarin toetsen we de hypothese dat de overgang van de gotische letter naar de romein in de loop van de tijd opschuift van zuid naar noord.

De tijd dat teksten enkel om hun inhoud werden bestudeerd is al enkele decennia voorbij. Het structuralisme van de jaren '30 van de twintigste eeuw vestigde de aandacht van de literatuurwetenschappers op de vorm waarin teksten tot ons komen. Jan Mukařovský schreef in 1935 dat alle esthetische uitdrukkingsvormen voortdurend evolueren, en dat deze variatie een sociale betekenis heeft.¹³ Net als elke materiële verschijningsvorm met een ideële inhoud is ook de typografie geen statisch geheel: ze is onderworpen aan modes en smaken, en dit zowel regionaal als chronologisch.

Boekhistorici, die zich al geruime tijd over de materiële aspecten van het boek-als-object hadden gebogen, namen pas enkele decennia later deze nieuwe houding ten aanzien van de tekst-in-het-boek over. De meest frappante verwoording vinden we bij

13 J. Mukařovský, ‘Ästhetische Funktion, Norm und ästhetischer Wert als soziale Fakten’, in: Kapitel aus der Ästhetik, Frankfurt am Main 1970. Een eerste versie van (een gedeelte van) dit essay verscheen als ‘Ästhetische Funktion und ästhetische Norm als soziale Fakten’, in: Soziale Probleme IV (1935).

[p. 288]

Robert Darnton: ‘Typography as well as style and syntax determine the ways in which texts convey meanings.’¹⁴ Bij Frans A. Janssen luidt het: ‘[...] de uiterlijke vorm waarin een tekst verschijnt, draagt bij tot de zeggingskracht van die tekst en is aldus verbonden met zijn betekenis.’¹⁵ De studie van de typografie heeft dus niet enkel een materieel, maar ook een inhoudelijk aspect.

Dat de typografie geografische verschuivingen vertoont, is algemeen bekend. Zo wijst Henri-Jean Martin erop dat Duitsland en Frankrijk, typografisch gesproken, aan het begin van de zestiende eeuw uiteen begonnen te lopen.¹⁶ Paul Dijstelberge beschrijft de geografische reis van de zeventiende-eeuwse typografie vanuit Venetië naar Lyon, Parijs en Antwerpen en concludeert dat de vernieuwing van de Hollandse drukkerswereld vanuit de Zuidelijke Nederlanden kwam.¹⁷

Sommige onderzoekers gaan, al dan niet nadrukkelijk, op zoek naar verklaringen voor deze evoluties. John Flood wijst bijvoorbeeld op de religieus-politieke omstandigheden: ‘With the defeat of the Reformation in France and elsewhere gothic types gave way to roman.’¹⁸ Ook De la Fontaine Verwey legt het verband tussen religie en typografie, wanneer hij de Hervorming in Duitsland verantwoordelijk acht voor het voortduren van het gebruik van de gotische letter.¹⁹

In combinatie met tijd en plaats komt ook de invloed van het tekstgenre op de typografie in beeld. Zo merkte H.D.L. Vervliet op dat in de Parijse drukken uit de vijftiende eeuw de romein uitsluitend voor Latijnse literaire uitgaven gebruikt werd, maar niet voor liturgische, religieuze of wetenschappelijke werken in deze taal.²⁰ Een eeuw later was het in de Lage Landen de regel ‘dat men teksten die op de “moderne” wetenschap betrekking hebben, zoals uitgaven van de klassieken, geschriften van humanisten enz., met de romeinse letter drukt, terwijl de gotische gebruikt wordt voor alles wat met de ‘oude’ wetenschappen te maken heeft, zoals scholastiek, juridische en medische werken, en voorts geschriften in de landstaal.’²¹

Ook vanuit het onderzoek naar de lezers wordt aandacht besteed aan de typografie. Men leest immers enkel wat men kan lezen, wat men op school geleerd heeft. Piet Verkruijsse schreef:

14 R. Darnton, ‘What Is the History of Books?’, in: Idem, The Kiss of Lamourette, Londen 1990, p. 107-135, spec. p. 132.

15 F.A. Janssen, Auteur en drukker in de geschiedenis van de typografische vormgeving, Amsterdam 1989, p. 7.

16 H.-J. Martin, ‘Politique et typographie à la Renaissance’, in: Revue française d'histoire du livre 106-109 (2000), p. 71-91.

