De Zeventiende Eeuw. Jaargang 21

[p. 181]

Anders of beter
Emulatie in de renaissancistische literatuurtheorie
Jeroen Jansen

Minder dan negen dagen besteedde P.C. Hooft naar eigen zeggen aan Warenar, een vertaling naar 's lands gelegenheid van Plautus' komedie Aulularia. Als Hugo de Groot het manuscript van het Nederlandse blijspel in de winter van 1617 heeft doorgelezen, stuurt hij het Hooft terug met de woorden: ‘Ick sende u.E. wederom de Aululariam, een translaet t'welck mijns oordeels het origineel in veele deelen [in veel opzichten] overtreft’.¹ Volgens De Groot betreft het dus een aemulatio, waarbij hij nog een slag om de arm houdt door over ‘in veel opzichten’ in plaats van ‘in alle opzichten’ te spreken. Met die vele opzichten waarin Hooft zijn voorbeeld had overtroffen, zal de Groot in de eerste plaats hebben gedoeld op allerlei inhoudelijke aspecten: hij zal ingenomen zijn geweest met de aanpassing van de inhoud in Warenar aan het Amsterdam van de vroege zeventiende eeuw. We mogen aannemen dat De Groot zijn lof niet of nauwelijks voor de stijl had bedoeld. Hooft had er immers niet speciaal naar gestreefd om Plautus' stijl in het Nederlands na te volgen en een vergelijking met het voorbeeld zou in dat verband merkwaardig zijn geweest.

Zo'n stijlideaal heeft Hooft wél als hij zich gaat oefenen in een historiestijl. Aan dezelfde Hugo de Groot schrijft hij een jaar later, in 1618, dat hij begonnen is het leven van de Franse vorst Hendrik IV in het Nederlands samen te vatten als een voorstudie voor het ontwikkelen van een geschiedschrijverstijl, met de bedoeling, zoals hij het formuleert, een geschiedenis van het Vaderland te vervaardigen, dus als voorstudie voor de Nederlandsche Historien.² Al snel zouden niet alleen de ideeën en methode maar ook de stilistische eigenaardigheden van Tacitus in dezen het grote voorbeeld worden.³ Hooft

1 P.C. Hooft, De briefwisseling, uitgegeven door H.W. van Tricht. Met medewerking van F.L. Zwaan, D. Kuijper Fzn en F. Musarra, 3 dln., Culemborg 1976-1979, nr 108.

2 Hooft, Briefwisseling, dl 1, nr 127 (brief van 19 mei 1618 van Hooft aan Hugo de Groot), waar gesproken wordt over een ‘meditamentum stili et characteris historici’ (‘geschiedschrijversstijl en geschiedschrijversaard’). Hooft heeft besloten, zo schrijft hij in die Latijnse brief, bij wijze van proef een geschiedwerk te vervaardigen als vooroefening voor het beschrijven van de vaderlandse geschiedenis, en wel omdat hij het vaderland geen bewijzen kan leveren van zijn vernuft in echt gewichtige zaken. Nu zouden we zeggen: de Nederlandsche Historien zag hij als zíjn bijdrage aan de maatschappij.

3 J.D. Meerwaldt, ‘Hooft en Tacitus’, in: idem, Vormaspecten, 's-Gravenhage 1958, p. 90. Huygens vergelijkt Hooft met Tacitus in zijn lofdichten voor Henrik de Gróte - dat van 9 augustus 1627, en de latere Franse panegyriek ‘Sur la vie de Henri le Grand de Mons^r Hooft Bailly de Goylant, Drossart et Chastellain de Muyden’. Hooft relativeert die lof echter meteen: hij weet best dat Henrik de Gróte inferieur is aan het werk van de grote Latijnse geschiedschrijver. Zie Briefwisseling, nr 260 van Hooft aan Huygens d.d. 15 aug. 1627: ‘als 't mij maer eens lust aen Tacitus te snuffelen, zoo verneem ick wel dat mijne krujden in 't Oost niet gewassen zijn’; zie H. Duits, ‘Twee lofdichten van Constantijn Huygens op Hoofts Henrik de Gróte’, in: A. Th. van Deursen, E.K. Grootes en P.E.L. Verkuyl (red.), Veelzijdigheid als levensvorm. Facetten van Constantijn Huygens' leven en werk, Deventer 1987, p. 205-214; Tineke ter Meer, ‘Stijlmiddelen in de brieven van Hooft aan Huygens en Barlaeus’, in: J. Jansen (red.), Zeven maal Hooft. Lezingen ter gelegenheid van de 350ste sterfdag van P.C. Hooft, uitgesproken op het herdenkingscongres in de Amsterdamse Agnietenkapel op 21 mei 1997, Amsterdam 1997, p. 35-44, spec. 40.

[p. 182]

maakte hierbij een traditioneel leerproces door met het lezen, herlezen, vertalen, excerperen, becommentariëren, en imiteren van het voorbeeld. Zozeer bewonderde hij de Romeinse geschiedschrijver dat hij diens werk tweeënvijftig maal doorlas,⁴ en diens hele oeuvre vertaalde, sommige passages als oefening in verschillende versies.⁵ Die bijzondere gerichtheid op het Latijn van Tacitus resulteerde in een bondig Nederlands proza, met predicatieven zonder hulpwerkwoord, absolute nominatieven, zeugma's en af en toe zelfs een infinitivus historicus. Maar in tegenstelling tot het snel verdiende compliment voor de Warenar werden Hoofts jarenlange inspanningen Tacitus na te volgen bij het ontwikkelen van een op Latijnse leest geschoeide historiestijl uiteraard wel als een soort van competatieve ‘emulatie’ onderkend, maar nooit als ‘overwinning’ gekenmerkt.

Hiervoor zijn verschillende verklaringen te bedenken. Uiteraard stond (het stuk van) Plautus voor De Groot veel lager dan Tacitus, zodat de Warenar makkelijker als een overwinning kon en mocht worden benoemd. Misschien ook moeten we Hoofts stijlexperiment wel als mislukt beschouwen. In de ogen van veel tijdgenoten en latere generaties was dit proza, zowel door de latinismen als door de bondigheid en de purismen, te extreem, stroef en weinig helder.⁶ Hoewel Hugo de Groot de Nederlandsche Historien een uitstekend werk vond, kon hij zich voorstellen dat anderen de ouderwetse stijl niet beviel. Opvallend is dan dat hij deze kritiek tracht te verzachten door naar klassieke voorbeelden te verwijzen: in die stijl is Hooft toch voorgegaan - zegt hij - door Thucydides, Sallustius en Tacitus.⁷

Maar er speelt nog iets anders wat tijdgenoten van Hooft belet zou kunnen hebben juist de stijl van Hoofts Historien als een overtreffende trap te beschouwen. En dit heeft

4 G. Brandt, het leven van Pieter Corn. Hooft en de Lykreeden, ed. P. Leendertz jr., 's-Gravenhage 1932, p. 32: ‘Onder d'oude Latynen hield hy Virgilius voor den grootsten Poëet, en Tacitus, dien hy tweeënvyftig maalen hadt uitgeleezen, voor den wysten Historischryver. Ook quam die groote Schryver met zynen aardt wonderlyk oovereen: dat ernstig, dat kort, dat ingebonden, dat afgesneeden, dat naauw opmerken, diep denken en doorgronden, dat krachtig uitdrukken, en inboezemen van zaaken, was hem t'eenemaal eigen’.

5 Vgl. H.W. Van Tricht, Het leven van P.C. Hooft, 's-Gravenhage 1980, p. 97. W.H. Kramer, ‘Hooft en zijn Tacitus-vertaling’, in: Lampas 2 (1969), p. 106-126.

6 Bij het vertalen van de Annalen wrong soms het Latijn, maar Hooft offerde dan - volgens Van Tricht, Het leven, p. 197-198 - de leesbaarheid op aan het navolgen of zelfs overtreffen van de Latijnse brevitas, soms het voorbeeld overtreffend en Tacitus' stugheid mijdend, een ander keer weer te ‘plat-plastisch’, of juist diens sarcasme verzachtend, en altijd weer puristisch tot in het uiterste.

7 De Groot verwijst naar mogelijke kritiek op de Historien. In een brief aan zijn broer Willem (van 3 aug. 1641; in Hugo Grotius, De briefwisseling, ed. P.C. Molhuysen e.a. 's-Gravenhage 1928 en volgende jaren, dl 12, nr 5303, p. 432-434) spreekt hij over ‘De Hoofdii historia credo sermonis duritiem non omnibus placituram’ (‘Wat betreft het geschiedschrift van Hooft geloof ik dat de stroefheid van stijl niet iedereen zal bevallen’), in een latere brief aan dezelfde (d.d. 24-1-1643) (Hooft, Briefwisseling, nr 1143): ‘Historiam Hoofdii legere coepi, est opus egregium. Non placebit fortè aliis dictio antiquaria. Sed praecessit in tali scribendi genere eum Thucydides, & Sallustius (...) & nullo minor Tacitus’ (‘Ik ben begonnen de Historien van Hooft te lezen en het is een uitstekend werk. Wellicht zal de archaïserende stijl sommigen niet bevallen. Maar in een dergelijke schrijfstijl zijn hem Thucydides, Sallustius en Tacitus, van niemand de mindere, voorgegaan’). Vgl. ook het oordeel van Vondel over de Historien, in: G. Brandt, Het leven van Joost van den Vondel, ed. P. Leendertz jr., 's-Gravenhage 1932, p. 62-63.