17 P. Dijstelberge, ‘De vorm: typografie in de Renaissance’, in: De Boekenwereld 21 (2004-2005), p. 119. Maar zie ook: P. Dijstelberge, ‘De lof der Onleesbaarheid. De Elzeviers en de vormgeving van het Nederlandse boek’, in: B.P.M. Dongelmans, P.G. Hoftijzer en O.S. Lankhorst (red.), Boekverkopers van Europa. Het 17^de-eeuwse Nederlandse uitgevershuis Elzevier, Zutphen 2000, p. 281-289, waar de auteur opmerkt: ‘Het is echter maar de vraag of er in de zestiende en zeventiende eeuw een sterk ontwikkeld typografisch zelfbewustzijn bestond.’ (p. 285).

18 J.L. Flood, ‘Nationalistic currents in early German typography’, in: The Library, 6^th series, 15 (1993), p. 125-141.

19 De la Fontaine Verwey, ‘Het Nederlandse boek’ (n. 2), p. 37.

20 H.D.L. Vervliet, ‘Thielman I Kerver en de romanisatie van het Franse letterbeeld’, in: Biemans, Kuitert en Verkruijsse (red.), Boek & Letter (n. 10), p. 204.

21 De la Fontaine Verwey, ‘Het Nederlandse boek’, p. 25.

[p. 289]

Dat er in het onderwijs, en dan vooral bij het lezen, op een bepaald niveau aandacht besteed is aan andere alfabetten [dan het gotisch] ligt - gezien het gebruik van romein, cursief en civilité door uitgevers - voor de hand, maar zeer velen zullen problemen gehad hebben met het vlot lezen van de romein, die in eerste instantie toch gereserveerd was voor teksten in de romaanse talen.²²

Schoolboekjes werden tot diep in de achttiende eeuw voornamelijk in het gotisch gedrukt. Pas met de opkomst van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen vindt de romein aansluiting bij brede lagen van de bevolking. Verkruijsse stelt verder de vraag of er in gedrukte liedboekjes uit het Noorden, die een in deze context verbazende diversiteit aan lettertypes bezigen, misschien een relatie bestaat tussen het gebruikte lettertype en het liedgenre.²³ En in een recent onderzoek wijst hij erop dat zulke formele kenmerken kunnen helpen bij het geografisch plaatsen van drukwerk: ‘een zeventiende-eeuws Duits boek ziet er doorgaans anders uit dan een Frans of Nederlands boek.’²⁴

Vrijwel alle boekhistorici zijn het er dus intuïtief over eens dat er chronologische en geografische tendensen waargenomen kunnen worden in de typografie, en dat deze afhankelijk zijn van de taal en/of het genre van de gedrukte tekst. De basis voor deze veronderstellingen blijft echter vaak beperkt tot veralgemeningen. Met de hulp van de uitgebreide databanken van stcn en stcv kunnen dergelijke hypothesen nu getoetst worden. Deze bibliografieën overspannen immers een lange periode, wat gezien de duurzaamheid en de lange omlooptijd van de drukletter ook nodig is voor het typografische onderzoek.²⁵

22 P.J. Verkruijsse, ‘P.C. Hooft: een toontje lager. Over liedbundels, lettertypes en lezers’, in: J. Jansen (red.), Zeven maal Hooft. Lezingen t.g.v. de 35oste sterfdag van P.C. Hooft, uitgesproken op het herdenkingscongres in de Amsterdamse Agnietenkapel op 21 mei 1997, Amsterdam 1997, p. 97-79, spec. p. 82. Met dank aan Maartje De Wilde, die ons op dit artikel wees.

23 Verkruijsse, ‘P.C. Hooft een toontje lager’, p. 88. Zie ook M. De Wilde, ‘Meer dan vorm. Een typografische analyse van zeventiende-eeuwse wereldlijke liedboeken uit de Zuidelijke Nederlanden’, in: S. van Rossem en M. De Wilde (red.), Boekgeschiedenis in het kwadraat: context & casus, Brussel 2006 [ter perse].

24 P. Verkruijsse, ‘“Gedruckt in seghwaer, op de pars der lijdtsaemheyt”. Boekwetenschap en pamfletliteratuur’, in: J. de Kruif, M. Meijer Drees en J. Salman (red.), Het lange leven van het pamflet. Boekhistorische, iconografische, literaire en politieke aspecten van pamfletten 1600-1900, Hilversum 2006, p. 31-43.

25 C. Sorgeloos, ‘Le livre dans les Pays-Bas autrichiens et à Liège. Une esthétique rocaille?’, in: Études sur le XVIIIe siècle 18 (1991), p. 139-150, spec. p. 140-141.

Een typografisch onderzoek in de stcn en de stcv

Grafiek 1 geeft een overzicht van het gebruik van de gotische en romeinse letter in Nederlandstalig drukwerk in Noord-Nederland en Vlaanderen in 1699. De gotische letter blijkt naar verhouding in de Noordelijke Nederlanden aanzienlijk meer gebruikt te worden dan in de Zuidelijke Nederlanden. De Vlaamse drukkers kiezen over het algemeen vaker voor de romein als broodletter. Deze casestudy onderzoekt een aantal mogelijke verklaringen, die aan de hand van het uitgebreide corpus van beschrijvingen in de stcn en stcv kunnen worden getoetst.

[p. 290]

Gotisch en romein in Vlaanderen en Nederland in 1699 (procentueel)
Grafiek 1

Dit onderzoek is vooral bedoeld als praktisch voorbeeld van de mogelijkheden van de beide databanken. Men moet er voor waken om meteen harde conclusies te trekken. Statistisch onderzoek is een bijzonder krachtig hulpmiddel wanneer het in combinatie met andere onderzoeksmethodes gebruikt wordt. Binnen de opzet van deze bijdrage beperken we ons tot het statistische gedeelte van het onderzoek. De tendensen die aan de oppervlakte komen, moeten door verder onderzoek genuanceerd en verklaard worden. Caveat emptor!

Voor het onderzoek van de typografie maken we gebruik van de functie ‘geavanceerd zoeken.’ Dit zoekscherm maakt het mogelijk meerdere criteria tegelijk op te geven. Zo kunnen bijvoorbeeld alle Nederlandstalige edities worden opgeroepen die gedrukt zijn in de periode 1650-1659 en die voor het grootste of een substantieel deel gedrukt zijn in de gotische letter.²⁶ Ook andere criteria kunnen in de vraagstelling worden opgenomen, zoals de plaats van uitgave, een onderwerpscode, het boekformaat of de naam van de uitgever.

Voor het statistische onderzoek is enkel het aantal treffers van belang: hoeveel beschrijvingen voldoen aan de gestelde criteria? Door dezelfde criteria achtereenvolgens voor opeenvolgende tijdsintervallen op te zoeken, verkrijgt men steeds wisselende aantallen die wijzigingen in de tijd aan het licht brengen. Bij wijze van voorbeeld geven we in tabel 1 de gegevens over het gebruik van romein en gotisch in het Nederlandstalige drukwerk dat in 1650-1699 te Amsterdam verscheen.