[p. 183]

te maken met een onderscheid in beoordeling tussen stilistische en inhoudelijke navolging. Vrijwel alle jubel die de Historien mochten ontvangen, met name uiteraard uit de pen van degenen die een exemplaar toegezonden hadden gekregen, betreft de inhoud, en ook het oordeel van Geeraerdt Brandt in Hoofts biografie dat deze door velen een ‘Hollandtschen Tacitus’ genoemd werd, had eerder betrekking op de opbouw en inhoudelijke strategie dan op de stijl.⁸ In Brandts visie had Hooft vooral getracht om gelijk te komen met dit roemvolle Romeinse voorbeeld, niet om dit te passeren. Hooft zelf zou in alle bescheidenheid uiteraard slechts over het streven spreken om Tacitus te benaderen. Zijn bemoeiingen met deze klassieke geschiedschrijver waren tevens voor hem een manier om het voorbeeld te eren.⁹ Toch vermeldt Brandt, ruim 35 jaar na het overlijden van Hooft, voorafgaand aan een uitgave van de Tacitus-vertalingen (waar Hoofts eigen inbreng wat betreft de inhoud dus minder aanwezig was), dat het Nederlands van Hooft ‘in styl van schryven en kracht van taale [...] voor Tacitus Latyn niet of naaulyx [behoefde] te wyken’.¹⁰ Hoger kon Brandt hier niet gaan.

Stijl werd in de renaissance voor een deel beschouwd als een persoonlijke karakteristiek, opgebouwd uit afzonderlijke stijlkwaliteiten, waarvan de samenstelling door individuele karaktereigenschappen en door eigen creativiteit (ingenium) werd bepaald. In de bekende, even hevige als langdurende discussie over de striktheid in de navolging van Cicero was juist dit een belangrijk argument geweest van de soepele Ciceronianen. De kracht en vrijheid van individuele auteurs werd door te strikte imitatie ingeperkt, wat tot slaafsheid in de navolging leidde.¹¹ Het paradoxale was nu dat de persoonlijke ge-

8 Brandt, Leven van Hooft, p. 27: ‘Want zyn vrye pen ging niet alleen weiden in den lof der vrienden, maar ook der vyanden, en ontzagh zich niet, daar 't pas gaf, de snoode daaden, aan onze zyde begaan, met verfoeyinge oover te haalen: zonder ook de gebreeken, misslaagen en zydgangen der braafste Helden te verzwygen: zelfs ook van zulke, dien de Staat haare vryheit meest hadde dank te weeten. Dus verdiende onze Historischryver by veelen den tytel van den Hollandtschen Tacitus, die de stof en omstandigheeden van een zeer breeden handel hadt begreepen in een beknopt bondel van blaaden’.

9 Dit procédé (vertalen als eerbewijs) wordt al beschreven bij Plinius, Ep. IV. 18.1 (brief van Plinius aan Antoninus): ‘Hoe zou ik je mijn bewondering voor je Griekse epigrammen beter kunnen bewijzen dan door mijn poging enige in een Latijnse vertaling na te volgen?’ (‘Quem ad modum magis approbare tibi possum, quanto opere mirer epigrammata tua Graeca, quam quod quaedam Latine aemulari et exprimere temptavi?’).

10 ‘Geeraardt Brandt aan den Leezer’, voorafgaand aan Alle de werken van C. Corn. Tacitus, in 't Hollandtsch vertaalt door den Heer P.C Hooft.... De voorrede is gedateerd Amsterdam, 20 aug. 1683 en werd opgenomen voor de uitgave Amsterdam, Leiden, Utrecht van 1704 (in P.C. Hooft, Alle de gedrukte Werken 1611-1738, ed. W. Hellinga en P. Tuynman, Amsterdam 1972, dl 7), fol. a4^v. Hoofts biograaf Van Tricht formuleert het als volgt: ‘Hooft heeft aan Tacitus niet alleen zijn stijl geschoold en het uitdrukkingsvermogen van zijn taal getoetst, maar hij was ook zijn leerling als psycholoog en staatkundig denker’. Tacitus bleef de meester (vgl. Briefwisseling nr 1107), zijn werk een leerschool van staatkunde, en ook in politieke zin bleef Tacitus onovertroffen. Vgl. J. Jansen, Brevitas. Beschouwingen over de beknoptheid van vorm en stijl in de renaissance, Hilversum 1995, p. 206 vlgg., en p. 657, nt 94. Het niet willen of hoeven te ‘wijken’ voor een voorbeeld is overigens een vaker voorkomende typering van goede vertalingen. Vgl. Vondels korte gedicht dat hij in 1670 bij een vertaling van Nil van Plautus' Menaechmi schreef: ‘De Neêrduitsch [de Nederlandse vertaler] wil geen Plautus wijken’ (N.V.A., De tweeling van Plautus. Twee zeventiende-eeuwse Plautus-bewerkingen, ed. B.F.W. Beenen en A.J.E. Harmsen, met taalkundige medewerking van B.C. Damsteegt, Utrecht 1985, p. 246).

11 Juan Luis Vives, De causis corruptarum artium, ed. Wilhelm Sendner, Christian Wolf, Emilio Hidalgo-Serna, München 1990, p. 454: ‘Verum, quod magis mirêre, in materia et argumento tractando nunquam non imitantur, ut imperiti sutores qui nullum calceum vel scindere possunt, vel suere, nisi forma adhibita; astringunt vires et libertatem ingenii ad certum quoddam praescriptum, ut non immerito Servum pecus imitatores nominet Flaccus Horatius’. Vgl. D. Erasmus, Ciceronianus sive de optimo genere dicendi (1529), ed. T. Payr, Darmstadt 1972, p. 332: ‘Amplector imitationem, sed quae adiuvet naturam, non violet, quae corrigat illius dotes, non obruat; probo imitationem, sed ad exemplum ingenio tuo congruens aut certe non repugnans...’

[p. 184]

aardheid stijlimitatie van grote voorbeelden in de weg kon staan, zoals Cicero,¹² en zoals (naar we mogen aannemen) in het geval van Hooft: Tacitus. De Zuid-Nederlandse humanist Juan Luis Vives (1492-1540) beargumenteert in zijn De causis corruptarum artium (1531) dat sommige voorbeeldpassages nooit in hun geheel vrij nagevolgd konden worden omdat ze de directe reflectie waren van de individualiteit van de voorbeeldauteur. Dergelijke passages moesten slaafs worden overgenomen, omdat ze eenvoudigweg niet konden worden beconcurreerd.¹³

Inhoudelijke imitatie daarentegen bood ruime mogelijkheden als ‘aemulatio’ te worden benoemd. Als het meest bekende voorbeeld van inhoudelijke aemulatio in de zeventiende-eeuwse Nederlandse letterkunde geldt nog steeds Vondels Gysbreght van Aemstel (1637). Dit meesterwerk wordt - om preciezer te zijn - wel een ‘christelijke aemulatie’ genoemd, ook wel een creatieve imitatie waarbij in de verchristelijking van het klassieke verhaal, het tweede boek van de Aeneis, Vondels wedijver met Vergilius wordt gezien.¹⁴

Het is hierbij de vraag in hoeverre het verchristelijken van heidense, klassieke stof

12 De volgende woorden van Bulephorus in Erasmus' Ciceronianus (p. 124) moeten binnen deze context dan ook als ironie worden geïnterpreteerd: ‘Er zijn bepaalde scherpzinnige mensen die tussen navolgen [slaafs navolgen] en wedijveren [creatief navolgen] een onderscheid maken. Bij het slaafs navolgen is het doel de nabootsing, bij het wedijveren de overwinning. Wanneer je dus Cicero in z'n geheel tot voorbeeld neemt, dan moetje hem hierin niet slechts tot uitdrukking brengen, maar ook overwinnen; je moet hem niet voorbijlopen, maar eerder afstand van hem nemen’ (‘Iam sunt arguti quidem, qui distinguunt imitationem ab aemulatione. Siquidem imitatio spectat similitudinem, aemulatio victoriam. Itaque si totum et unum Ciceronem tibi proposueris, non in hoc tantum ut illum exprimas, verum etiam ut vincas; non praetercurrendus erit, sed relinquendus magis’).

13 Vives, De causis corruptarum artium, p. 452-454: ‘Nostra aetate [...] [se alligant imitationi] [...] in phrasi, quod minime est necessarium, quippe collectis e lectione vocabulis et loquendi formulis, tamquam lignis et lapidibus, sic unusquisque extruere orationem potest, ut maxime vel ingenio suo congruat, vel exigat materia, vel tempus aut locus poscant...’. Vgl. p. 460 (over een reden om van strikte Cicero-navolging af te zien: ‘jam, ut dictio sit omnium optima, non omnibus potest congruere in tanta diversitate, atque adeo adversitate, ingeniorum’ (‘verder moet worden vastgesteld, dat om de stijl het allerbeste te laten zijn, deze bij een zo grote verscheidenheid en daarbij tegenstrijdigheid van geesten niet met iederen kan overeenstemmen’). Vgl. Vives, De tradendis disciplinis, in: idem, Opera 1555, dl 1, p. 495: ‘Eorum quae imitationi sunt proposita, quaedam nunquam possis ad perfectum referre, quod genus sunt homini naturalia: ea verò semper sunt sequenda, quoniam aequare non est concessum: furoris est enim hoc sperare’ (‘Sommige delen van de als voorbeelden voorgestelde passages kunnen nooit tot het eind toe worden nagevolgd, ten gevolge van de natuurlijke geest van de oorspronkelijke schrijver. Zulke passages moeten altijd worden gevolgd, aangezien men ze niet kan evenaren. Slechts een verblinde [furor] zou dit proberen’). Vgl. Plinius die het schandelijk en bijna waanzinnig (‘improbum enim ac paene furiosum’) vindt om met Demosthenes te willen strijden (Plinius, Ep. VII. 30.5). Anderzijds wordt stijl voor een deel door talige factoren, zoals morfologie en syntaxis, bepaald: zo is Latijn in het algemeen bondiger dan Nederlands, is de woordvolgorde er vrijer en gelden er andere regels voor zinsconstructies. Dat alles heeft Hooft parten gespeeld toen hij zijn geschiedschrijverstijl op Tacitus afstemde. Vgl. bijv. Etienne Dolet, La maniere de bien traduire d'une langue en aultre...., Lyon 1540, reprint Genève 1972, p. 12: ‘Entends que chascune langue a ses propriétés, translations en diction, locutions, subtilités et vehemences à elles particulieres’.

14 Vgl. J. van den Vondel, Gysbreght van Aemstel, ed. M.B. Smits-Veldt, Amsterdam 1994, p. 14-15. Lieven Rens spreekt in dit opzicht over een ‘aemulerende imitatio’ (Vondel, Poëtologisch proza, Zutphen z.j., p. 27), onder verwijzing naar W.A.P. Smit (Van Pascha tot Noah, dl 1, Zwolle 1956, p. 177), maar deze spreekt slechts van een ‘christianisatie’ of over ‘kerstenende imitatie’.

[p. 185]

tot die adaptatieprocédé's gerekend mag worden die, ongeacht het resultaat, een emulatief proces vertegenwoordigen.¹⁵ Met andere woorden, betekent verchristelijken per definitie emuleren, omdat een eervolle, door de suprematie van het Christendom en de Bijbel¹⁶ gedragen, wedstrijd met de bron is aangegaan?¹⁷ Nu hoeft er gezien de literaire kwaliteit van de Gysbreght van Aemstel in dit geval misschien minder twijfel over de emulatieve waarde te bestaan, toch mag hier wel de vraag gesteld worden naar de status van de wedstrijd die Vondel met zijn voorbeeld leverde. Vondel zelf drukt zich in zijn opdracht aan Hugo de Groot bij de Gysbreght in ieder geval heel bescheiden uit. Hij verklaart de aanpassing van het klassieke verhaal aan inheemse toestanden onder verwijzing ‘na het voorbeeld des goddelijcken Mantuaens, die een vier ontstack, dat geuriger en heerlijcker blaeckt dan de hemelsche vlam, die den fenix verteert; gelijck hy [Vergilius] d'eenige fenix is, in wiens schaduwe het ons lust (zijn wy des waerdigh) laegh by der aerde te zweven’.¹⁸ Grenzeloze bewondering voor Vergilius dus en topische bescheidenheid, of - in de woorden van W.A.P. Smit: hoogstens ‘het verlangen om het klassieke epos te evenaren met een Christelijk aequivalent’.¹⁹ Smit zegt dit in het eerste deel van zijn Van Pascha tot Noah uit 1956, waar hij in verband met de Gysbreght wél over een creatieve imitatio spreekt, maar nergens de term ‘aemulatio’ laat vallen.

Toen J.D.P. Warners precies in dezelfde tijd - in 1956 en 1957 - in De nieuwe taalgids een drietal artikelen publiceerde over respectievelijk ‘Translatio’, ‘Imitatio’, en ‘Aemulatio’, artikelen die net als de studie van Smit tot de klassiekers van de historische Nederlandse letterkunde zijn gaan behoren,²⁰ citeerde hij de genoemde passus uit de opdracht waarin Vondel zich bij al zijn bewondering voor Vergilius in bescheidenheid hulde. Vanwege het loutere feit dat Vondel het heidense verhaal in de kerstnacht liet spe-

15 Vgl. J.D.P. Warners, ‘Aemulatio’, in: De nieuwe taalgids 50 (1957), p. 193-201, spec. 200: ‘De aemulatiewedstrijd, die zowel de wereldgeschiedenis als de letterkunde kenmerkt, wordt, zoals we zagen, door Christus en na hem door de christelijke gedachte van de imitatio Christi, overtuigend gewonnen’.

16 Vgl. Warners, ‘Aemulatio’, p. 195: ‘deze competitie [nl. de aemulatio] heeft [...] een inhoudsaspekt, dat zijn fundament vindt in de Bijbel, het niet te overtreffen boek’.

17 Die suprematie zou er volgens Barbara Bauer (lemma ‘aemulatio’, in: G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl 1, Tübingen 1992, k. 150, 151) al in de Middeleeuwen toe geleid hebben dat het verschijnsel ‘emuleren’, vanuit een theocentrische geesteshouding, een andere en volstrekt nieuwe waarde kreeg ten aanzien van het meer talige, stilistische verschijnsel uit de Oudheid. Daarbij werd de mogelijkheid opengehouden antieke teksten nieuw te duiden en als prefiguraties (involucra of integumenta) van verborgen Christelijke zininhouden te interpreteren, wat speelruimte voor originaliteit en creativiteit bood: ‘Im 12. Jh. wurden involucrum, allegoria und integumentum bei Abaelard und in der Schule von Chartres zu poetologischen Termini, die dazu bestimmt waren, analog zur typologischen und allegorischen Bibelexegese die heidnisch-antike Literatur durch Zuschreibung eines verborgenen Sinns in die christliche Literaturgeschichte zu integrieren’. Involucrum houdt een verhulde waarheid in, integumentum heeft betrekking op een filosofische waarheid die is ingekleed in een mythologische vertelling. Zie H. Brinkmann, ‘Verhülling (‘integumentum’) als literarische Darstellungsform im Mittelalter’, in: A. Zimmermann (ed.), Der Begriff der repraesentatio im Mittelalter. Stellvertretung, Symbol, Zeichen, Bild, Berlijn 1971, p. 314-339, spec. p. 320-321.

18 Vondel, Gysbreght van Aemstel, ed. Smits-Veld, p. 29.

19 Smit, Van Pascha tot Noah, dl 1, p. 176. Vgl. Vondel, Gysbreght, p. 32: ‘Wy bouwden dit treurspel op de gedachtenis, ons by de schrijvers en de faem daer van nagelaeten’.

20 J.D.P. Warners, ‘Translatio, imitatio, aemulatio’, in: De nieuwe taalgids 49 (1956), p. 289-295; en 50 (1957), p. 82-88, 193-201.

[p. 186]

len, zou hij naar het oordeel van Warners Vergilius voorbijgestreefd zijn.²¹ Nu had Vondel in sommige van zijn inleidingen bij tragedies met christelijke stof, zoals Hierusalem Verwoest (1620) en Maeghden (1639), weliswaar gesteld dat een christelijke inhoud niet voor klassieke stof hoefde onder te doen,²² dat is toch iets heel anders dan een aemulatio van de dichter Vondel persoonlijk. Vondel zou zichzelf uiteraard nooit op zo'n hoog voetstuk hebben geplaatst, en zeker in een vergelijking met Vergilius paste bescheidenheid meer dan elders, iets waarvan de geciteerde opdracht bij de Gysbreght ook getuigt. Het is misschien wel aardig om te vermelden dat Smit die in het geval van de Gysbreght nog niet van een emulatie durfde te spreken, twintig jaar later, vol bewondering voor de artikelen van Warners,²³ in zijn Kalliope in de Nederlanden een andere weg inslaat: hij noemt daar Tasso's navolging van Vergilius in de Gerusalemme liberata een ‘aemulatio’ die vooral ligt ‘in de transpositie van een beroemde heidens-mythologische passage in de sfeer van het Christendom: een kerstening waardoor het Vergiliaanse motief niet alleen aan kracht en diepte won, maar tevens van louter fictie tot [...] realiteit werd’.²⁴

In de drie artikelen uit De nieuwe taalgids beschrijft Warners de genoemde poëticale verschijnselen hoofdzakelijk op basis van Vondels denkbeelden. Die gerichtheid op Vondel is begrijpelijk - van deze auteur bezitten we immers voor de zeventiende eeuw de grootste hoeveelheid poëticale uitspraken, verspreid over een zeer lange periode (ruim 60 jaar) en met een sterke verscheidenheid - maar die op zich dus logische keuze heeft de wetenschappelijke reikwijdte van Warners' beschouwingen enigszins belemmerd. Want begrippen als vertalen, imiteren en emuleren kennen verschillende definities, verschillende invullingen ook, die afhankelijk zijn van de poëticale situatie, afhankelijk van de visie van individuele auteurs en afhankelijk ook van specifieke omstandigheden. Nu wil Warners in vertalen, navolgen en overtreffen vrij algemeen drie successievelijke fasen in het dichterschap zien: ‘Het vak van dichter leert men in de school van het vertalen [...]. Daarna komt het op eigen wijze imiteren [...]. Tenslotte de aemulatie, het overtreffen van het geïmiteerde voorbeeld’.²⁵ Weliswaar kan zo'n visie met enig ‘hineininterpretieren’ uit Vondels poëtica, met name uit diens voor ‘jonge aankomende Dichters’²⁶ bedoelde ‘Aenleidinghe ter Nederduytsche dichtkunste’, bij elkaar worden gescharreld, in feite - en hier is in het verleden ook al door anderen op gewezen²⁷ - mag men de zeventiende-eeuwse literaire praktijk grosso modo niet aan

21 Warners, ‘Aemulatio’, p. 196. Het is een waarde-oordeel waarvan W.A.P. Smit zich in zijn Van Pascha tot Noah had onthouden. Zie p. 190: ‘De Gysbreght is in onze literatuur het meest overtuigende voorbeeld van creatieve imitatio en van de mogelijkheden die zij de dichter bood’.