Deze methode heeft een aantal beperkingen. De behaalde aantallen betreffen namelijk het aantal beschrijvingen in de databanken en niet de gehele boekproductie uit de zeventiende eeuw. Van het werkelijke aantal verschenen edities is slechts een deel overgeleverd. Slechts een selectie daarvan bevindt zich in de collecties die door de stcn en stcv worden opgenomen, en de verwerking daarvan is in een aantal gevallen nog niet

26 Voor de criteria voor het aanduiden van een bepaalde letter als broodletter zie: S. Van Impe, S. van Rossem en G. Proot, Handleiding voor de Short Title Catalogus Vlaanderen, 2de dr., Antwerpen 2005 (Armarium. Publicaties voor erfgoedbibliotheken 1), p. 144-146.

[p. 291]

	Gotisch (%)	Romein (%)	Totaal
1650-1654	450 (60,5)	302 (40,5)	744
1655-1659	496 (60,4)	349 (42,5)	821
1660-1664	651 (57,6)	502 (44,4)	1130
1665-1669	413 (51,4)	394 (49,0)	803
1670-1674	400 (48,0)	459 (55,1)	833
1675-1679	353 (44,4)	461 (58,0)	795
1680-1684	388 (42,4)	531 (58,1)	914
1685-1689	369 (39,2)	589 (62,6)	940
1690-1694	349 (39,8)	523 (59,7)	876
1695-1699	327 (34,7)	618 (65,5)	943

Tabel 1. Bij wijze van voorbeeld: het gebruik van de romeinse en gotische letter in Nederlandstalig drukwerk uit Amsterdam, 1650-1699. (De laatste kolom toont de volledige productie van het Nederlandstalige drukwerk en is gebaseerd op een aparte zoekvraag. Dit getal bevat dus ook werken in civilité en cursief; werken die zowel het kenmerk romein als het kenmerk gotisch kregen, worden er slechts één keer in geteld. Deze gegevens worden grafisch voorgesteld in grafiek 3c.)

voltooid. De resultaten hebben dus betrekking op een ruime steekproef uit een verder onbekende ‘totale populatie.’ Verder maken stcn en stcv een onderscheid tussen verschillende uitgaven, en niet zozeer tussen verschillende werken.²⁷ Dit betekent dus dat voor elke nieuwe uitgave telkens een nieuwe beschrijving in de databank, en een extra item in de statistiek terecht komt. Deze beïnvloeding werkt uiteraard meer door bij populair drukwerk zoals pamfletjes en couranten, die in de Noordelijke Nederlanden vaak het gros uitmaakten van de productie, dan bij grote geschiedkundige werken of theologische traktaten in drie delen.²⁸ Omgekeerd wordt er dan weer geen rekening gehouden met de oplage van het drukwerk. Ten slotte worden beide databanken ook nog dagelijks uitgebreid. Het is dus noodzakelijk om duidelijk te vermelden op welke datum of in welke periode de databank bevraagd werd. De gegevens die in dit onderzoek gebruikt worden, dateren van maart 2005.

27 Voor de definitie van een editie zoals die door de stcn en stcv wordt gehanteerd, zie: Van Impe, Van Rossem en Proot, Handleiding, p. 18-19. Zie ook: Functional Requirements for Bibliographic Records. Final Report, München 1998 (ubcim Publications. New Series 19). Voor de toepassingen op de stcv verwijzen we naar: G. Proot, De user tasks van de stcv doorgelicht: worden de aanbevelingen van de frbr toegepast? [Antwerpen 2004]. Online beschikbaar op http://www.stcv.be onder het kopje ‘Bibliografie’.