22 Zie Warners, ‘Aemulatio’, p. 199.

23 W.A.P Smit, Kalliope in de Nederlanden. Het renaissancistisch-klassicistisch epos van 1550-tot 1800. Eerste deel. I; Prolegomena. II: Opkomend tij (1550-1700), Assen 1975, p. 8, nt 18.

24 Idem, p. 9-10; vgl. noot 21 op p. 10 (in navolging van Warners).

25 Warners, ‘Aemulatio’, p. 201.

26 Vgl. Brandt, Het leven van Joost van den Vondel (n. 7), p. 62.

27 Zie bijv. Ton Harmsen, Onderwys in de tooneel-poëzy. De opvattingen over toneel van het Kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum, diss. Amsterdam (UvA), Rotterdam 1989, stelling 6: ‘In de zeventiende eeuw werd geen driedeling ‘translatio - imitatio - aemulatio’ onderscheiden’. Vgl. ook J. Konst in Nederlandse Letterkunde 2 (1997), p. 385. Opvallend is dat Harmsen (in N.V.A., De tweeling van Plautus (n. 10), p. 12), onder invloed van Vondels ‘Aenleidinge’, het maken van vertalingen in de zeventiende eeuw ook en vooral in het licht ziet van ‘een noodzakelijke fase in het verwerven van litteraire vaardigheden: het lezen en vertalen van voorbeeld-auteurs diende voor de leerling, ook de vergevorderde, om zich de woordenschat en de technische vaardigheden eigen te maken die hij nodig had om daarna zelf aan het werk te kunnen’.

[p. 187]

deze opeenvolging koppelen. Het is overigens niet onwaarschijnlijk dat Warners zelf ook al tot een dergelijke conclusie moet zijn gekomen: een aantal van Vondels vertalingen was immers na de ‘aemulatio’ Gysbreght geproduceerd, de Ovidius-vertaling zelfs in het laatste deel van Vondels leven (hij is dan 84 jaar)²⁸, en het is dus onwaarschijnlijk dat dergelijke vertalingen nog als een ‘eerste stap op de weg naar technisch meesterschap’ beschouwd moeten worden.²⁹

Ook moeten niet voor publicatie bestemde vertalingen als oefening of als voorwerk³⁰ onderscheiden worden van het genre ‘vertaling’, d.w.z. van literaire vertalingen die in de zestiende en zeventiende eeuw vanuit de auteursintentie werden gepubliceerd, en die bijna nooit het werk van beginnende stuntelaars zijn geweest.³¹ Bovendien kennen dergelijke vertalingen zelden de slaafsheid die traditioneel aan beginnersimitaties wordt toegedacht. Al in A.G. van Hamels Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over litteratuur in Nederland (1918) is de stelling te vinden dat ‘niemand [...] in de zeventiende eeuw den eisch [stelde], dat vertalingen letterlijk zouden zijn, ja zelfs niet, dat ze zich zoo veel mogelijk aan het origineel zouden houden’.³² Vertalingen in die periode zijn - vaak in rijm en metrum - onvergelijkbaar met het schoolse proza-vertalen waarop Warners doelde en dat - als oefening binnen de muren van het klaslokaal - al sinds de

28 Zie Brandt, Het leven van Joost van den Vondel (n. 7), p. 55. J.D.P. Warners heeft zelfs een artikel aan de voorrede bij die Ovidius-vertaling gewijd (‘Vondels voorrede bij zijn Ovidiusvertaling’, in: Ntg 70 (1977), p. 324-331), dat opent met de volgende zinnen: ‘In 1671 verschijnt Vondels Metamorfosen-vertaling: de vertaler-dichter is dan 84 jaar oud en zal nog acht jaar te leven hebben. Wie op zulk een leeftijd Bacchanten vertaalt door wijnpapinnen en nog honderden karakteristieke vertalingen voor het grijpen lijkt te hebben, is een bewonderenswaardig mens en een groot dichter’.

29 Ik verwijs hier graag naar het promotie-onderzoek van Tanja Holzhey over de diverse functies van literaire (her) vertalingen aan het eind van de zeventiende eeuw in Nederland, waarbij de literaire bewegingsvrijheid van Nederlandse vertalers uitvoerig ter sprake komt.

30 Zo veronderstelt Smit, Kalliope, p. 394 dat Vondel, voordat hij de Gysbreght schreef, een vertaling van het tweede boek van Vergilius’ Aeneis had vervaardigd. Vgl. voor verschillende vertaalprocédé's bij Hooft: F. Veenstra, Bijdrage tot de kennis van de invloeden op Hooft, Assen 1946, p. 13.

31 Vgl. Warners, ‘Imitatio’ (n. 20), p. 82, die meent dat ‘vertalen voor de jonge dichter een eerste stap is op de weg naar technisch meesterschap.... Wie deze leerschool doorlopen heeft, staat overigens eerst aan het begin van zijn ontwikkelingsgang...’. Vondels prozavertaling (1646) van Vergilius was echter het resultaat van een intensieve bestudering gedurende verschillende jaren (W.A.P. Smit, Kalliope, p. 394).

32 A.G. van Hamel, Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over litteratuur in Nederland, Utrecht 1973 (reprint van 1918), p. 71. Deze opmerking werd sindsdien diverse malen aan de hand van renaissancistische voorbeelden gestaafd. Een goed voorbeeld is de studie van Theodoor Weevers, Coornhert's Dolinghe van Ulysse, Groningen 1934, die op talloze plaatsen illustreert dat Coornhert ‘zo klaarblijkelijk herscheppend’ (p. 18) tewerk ging bij het vertalen van de Odyssee uit het Latijn en opmerkt (p. 113) dat ‘alle Renaissance-vertalers, tot laat in de 17e eeuw toe’, de stof van het voorbeeld in zich opnemen, ‘ook de stijl voor een deel [assimileren], maar [..] dit alles dan in hun eigen vorm over[brengen]’ - hij steunt hierbij op een opmerking van zijn promotor Albert Verwey, Vondel's Vers, Santpoort 1927. Zie hierover W.A.P. Smit, Kalliope 1975, p. 248 (naar aanleiding van deze opmerking bij Weevers):‘... het feit dat de vertalers van de 16de, 17de en een groot deel van de 18de eeuw het oorspronkelijke werk in hun eigen vorm overbrengen en er zodoende in zekere zin iets nieuws van maken, heeft ver-strekkende consequenties. Het brengt mee, dat zij zich allerlei wijzigingen van meer of minder belang veroorloven: weglatingen, toevoegingen, vrije omschrijvingen, ja zelfs verbeteringen, als zij menen dat daartoe aanleiding bestaat’.

[p. 188]

Oudheid bestond: het vertalen als pedagogisch hulpmiddel bij het lezen van de klassieken en bij het grammatica-onderwijs.

Daarmee is in de literaire praktijk de scheidslijn tussen vertalen en bewerken uitermate smal geworden.³³ Het begrip ‘imitatie’ hoort eigenlijk ook niet zonder meer in de trits van Warners thuis, omdat het zo breed en rekbaar is dat zowel het vertalen als het emuleren ertoe gerekend kan worden.³⁴ Er bestaan onder gepubliceerde, literaire teksten in de renaissance schoolse, slaafse imitaties, maar ook ingewikkelde navolgingen van meerdere modellen, waarbij de creativiteit van de navolger borg stond voor een geheel nieuwe structuur of inkleding en de relatie met een of meerdere bronnen bewust onherkenbaar was gemaakt, in een proces van dissimulatio.³⁵

Van de drie begrippen is ‘aemulatie’ misschien nog het meest complex, ook doordat wedijver, evenals imiteren trouwens, naast een specifiek poëticaal karakter tamelijk dominant een meer algemene betekenis heeft. Competitiedrang is nu eenmaal een gewone menselijke eigenschap die ook bij zeventiende-eeuwse Nederlandse dichters niet ontbrak. Het streven naar wedijver komen we daarom overal tegen, ook bij het vertalen en imiteren.³⁶ Een bijkomende complicerende factor is de precieze poëticale invulling van het begrip ‘aemulatio’. Wanneer we het begrip definiëren als ‘strijd met het voorbeeld’, dan kunnen hier in principe vrijwel alle imitaties toe gerekend worden, zeker indien er sprake is van inhoudelijke aanpassingen in de navolgende tekst die de reflectie zijn van andere maatschappelijke, religieuze en/of talige omstandigheden: met andere woorden, adaptaties naar een nieuwe plaats en tijd (zoals in de Warenar), verchristelijking (zoals in de Gysbreght), maar ook vertalingen in een zuivere en heldere moedertaal mogen dan dit predicaat dragen.³⁷ Wanneer we het begrip echter definië-

33 Vgl. Pierre de Laudun, L'art poétique françois, Parijs 1597 (reprint Genève 1971), p. 238 (‘De la version’): ‘... toutesfois attendu qu'elle [la Version ou Traduction] n'est gueres different de l'imitation, & mesme que (comme disent nos Poëtes) c'est une espece de l'imitation’.

34 Vgl. over de relatie tussen vertalen en imiteren: Luc Korpel, ‘Rhetoric and Dutch Translation theory (1750-1820), in: Target 5 (1993), p. 55-69; en idem, Over het nut en de wijze der vertalingen. Nederlandse vertaalreflectie (1750-1820) in een Westeuropees kader, diss. Amsterdam (UvA), Amsterdam 1992, p. 96. Uitspraken als bij Jacques Peletier du Mans, L'Art Poëtique (1555), ed. A. Boulanger, Parijs 1930, p. 105 (‘La plus vraie espece d'Imitacion, c'est de traduire’) en Thomas Sebillet, Art poëtique françois pour l'instruction des jeunes studieus, & encor peu avancéz en la Poésie Françoise (1548), ed. F. Gaiffe, Parijs 1910, p. 190 (‘Mais puis que la version n'est rien qu'une imitation...’) zijn gangbaar in deze periode.

35 Ik verwijs hier graag naar het promotie-onderzoek van Sven Birkemeier over de verschillende imitatieprocédés in het werk van de Franse auteur Jean de Rotrou (1609-1650).

36 Er bestaan klassieke uitspraken, o.a. bij Plinius, die het ‘aemulari’ strikt van ‘imitari’ lijken te scheiden, zoals Epist. VII. 30.5 (‘non ut [Demosthenem] aemularer (improbum enim ac paene furiosum), sed tamen imitarer et sequerer...’). Hier betreft het echter vooral de ‘improba aemulatio’ in het literaire veld, een bescheidenheidstoop waarin ‘aemulari’ pregnant voor een overmoedige ‘wedstrijd’ met een (hooggeacht) voorbeeld om de overwinning wordt geduid (dit in tegenstelling tot de schoolsituatie: Epist. VII. 9.1-5: ‘Audax haec, non tamen improba, quia secreta contentio’ - zie hierna, n. 45). Bekend is ook Horatius' ‘Pindarum quisquis studet aemulari’ (Warners, ‘Aemulatio’ (n. 15), p. 193). Vgl. voor de interpretatie van deze woorden (het onderscheid tussen aemulari en imitari) in de negentiende en twintigste eeuw: A. Reiff, Interpretatio, imitatio, aemulatio. Begriff und Vorstellung literarischer Abhängigkeit bei den Römern, Düsseldorf 1959, p. 55, nt 79; en verder p. 82 vlgg.

37 Vgl. Thomas Sebillet, Art Poetique François (1548), ed. Félix Gaiffe en Francis Goyet (Parijs 1988, 2.14 (‘De la Version’), p. 188: ‘Et vrayement celuy et son oeuvre meritent grande louenge, qui a peu proprement et naïvement exprimer en son langage, ce qu'un autre avoit mieus escrit au sien, aprés l'avoir bien conceu en son esperit’.

[p. 189]

ren als ‘streven om met een voorbeeld te strijden’, dan komen eigenlijk alleen die imitaties in aanmerking een ‘aemulatio’ genoemd te worden waarvan de auteur zich expliciet over zo'n streven - een competitie met het voorbeeld - heeft uitgesproken: de Gysbreght mag dan eigenlijk geen ‘aemulatio’ meer worden genoemd, omdat Vondel inleidend wel allerlei parallellen tussen zijn tekst en Vergilius aangeeft, maar nergens zegt dat het zijn bedoeling is Vergilius naar de kroon te steken.

Het moge duidelijk zijn dat het begrip gevoelig is voor waarde-oordelen: iets als een ‘streven’ kan nog redelijk objectief geduid worden, maar ook hier blijft het mogelijk een auteur achteraf aan zo'n streven te verbinden, bijvoorbeeld in de trant van: ‘natuurlijk heeft Vondel de bedoeling gehad met Vergilius te strijden, ook al zegt hij dit niet met zoveel woorden’. Wanneer we aemulatio niet slechts opvatten als een strijd met het voorbeeld, maar ook als een streven om dit voorbeeld te evenaren of te overtreffen, dan verzeilen we in nog grotere waarde-oordelen. Zoals het vragen om kritiek door de auteur zelf in de zeventiende eeuw tot de bescheidenheidsclichés gerekend wordt,³⁸ behoort de constatering door anderen dat een auteur een overwinning op het voorbeeld heeft behaald, tot de literaire loftopiek. Hugo de Groot kon Hooft eigenlijk op weinig andere manieren complimenteren dan door diens Warenar als een verbetering van het voorbeeld te kwalificeren.

Er zitten dus nogal wat haken en ogen aan de begrippen translatio, imitatio en aemulatio (ook als driedeling), waar Warners aan voorbij is gegaan. Dezelfde trits komen we overigens al eerder³⁹ en elders⁴⁰ tegen, terwijl zij ook recentelijk nog doorklinkt.⁴¹ Het

38 Zie bijv. Hooft, Briefwisseling, nr 1137.

39 Bijvoorbeeld bij Gilbert Highet, The classical tradition. Greek and Roman influences on Western literature, New York en Londen 1949 (⁴1959), p. 104: ‘Classical influence flows into the literature of modern nations through three main channels. These are: translation; imitation; emulation’, met een volkomen a-historische omschrijving van de emulatie: ‘The third stage is emulation, which impels modern writers to use something, but not everything, of classical form and material, and to add much of their own style and subject-matter - in the endeavour to produce something not only as good as the classical masterpieces but different and new’.

40 In dezelfde tijd dat Warners zijn drie artikelen publiceerde, werkte Arno Reiff aan een proefschrift over het zelfbewustzijn van de Romeinen ten aanzien van Griekse voorbeelden: Interpretatio, imitatio, aemulatio (zie boven, noot 36). Reiff (p. 113-117) komt nu met betrekking tot de Romeinse literatuurtheorie tot een vergelijkbare driedeling die hij overigens een bij uitstek Romeinse ‘Begriffsreihe’ noemt: 1. de interpretatio als een woordgetrouwe omzetting van het origineel; 2. de imitatio als een inhoudelijk en/of stilistisch relatief vrije navolging van het voorbeeld; 3. de aemulatio als een zelfstandige, met het voorbeeld wedijverende omzetting. Vgl. hierbij de kritiek in de recensie van dit werk door M. Fuhrmann, in: Gnomon 33 (1962), p. 446-448, en Andrée Thill, Alter ab illo. Recherches sur l'imitation dans la poésie personelle à l'époque augustéenne, Parijs 1979, p. 451-470. Zie over dit alles ook Alexandru N. Cizek (Imitatio et tractatio. Die literarisch-rhetorischen Grundlagen der Nachahmung in Antike und Mittelalter, Tübingen 1994, p. 44-45).

41 In de historische Nederlandse letterkunde veelal als echo van Warners nog tot de dag van vandaag: vgl. Mireille Vinck-van Caekenberghe. Een onderzoek naar het leven, het werk en de literaire opvattingen van Cornelis van Ghistele (1510/11-1573), rederijker en humanist. Gent 1996, p. 346, 355. P.C. Hooft, Warenar, ed. L. van Gemert en M. Meijer Drees, Amsterdam 2002, p. 60. Zo ook heeft de studie van Reiff een aantal wetenschappers geïnspireerd. Tot hen moet Alexandru N. Cizek (Imitatio et tractatio, zie noot 40) worden gerekend, die dezelfde driedeling als verschillende ontwikkelingsfasen op de Romeinse en Middeleeuwse letterkunde betrok. Opmerkelijk is dat Cizek de Romeinse letterkunde als een ontwikkeling beschouwt waarbij hij de aanloop naar de eerste eeuw v. Chr. in fases van ‘interpretatio’ en ‘imitatio’ benoemt en de belangrijke auteurs uit de Gouden Latiniteit een volwaardige ‘aemulatio’ wordt toegedacht. Eenzelfde proces ziet Cizek in de ontstaansfase en ontwikkeling van de diverse volkstalige literaturen in de Middeleeuwen gerelateerd aan die van het middeleeuwse Latijn en de Byzantijnse literatuur (p. 46): ‘Man könnte auf vereinfachende Weise sagen, die an den Griechen geschulten Römer seien im Laufe der Zeit von der Elementarstufe der interpretatio über die mittlere Phase einer freieren imitatio bis zur hohen Stufe selbständiger aemulatio herangewachsen’. Uiteraard brengt Cizek (t.a.p.) de interpretatio ook in verband met de eerste trap in het literatuuronderwijs: het oefenen in het lezen en beluisteren en de overgang naar een creatieve fase, waarbij de leerling nog dicht bij het voorbeeld blijft. Toch kunnen er volgens Cizek ook in de schoolpraktijk verschillende zelfs tot aemulatio leidende schakeringen worden onderscheiden. Overigens had ook Reiff de Romeinse ideeën over wedijver al gerelateerd aan de wens naar ‘stofflicher Selbständigkeit und nationalrömischer Thematik’ (Reiff, Interpretatio, imitatio, aemulatio, p. 116).