28 Dijstelberge. ‘Drukkers in landschap’ (n. 10), p. 222.

Resultaten

Grafieken 2a en 2b geven een algemene indruk van de verhouding tussen gotisch en romein in Vlaams en Nederlands drukwerk uit de periode 1650-1690. Zoals verwacht vertonen beide grafieken een dalende tendens van de gotische letter en een stijgende tendens van de romein. In Nederland valt de overgangsperiode in 1667-1672, terwijl dat in Vlaanderen de periode 1657-1671 is. De grilligheid van deze laatste grafiek is te wijten aan het kleinere aantal gegevens waarover de stcv voorlopig beschikt. De statistische fluctuaties zijn daardoor groter. Niettemin kan men stellen dat de romein in Vlaanderen tien jaar eerder aan zijn opmars begint dan in Nederland.²⁹

29 In de resultaten van dit onderzoek worden slechts relatieve cijfers gegeven, namelijk de verhouding tussen de romeinse en de gotische letter. De totale cijfers vertonen, naast de dalende tendens voor de gotische letter tegenover de stijgende tendens voor de romein, nog tal van onregelmatigheden in de Nederlandstalige boekproductie. Zo zijn er voor Nederland erg opvallende pieken in de jaren 1672, 1684 en 1688: in die jaren verdubbelt of verdrievoudigt het aantal in de stcn opgenomen edities. Dit heeft uiteraard te maken met de politieke actualiteit van die jaren: het gaat voornamelijk om pamfletten en andere polemische werkjes.

[p. 292]

Nederland

Grafiek 2a

Vlaanderen

Grafiek 2b

Om dit beeld verder te nuanceren wordt dezelfde verhouding uitgesplitst per drukkerscentrum. Daarbij beperken we ons tot die centra waarvoor we voldoende informatie over het Nederlandstalige drukwerk kunnen verzamelen (grafiek 3a-e). Brussel, Leuven en Leiden worden buiten beschouwing gelaten omdat er voor deze steden onvoldoende gegevens zijn.³⁰ In de Zuidelijke Nederlanden valt de omslag voor Gent in 1669 (grafiek 3a), in Antwerpen steekt de romein de gotische letter tien jaar later voorbij (grafiek 3b).³¹ In het Noorden kunnen meer drukkerscentra vergeleken worden. Voor Amsterdam valt het kantelpunt reeds in 1669 (grafiek 3c), maar in Utrecht duurt het tot 1719 vooraleer de romein belangrijker wordt dan de gotische letter (grafiek 3d). In Den Haag ten slotte is er aan het einde van de zeventiende eeuw aanvankelijk een toenadering tussen de beide types, maar na 1684 wordt de gotische letter opnieuw do-

30 Voor de periode 1650-1690 gaat het in Brussel om 203 Nederlandstalige werken, in Leuven om 94. In Leiden werden 556 Nederlandstalige werken gevonden, tegenover 3582 Latijnse. In Gent werden slechts 597 Nederlandstalige werken gevonden, maar gezien de beperktere totale productie in deze stad werden de cijfers toch bij het onderzoek betrokken.

31 Goran Proot deelde ons mee dat een overeenkomstige tendens vast te stellen valt in de toneelprogramma's van de jezuïetencolleges die te Kortrijk gedrukt werden. De overgang van gotisch naar romein vindt er plaats in 1666: voor die datum zijn 60% van de toneelprogramma's in gotisch, de overige in romein; na 1666 zijn ze uitsluitend in de romeinse letter gedrukt, ook de Nederlandstalige programma's.

[p. 293]

Gent

Grafiek 3a

Antwerpen

Grafiek 3b

Amsterdam

Grafiek 3c

Utrecht

Grafiek 3d

[p. 294]

Den Haag

Grafiek 3e

Nederland: geschiedenis

Grafiek 4a

Nederland: overheidspublicaties

Grafiek 4b

minant. Het zal duren tot 1774 voor de Haagse boekdrukkers hun voorkeur verleggen, een eeuw na hun Gentse en Amsterdamse collega's (grafiek 3e).