[p. 190]

geloof aan het bestaan van deze drie elementen als ‘poëticale eenheid’ wordt niet zozeer in de hand gewerkt door het onvoldoende onderkennen van het feit dat de drie zowel een stilistische als inhoudelijke kant hebben en zowel op school als in het literaire veld bestaan, maar doordat niet genoeg de consequentie van dergelijke verschillende posities onder ogen is gezien.⁴² In zuiver stilistische zin zijn het procédés die al sinds de Oudheid in de schoolpraktijk hun nut bewijzen. Immers, de leerling begint zijn taal- en letterkundige training met het vervaardigen van een simpele en slaafse prozavertaling om vervolgens zijn stijl met veel oefening en vlijt door de regels van de kunst en door imitatie van belangwekkende voorbeelden te laten vormen, steeds in competitie met zijn medestudenten.⁴³ Onder de bezielende leiding van een gedegen leraar weet de leerling vervolgens in allerlei opzichten een meer zelfstandige houding te verwerven om als geslaagde scholier misschien zijn leraar naar de kroon te steken en zelfs met literaire voorbeelden te wedijveren.⁴⁴ Wedijver is een kwaliteit die op school in alle

42 Overigens maken Reiff (Interpretatio, imitatio, aemulatio, p. 37-38 en passim) en Warners (‘Aemulatio’, p. 195, 197) wel degelijk een onderscheid tussen inhoud en vorm, maar met name Warners verbindt eigenlijk geen of nauwelijks conclusies aan dit verschil, en spreekt vrijwel uitsluitend over het inhoudsaspect.

43 Quintilianus, Inst. orat. I.2.22 en 26; I.3.11. G.J. Vossius ziet voordelen in kleine klasjes boven het private onderwijs dat duur was voor de student en waarin de stimulerende wedijver met medestudenten ontbrak. Vossius aan Vlamingius, d.d. 12 april 1636 (Epp. Col. I, nr 280): ‘Nam in illa quadragenorum aut plurium una in classe turba et eorum quidem tam ingenio, profectu, moribus etiam differentium, vix credi potest quam minutum sit illud quod, propter sic divisam magistri curam, ad puerorum singulos redit quotidie. Nee propterea contendero, unum uni committi oportere, quod nonnulli tentant, sed saepe infoeliciter. Nam praeterquam quod res ea magnorum est sumptuum, abest aemulatio, quae studia omnis aetatis multum alit et fovet. Et linguae praeterea melius adiscuntur allocutione multorum. Mediam igitur viam insisti velim’ (Dirk van Miert, Illuster onderwijs. Het Amsterdamse Athenaeum in de Gouden eeuw, 1632-1704, Amsterdam 2005, p. 97 en 324 nt 22). Bij Sturm is sprake van een wedstrijd tussen twee scholen, een wedstrijd in een gemeenschappelijk streven naar kennis en welsprekendheid (doctrina, eloquentia) tussen zijn Lavinger gymnasium en het Dillinger jezuïetencollege (J. Sturm, Classicarum epistolarum libri III (1565), p. 680). Zie Bauer, lemma ‘aemulatio’, k. 172.

44 Vgl. voor de klassieke context een in de renaissance veel geciteerde brief van Plinius Secundus (Epist. VII. 9.1-5) aan zijn vriend Fuscus, waarvan de inhoud een onderwijsprogramma geeft: ‘Je vraagt me naar mijn mening over hoe je in afgezonderdheid, waar je nu al lang van geniet, moet studeren. Nuttig is vooral - en velen adviseren dit - om uit het Grieks in het Latijn of uit het Latijn in het Grieks te vertalen. Dit soort oefening verschaft een persoonlijk en luisterrijk woordgebruik, rijkdom in uitdrukkingsmogelijkheden, en een krachtige uiteenzetting. Bovendien wordt door navolging van de beste auteurs de vaardigheid verworven om overeenkomstige dingen te vinden. Tegelijkertijd kan men bij het vertalen niet ontgaan wat men bij het lezen over het hoofd ziet. Hiermee wordt inzicht en een juist oordeelsvorming verworven. Wanneer je zoveel hebt gelezen van een auteur datje het onderwerp en de gedachtegang beheerst, staat niets je in de weg om als een mededinger te te schrijven en te vergelijken met de gelezen passages, en met zorg af te wegen wat jij en wat hij beter hebben gedaan. [...] Je mag soms ook passages die je zeer goed kent, uitkiezen en proberen hiermee te strijden. Dit is een gedurfde maar toch niet onbeschaamde strijd, omdat zij heimelijk is. We zien trouwens velen die dit soort wedstrijden met veel lof voor zichzelf hebben ondernomen, en die, omdat ze de hoop niet opgaven, degenen die ze slechts op de voet wilden volgen, voor zijn gebleven [...]. Je zou ook een rede die je bijna bent vergeten, opnieuw ter hand kunnen nemen, veel [van het origineel] bewaren, maar nog meer schrappen, sommige dingen door inlassingen verbeteren en andere opnieuw schrijven’ (‘Quaeris quemadmodum in secessu, quo iam diu frueris, putem te studere oportere. Utile in primis, et multi praecipiunt, vel ex Graeco in Latinum vel ex Latino vertere in Graecum. Quo genere exercitationis proprietas splendorque verborum, copia figurarum, vis explicandi, praeterea imitatione optimorum similia inveniendi facultas paratur; simul quae legentem fefellissent, transferentem fugere non possunt. Intellegentia ex hoe et iudicium adquiritur. Nihil offuerit quae legeris hactenus, ut rem argumentumque teneas, quasi aemulum scribere lectisque conferre, ac sedulo pensitare, quid tu quid ille commodius. [...] Licebit interdum et notissima eligere et certare cum electis. Audax haec, non tamen improba, quia secreta contentio; quamquam multos videmus eius modi certamina sibi cum multa laude sumpsisse, quosque subsequi satis habebant, dum non desperant, antecessisse. Poteris et quae dixeris post oblivionem retractare, multa retinere plura transire, alia interscribere alia rescribere’).

[p. 191]

leerfases wordt verlangd,⁴⁵ dus ook bij de beginnende scholier die een slaafse vertaling probeert, maar dan is het de wedijver met medescholieren. Waar we spreken over de gevorderde leerling die met literaire voorbeelden strijdt, moeten we uiteraard niet denken aan een jeugdig talent dat de openingsverzen van de Aeneis in beter Latijn zal omzetten. Het ging hier in de praktijk om niet veel meer dan het stilistisch experimenteren en variëren van niet al te sterke passages bij literaire voorbeelden.⁴⁶ Dit oefenen om de eigen stijl te ontwikkelen en correct te leren schrijven is onvergelijkbaar met de aemulatio in het literaire veld waartoe bijvoorbeeld - op een heel ander niveau - het geleerdenspel gerekend kan worden, met als inzet de zelfstreling van erudieten die bewust verborgen toespelingen herkenden, en zowel de overeenkomsten als de verschillen met het origineel konden genieten.

Ik richt me nu in het bijzonder op de schoolpraktijk om te laten zin hoe de aemulatio hier onverbrekelijk verbonden was met het imiteren. De wedijver als grondhouding van de scholier komen we al in de Oudheid tegen, waar ‘aemulatio’ aanvankelijk vooral een rhetorische term is bij het leren opstellen van met name juridische en politieke redevoeringen. De leerling leerde hoe hij de politieke tegenstander met woorden moest verslaan of hoe hij de belangen van een cliënt in juridische zin optimaal kon behartigen wanneer hij de tegenpartij te slim af was. Dit had vooral een stilistische achtergrond, maar ook werd de inhoud erbij betrokken. Zo raadde Isocrates zijn studenten aan niet de thema's waarover andere redenaars vroeger al hadden gesproken, te herhalen maar om dezelfde thema's zo te bewerken dat de studenten beter dan hun voorgangers spraken.⁴⁷

45 Hoe vaak wordt in de renaissance niet de uitspraak van Quintilianus (Inst. orat. X.2.4 en 9) aangehaald dat zelfs studenten die niet naar het allerhoogste streven, liever moeten wedijveren dan volgen: ‘Ante omnia igitur imitatio per se ipsa non sufficit...’; ‘Sed etiam qui summa non appetent, contendere potius quam sequi debent’.

46 Gevaar bij het navolgen van de meest eminente auteurs is dus het missen van de deugd en het overslaan naar een ondeugd. Oplossing kan zijn, volgens Bulephorus in de Ciceronianus, om mindere schrijvers na te volgen omdat hun positieve kwaliteiten er meer uitspringen en niet allemaal tegelijk voorkomen. Erasmus, Ciceronianus (n. 11), p. 116 vlgg. Vgl. Jo Ann Della Neva, ‘Reflecting lesser lights: the imitation of minor writers in the Renaissance’, in: Renaissance Quarterly 42.3 (1989), p. 449-479, spec. 472.

47 Isocrates, Panegyricus 8; vgl. Helmut Flashar, ‘Die klassizistische Theorie der Mimesis’, in: Le classicisme à Rome aux I-ers siècles avant et après J.-C., Genève 1978, p. 79-97, spec. p. 84. De Rhetorica ad Herennium geeft scholieren het advies zich op één of meer politieke redenaars te richten, deze op het Forum nauwkeurig te bestuderen en hun taal en houding thuis ijverig na te volgen, wat resulteerde in de trits: ‘ars-imitatio-exercitatio’ (Auct. ad Her. I.3; Cicero, De oratore II.90).