Er zijn dus wel degelijk lokale verschillen in de keuze van de gebruikte letter, maar de hypothese van een verschuiving van Zuid naar Noord lijkt op microschaal onhoudbaar. Daarom betrekken we een nieuwe variabele bij het onderzoek: de inhoud van het werk. We beperkten ons voor dit onderzoek tot drie ruime genres: geschiedkundige werken, staatspublicaties en godsdienstige geschriften. Deze drie genres kunnen in toenemende mate als traditioneel bestempeld worden. De stcv verschaft voorlopig enkel voor de godsdienstige geschriften voldoende gegevens om tot significante resultaten te komen. Voor de beide andere genres beperken we ons dus tot de stcn.

De tendensen voor geschiedkundige publicaties uit Nederland lopen grotendeels gelijk met de algemene trend (grafiek 4a). Het aandeel van de romein stijgt ten nadele van de gotische letter en bovendien ligt de overgangsperiode in 1667-1669. Dat komt ongeveer overeen met de eerder vastgestelde periode voor het Nederlandstalige drukwerk

[p. 295]

Nederland: theologie

Grafiek 4c

Vlaanderen: theologie

Grafiek 4d

in het algemeen. Geschiedkunde blijkt in dit opzicht een representatief genre te zijn voor de typografische evolutie.

Voor de overheidspublicaties treedt deze verschuiving meer naar het einde van de eeuw op (grafiek 4b). Na een periode (1672-1678) waarin beide lettertypes aan elkaar gewaagd zijn, herwint de gotische letter tijdelijk het overwicht, om in 1683 toch het veld te ruimen voor de romein. Het proces ging kennelijk gepaard met aarzelingen en haperingen.

Grafiek 4c belicht de godsdienstige geschriften in de Noordelijke Nederlanden. Deze categorie omvat zowel geleerde theologische traktaten als volkse devotieboekjes, en al wat daar tussenin ligt. Dit is dus niet alleen een zeer ruime categorie, maar ook was de productie van dit genre in de zeventiende eeuw erg groot. De grafiek vertoont, meer nog dan die van de overheidspublicaties, een verschuiving van het kantelmoment naar het einde van de eeuw toe, in die mate zelfs dat er van een duidelijke overgang geen sprake is: aan het einde van de zeventiende eeuw drukt men religieuze literatuur in Nederland even vaak in de traditionele gotische als in de nieuwere romeinse letter.

In Vlaanderen liggen de kaarten voor deze categorie opvallend anders (grafiek 4d). Ondanks de beperktere gegevens is de tendens voldoende duidelijk: reeds vanaf 1657 is er sprake van een toenadering tussen de beide lettertypes, hoewel de gotische letter tot 1675 de meerdere van de twee blijkt. Sinds 1680 is de romein echter met voorsprong de voorkeursletter voor Nederlandstalige godsdienstige werken in de Zuidelijke Nederlanden.

[p. 296]

Bespreking

Dit beperkte onderzoek op basis van de databanken van de stcn en stcv levert een aantal gefundeerde vaststellingen op. In de eerste plaats is het duidelijk dat er een ruime variatie is in de typografie, en dat de typografische evolutie een aantal duidelijke tendensen vertoont. Deze tendensen manifesteren zich zowel in tijd als in ruimte, en zijn bovendien athankelijk van de inhoud van de tekst. Verder is er een duidelijk verschil in het typografische profiel van het Vlaamse tegenover het Nederlandse drukwerk.

Drukkers in de Zuidelijke Nederlanden kiezen sneller voor de romeinse letters dan hun collega's in het Noorden. Deze algemene tendens is zeer uitgesproken voor het religieuze drukwerk, en net daar ligt de grote tegenstelling tussen de twee helften van ons cultuurgebied. Blijven de typografen van de protestantse gebieden vasthouden aan de gotische letter, omdat dit nu eenmaal een protestantse (want Duitse) letter is? En gaat de voorkeur van de katholieke drukkers in het Zuiden uit naar de romein omdat deze de letter bij uitstek van de Contrareformatie is? Of gaat het misschien eerder om een verschil in doelpubliek, en drukte men in het Noorden meer religieus drukwerk voor de massa (die niet zo goed overweg kon met de Italiaanse letters), terwijl in het Zuiden voornamelijk voor de geschoolde middenklasse gedrukt werd?