[p. 192]

In de zestiende-eeuwse schoolpraktijk was het streven voor de iets gevorderde student uiteraard geenszins het navolgen zonder meer, maar het maken van verschillen. Uiteindelijk, in het literaire veld zou de imiterende dichter met deze verschillen zijn voorbeeld moeten overtreffen. Maar op school waren de doelstellingen minder ambitieus, hoewel de idee van competitie leveren ten volle werd uitgebuit, ook om de eigen prestaties kritisch te kunnen beoordelen. Een goed voorbeeld zien we bij de Straatsburgse rector Johannes Sturm (1507-1589). In 1549 publiceert hij de Nobilitas literata, in feite een schoolprogramma gericht tot twee broers van edele komaf, Anthonie en Philip Werter, die Sturm om advies hadden gevraagd hoe ze het beste hun studie thuis konden afronden. Omdat de broers al een redelijke kennis van Latijn, Grieks, logica en rhetorica moeten hebben bezeten, produceerde Sturm een driejarig studieplan, waarbij het eerste jaar grotendeels aan de stilistische navolging van Cicero was gewijd. Hierbij was het niet in de eerste plaats de bedoeling dit model te verbeteren maar om zichzelf te corrigeren. Daarbij veronderstelt Sturm, bij het definiëren van het begrip imitatie, een zekere wedijver, in het bijzonder als stilistische perfectie bij het overbrengen uit een andere taal:

Ik noem imitatie μιμητική (een mimetische kunstvorm) waarin er ζ

λος (wedijver) is, ijver en begeerte om te bereiken wat prijzenswaardig en bewonderenswaardig in de taal van een ander is.⁴⁸ Dit is dus de methode om in je eigen taal de dingen tot uitdrukking te brengen die in andermans taal bewonderenswaardig en roemrijk zijn, de behandeling en taalvormen die de Grieken εἴδη (vormen) en ἰδέας (ideeën) noemen.⁴⁹

Als er niet uit het Latijn naar de moedertaal vertaald of bewerkt werd, viel deze specifieke vorm van wedijver weg. In zijn De imitatione (1574) stelt Sturm ζ

λος (of wedijver) eveneens gelijk met de mimetische imitatie, maar nu als het streven om het voorbeeld te overtreffen dat altijd bij de leerling aanwezig moet zijn. Navolging omschrijft hij daar als de krachtige en kunstvaardige neiging van de geest om de kwaliteiten te verwerven waarvan de leerling meent dat ze bij een bepaalde redenaar uitblinken. Maar Sturm blijft pedagoog. Indien de leerling de mogelijkheid ontbeert deze kwaliteiten van het voorbeeld te overtreffen, dan moet de scholier naar gelijkwaardigheid met het voorbeeld streven.⁵⁰ Vanzelfsprekend komt Sturm in zijn studieprogramma ook over de

48 Bij Dionysius van Halicarnassus worden μἰμησις en ζ

λος ongeveer gelijkgesteld. Zie idem, Opuscula, ed. H. Usener en L. Radermacher, Leipzig 1904-1929 (reprint Stuttgart 1965), dl 2, p. 203, Fragment 6, rr. 6-10. Het gaat hier om het slechts fragmentarisch overgeleverde Περὶ μιμήσεως van Dionysius van Halicarnassus. Zie verder Reiff, Interpretatio, imitatio, aemulatio (n. 36), p. 117.

49 J. Sturm, Ad Werteros fratres, Nobilitas literata, Straatsburg 1549, p. 30v-31r: ‘Imitationem appello μιμητικόν: in qua ζ

λος est, studium & amor eius consequendi, quod in alterius oratione laudabile & admirabile videtur. Ea vero ratio est exprimendi in tua oratione, quae in aliena aut laudabiles aut illustres sunt dicendi tractationes & formas: quas Graeci tum εἴδη: tum ἰδέας nominant’. Met deze ἰδέας lijkt Sturm te verwijzen naar het stijlsysteem van Hermogenes (zie Jansen, Brevitas (n. 10), II. 1.7).

50 J. Sturm, De imitatione oratoria libri tres, cum scholis eiusdem authoris, antea nunquam in lucem editi, Straatsburg 1574, I.1, fol. Biv: ‘Itaque neminem nos ab imitandi exercitatione excludimus: in quo cupiditas, & studium, & naturae bona aliqua extabunt primordia. sed studium, inquam, requirimus acre, & vehemens, & constans: propter rei, de qua agimus, naturam. Nam quod Latini oratores imitationem, & Graeci μιμησίν nominant: eandem etiam ijdem Graeci ζ

λος vocant, hoc est, aemulationem & quasi affixum observandi stadium eius rei, cuius velit exprimere similitudinem. Sit igitur Imitatio, vehemens, & artificiosa animi applicatio ad eas laudes adipiscendas, quas in oratore putas excellere: ut si non superare, at quam similimus atque par esse videaris’. Vgl. Quintilianus, Inst. orat. X.2.10.

[p. 193]

verwachtingen ten aanzien van de meer gevorderde student te spreken: meer zelfstandigheid, minder slaafse imitatie en uiteraard ook hier wederom ‘wedijver’, waardoor de navolging losser van het voorbeeld komt te staan:

Hoewel we niet gelijk kunnen zijn aan of verheven boven het meest volmaakte, is het toch eervol en aanbevelenswaardig om hiermee in veel opzichten te strijden, en zelfs - indien mogelijk - om iets beter te doen, en om iets toe te voegen, weg te laten of te veranderen in wat we hebben gevonden of in de voorbeelden die we navolgen, en om te proberen altijd iets te bouwen wat verhevener is. Imitatie moet vrij zijn en niet slaafs. Het is mijn wens dat een navolger niet altijd in de voetstappen van een ander treedt, maar dat hij waar mogelijk en gepast, zijn voorganger voorblijft.⁵¹

De wedijver in Sturms definities wordt steeds verweven met imitatie en kan hiervan niet als een afzonderlijke fase worden gezien. Literaire navolging impliceerde in de vroegmoderne tijd een zekere oorspronkelijkheid door het zorgvuldig kiezen en gebruiken van voorbeelden, door geleende stof te herinterpreteren, en door de gebruikte modellen en stof te verbeteren. Ook dat moest in de schoolbanken worden geleerd. Zo geeft Vives aan leraren het advies om hun studenten te oefenen in het beoordelen van verschillende voorbeeldauteurs. Daartoe houdt hij in zijn De tradendis disciplinis (1531)⁵² een uitvoerige bespreking van allerlei klassieke en eigentijdse schrijvers met zijn eigen aanbevelingen om ze wel of niet te gebruiken en voor wie of voor wat, en tevens laat hij weten welke auteurs voor welke vraagstukken ingeschakeld kunnen worden. Hiernaast geeft hij enige algemene adviezen: de leerlingen moeten auteurs met een goede, dat wil zeggen een korte en duidelijke, stijl niet alleen lezen, maar ook uit het hoofd leren. Andere voorbeeldauteurs zijn minder duidelijk en te versnipperd, zodat ze de leerlingen weinig hulp bieden: ze moeten wél worden gelezen, maar niet uit het hoofd geleerd en ook niet herhaaldelijk gelezen. Sommige auteurs hoeft men niet te lezen, maar moeten de leerlingen in de bibliotheek achter de hand houden om te kunnen opslaan indien nodig. Interessant is dat Vives hier ook de aard van de leerling betrekt op de keuze van de te lezen auteur, en dit om aanwezige karaktertrekken niet te versterken: zo moet een gevoelige jongen geen Ovidius lezen, een spottend kind geen Martialis, een grove (grofgebekte) leerling geen Lucianus, een jongen met aanleg tot oneerbiedigheid geen Lucretius en de meeste (Epicureïsche) filosofen evenmin.⁵³

51 Sturm, Nobilitas literata, p. 37r: ‘Quanquam verum etiam est, etiamsi perfectissimis similis esse, aut anteponi non possis: tamen honestum & praeclarum esse, in multis rebus cum illis contendere: quaedam etiam meliora facere, cum possumus: & illorum vel inventis, vel exemplis, quos imitamur, aut addere aliquid, aut detrahere, aut commutare: & aliquid conari atque moliri, quod sit praestantius. Id enim omnibus fuit aetatibus, & omnibus semper concessum mortalibus. Libera enim, non servilis debet esse imitatio. Et imitatorem non semper sequi alterius vestigia volumus: sed quam saepissime, & quoties poterit, si poterit decenter, prae euntem antevertere’.

52 Vives, De tradendis disciplinis (1531), bk 3, in Opera, 1555, dl 1, p. 472.

53 Vives, De tradendis disciplinis, p. 472-473: ‘Scriptores non sunt omnes eadem metiendi regula. Sunt, qui in tradendis suis ordinem quendam sunt secuti, & methodum brevem ac dilucidam, atque ad percipiendum facilem: hi sunt non modo relegendi, sed ediscendi quoque ad verbum. Alij exacte quidem persecuti sunt susceptum argumentum, sed vel fusius tamen, vel perplexius quàm expediat addiscenti: hic relegendus est quidem, non tamen perinde ut prior versandus, & terendus manibus. Alios suffecerit legisse. Sunt quos nihil necesse sit legi, sed in bibliotheca tantum servari ad consilium, quum usus poscat. Ante omnia arcendus puer ab autore, qui vitium potest fovere, ac nutrire, quo is laboret: ut libidinosus ab Ovidio: scurrilis à Martiale: maledicus & subsannator à Luciano. Pronus ad impietatem à Lucretio, & plerisque philosophorum, Epicureis potissimum’.