Het antwoord op dergelijke vragen moet komen van diepgaander onderzoek, waarbij bijvoorbeeld de erg ruime categorie ‘religieus drukwerk’ verder wordt opgesplitst in devotieboekjes, theologische geschriften, religieuze pamfletten enzovoort, of waarbij de typografische productie van katholieke boekdrukkers in het Noorden nauwer onder de loep wordt genomen.

Tal van bijkomende factoren dienen in de beschouwing te worden betrokken. De bibliografische wet, die zegt dat het meest courante drukwerk uit de periode steeds verloren gaat en dat het meest zeldzame drukwerk het beste bewaard blijft, heeft aldus een enorme invloed op de statistische resultaten. Het zijn vooral de populaire boekjes, meestal in gotische letter, die verdwenen zijn.³² Claude Sorgeloos wees erop dat drukkers slechts langzaam hun lettermateriaal vernieuwen, waardoor nieuwe trends niet meteen doordringen in de productie van de drukpers.³³

Het gevoerde onderzoek roept meer vragen op dan binnen het kader van dit artikel kunnen worden beantwoord. Het statistische onderzoek, gebaseerd op een groot aantal edities, biedt een stevig fundament voor verder onderzoek waarin deze eerste vaststellingen kritisch geëvalueerd en genuanceerd kunnen worden. Voor opvallende afwijkingen kan nu worden nagegaan in welke mate ze afwijken en of deze verschillen betekenisvol zijn.

32 Met dank aan Theo Clemens voor deze opmerking.

33 Sorgeloos, ‘Le livre dans les Pays-Bas autrichiens et à Liège’, p. 140-141.

[p. 297]

Besluit

Aan de hand van een typografische testcase werd aangetoond dat de databanken van de stcn en stcv door boekhistorici gebruikt kunnen worden als een krachtig instrument dat een solide basis biedt voor toetsing van hypotheses en verdere theorievorming. In relatief korte tijd kan de boekhistoricus de vruchten plukken van 25 jaar beschrijvingsarbeid. Zo komt er voor de onderzoeker meer tijd vrij voor het verwerken van de gegevens, het opstellen en toetsen van hypotheses en het betrekken van extra bronnenmateriaal. Bovendien kunnen intuïtief aangevoelde tendensen nu aan de hand van het bronnenmateriaal worden scherpgesteld. Waar in het verleden vooral kleinschalig onderzoek plaatsvond naar typografie kunnen nu grotere gehelen bestudeerd worden. De bibliografen van de stcn en stcv hebben gezorgd voor een uitgebreide databank met tal van gegevens. Het is aan de boekhistorici om daar nu gebruik van to maken.³⁴

Abstract - The Short Title Catalogue, Netherlands (stcn) and the Short Title Catalogus Vlaanderen (stcv) provide the possibility to collect statistical data based on 135.000 editions. This article presents a case study on the use of gothic and roman types in Dutch-language printed works of the second half of the seventeenth century. Our research confirmed but also nuanced familiar trends in the use of these types. Printers in the Northern Netherlands started opting for roman types later than their colleagues from the South. The diversity between the different printing towns is large and, as expected, the genre of text is also an important factor in the choice of type. The databases of the stcn and the stcv offer a wealth of material for a largescale, yet detailed, investigation of typography in the Netherlands.

34 Een voorbeeld van zulk boekhistorisch onderzoek gebaseerd op de stcn, en in dit geval zelfs toegespitst op het gebruik van de gotische en romeinse letter, is ter perse: P.J. Verkruijsse, Goten en Romeinen: Coexistentie of concurrentie? Vorm en inhoud in het verleden, Leiden 2006 (Groeiboek 12).