[p. 194]

Strijd met de voorbeelden wordt constant verlangd, maar vanuit de aanname dat de navolging van de scholier altijd minder zal zijn dan de bron opteert Vives voor het gebruik van de meest prominente voorbeelden. Tegelijkertijd waarschuwt hij voor teleurstelling bij het navolgen van juist de beste schrijvers en voor blind epigonisme.⁵⁴ Zo is Cicero onnavolgbaar in dubbele betekenis van het woord:

De navolging van Cicero's woorden is nuttig en veilig, maar niet die van zijn stijl. Want indien iemand niet [geheel] slaagt in zijn poging zal hij, die slechts in de buurt van Cicero komt, wat betreft zijn taal een breedsprakige, krachteloze, alledaagse en minder soort taal voortbrengen.⁵⁵

Deze navolgingsangst vormt ook een probleem voor de gevorderde literator in het literaire veld: iedereen kende de beroemde klassieken; ze zijn moeilijk te evenaren en wanneer een auteur zich uitsprak over strijd en winst getuigde dat van overmoed en kon hij genadeloos op het resultaat worden afgerekend.⁵⁶ Wél was het een loftopos te vermelden dat een auteur in een bepaalde stijlkwaliteit, zoals in zoetvloeiendheid, helderheid, of zelfs bondigheid, had uitgemunt.⁵⁷ Wanneer Hugo de Groot probeert aan te geven in welk opzicht Cicero zijn Griekse voorgangers had overtroffen, wijst hij ook op losse stijlkwaliteiten: Cicero bezat volgens hem de zeggingskracht van Demosthe-

54 DellaNeva, ‘Reflecting lesser lights’ (n. 46), p. 469.

55 Vives, De tradendis disciplinis, p. 493: ‘Utilis est imitatio verborum Ciceronis, & tuta, dictionis verò non item: hanc enim si quis non assequatur, in sermonem quendam degenerabit redundantem, enervem, vulgarem ac plebeium, cui vicinus admodum est M. Tullius...’ Vgl. Erasmus, Ciceronianus (n. 11), p. 116-118: ‘Ad hanc laudem aemulandam si quis componat se anxie, quo Demosthenicus videatur, periculo vicinus est, ne minus dicat quam oportet...’.

56 Zo had Bembo om die reden aanvankelijk slechts middelmatige voorbeelden gevolgd in de hoop dat ‘wanneer hij met hun hulp zo ver als hij wilde gevorderd was, de overgang naar de auteurs die voor de beste werden gehouden, voor hem gemakkelijker en duidelijk veiliger zou zijn’. G. Santangelo (ed.), Le epistole ‘De Imitatione’ di Giovanfrancesco Pico della Mirandola e di Pietro Bembo, Florence 1954, p. 51: ‘Id cum deliberavissem, magna me haesitatio tenuit: deberem ne eos, qui mediocritatem non excederent, an illos potius, qui essent omnium eminentissimi, statim initio aggredi: quos omni studio colerem, ad quorumque similitudinem me quam diligentissime compararem. Nam si animum ad summos adiecissem, illud verebar, ne me vel rei difficultas ab incepto deterreret; vel certe frangeret suscepti oneris magnitudo: cum me parum proficere optimorum sciptorum longeque praestantissimorum exemplis comparationeque cognoscerem: sin autem mediocribus me tradidissem, equidem sperabam fore, ut cum ab illis quantum vellem profecissem, et facilior mihi esset et plane tutior ad eos transitus, qui primi haberentur’. Zie ook I. Scott, Controversies over the Imitation of Cicero as a Model for Style and some Phases of their Influence on the Renaissance, New York 1910, dl 2, p. 13-14. Della Neva, ‘Reflecting lesser lights’ (n. 46), p. 459-460.

57 Vgl. Jansen, Brevitas (n. 10), p. 138. Vgl. bijv. de kwalificatie elegantia (d.w.z. puritas, proprietas) bij P.C. Hooft, omschreven door de drukker van de Theseus ende Ariadne (ed. A.J.J. de Witte, Zutphen z.j. (1971) p. 39; ook in AgW 2, p. 65-68), ‘Aen den const-lievende Leser’: ‘Wat heeft den hooch-vermaerden Vergilium, tot een Prins onder de oud-beroemde Latijnsche dichters ghestelt, anders, dan dat hy de voornaemste der Grieckscher dichteren Homerum, met suyvere woorden zijns taels, eygentliic, seer nau ende stateliick uytghebeeldt heeft? So sal dan oock onsen Hooft boven de dichters van onsen tyden ende tale uytstekende blyven, overmidts dat hij op 't naeste, eygentliickste ende statichste, immers so gheluckeliick, als wel sonder voorgangher, den Prins der Latiinsche dichteren Virgilium nageboost heeft’.

[p. 195]

nes,de rijkheid in de uitdrukking van Plato, en de bevalligheid van Isocrates,⁵⁸ en juist in die samenstelling was hij onovertroffen. Ook waar klassieke voorbeeldauteurs onderling werden vergeleken om tot een selectie van navolgenswaardige voorbeelden te komen, keek men vooral naar afzonderlijke stijlkwaliteiten:⁵⁹ Caesar stond bekend om zijn helderheid, Sallustius om zijn beknoptheid, Livius om zijn rijkheid van stijl, enzovoorts.⁶⁰ Hiernaast bestond er uiteraard de canon van klassieke auteurs die in een specifiek genre hadden uitgeblonken: Cicero voor het proza, Vergilius voor het epos, Seneca in de tragedie.

Op grond van het voorafgaande kom ik afsluitend tot een zestal constateringen.

1.	inhoudelijke emulatie moet worden onderscheiden van stilistische emulatie; bij het kwalificeren van inhoudelijke suprematie spelen aspecten als verchristelijking en aanpassing aan de huidige tijd een belangrijke rol.
2.	De begrippen uit Warners trits horen - zo bij elkaar - in de vroegmoderne periode met name thuis in de stijlontwikkeling van de jonge leerling, een schoolmethode dus, waarbij het emuleren van de gevorderde leerling uiteraard niet door verchristelijking mocht worden ingevuld maar eerder als een grondhouding van de leerling werd beschouwd, ook bij het vertalen en imiteren.^61
3.	Veel poëticale inzichten in de renaissance met betrekking tot de navolging van auteurs en teksten zijn door of via zestiende-eeuwse Italiaanse of Latijnse poëtica's al dan niet met de titel ‘De imitatione’ doorgedrongen en ontwikkeld. Deze verhandelingen kunnen vaak op verschillende niveaus worden gelezen maar niet mag worden vergeten dat een groot deel van die poëtica's oorspronkelijk bedoeld was voor de

58 Hugo de Groot, Parallelon rerum publicarum (...), liber tertius. Uit een echt handschr. uitgeg., in 't Nederduitsch vert., en met aanm. opgehelderd door Johan Meerman, 3 dln, Haarlem 1801-1803, dl 3, p. 53: ‘Voor wie het geheel beschouwt zal duidelijk zijn dat de verstanden van de Atheners scherpzinnig en sierlijk zijn geweest (...); de Romeinen daarentegen (om met Horatius een enkel Grieks woord met twee Latijnse te omschrijven) laat van studie. Want zelfs op de welsprekendheid, die deels door een gift van de natuur, deels door de theorie van het onderwijs verkregen wordt, kunnen zij zich vóór Cicero niet beroemen, ofschoon zij geacht moeten worden door hem alleen alle Grieken overtroffen te hebben. Want Cicero heeft, zoals de beste beoordelaar van de schrijvers terecht oordeelt, de zeggingskracht van Demosthenes, de rijkheid in de uitdrukking van Plato, de bevalligheid van Isocrates weten te bewerkstelligen...’ (‘In universum aestimanti liquebit Atheniensium acuta & elegantia fuisse ingenia, (...) Romanos vero (ut cum Horatio vocem Graecam unam Latinis duabus explicem) seros studiorum. Nam ne eloquentiam quidem, quae partim Naturae beneficio, partim institutionis artificio acquiritur, ante Ciceronem jactare possunt, in hoc uno omnes Athenienses superasse censendi. Nam, ut recte judicat optimus scriptorum arbiter, effinxit M. Tullius vim Demosthenis, copiam Platonis, jucunditatem Isocratis...’).

59 Vgl. bijv. D. Heinsius, De tragoediae constitutione, Leiden 1643, p. 122: ‘Ovidius omnes transcendit, sive falsa probabiliter, sive obscura perspicue, sive utraque ornate, sive omnia simpliciter sint exponenda’ (‘Ovidius overtreft allen, of het er nu om gaat dat fictieve zaken op een waarschijnlijke wijze, duistere dingen op een heldere wijze, beide op een sierlijke wijze, of alles op een eenvoudige wijze uiteen moet worden gezet’).

60 Zie bijv. Bembo, in: Io Francesci Pici ad Petrum Bembus de imitatione libellus, gevolgd door Petrus Bembus Ioanni Francesco Pico S.P.D..., Venetië 1530; Walter L. Bullock, ‘The precept of plagiarism in the cinquecento’, in: Modern Philology 25 (1928), p. 293-312, spec. p. 300.

61 Vgl. Korpel, Over het nut (n. 34), p. 78. De opmerking van Theo Hermans, ‘Vondel on translation’, in: Dutch crossing 26 (1985), p. 38-72, spec. p. 49, dat ‘the discourse on translatio as it develops in the Renaissance ignores the notion of contest and thus never calls into question the original's superiority’ is, binnen het pedagogische klimaat (waarvan Sturms verhandeling een exponent genoemd mag worden), dus onjuist.

[p. 196]

	schoolsituatie. Dit geldt voor Johannes Sturm net zo goed als voor de vermaarde De imitatione (1541) van Bartolomeo Ricci (1490-1569), een verhandeling geschreven met de bedoeling het Latijn van een jongen van twaalf te verbeteren.^62
4.	Onder de stijloefeningen op school hoorde het vertalen: de leerling moest proberen een voorbeeldtekst in een zo zuiver en aantrekkelijk mogelijke moedertaal om te zetten. In dat licht kan elk ‘streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van de verschillende volkstalen’, over welk niveau we ook spreken, vrij algemeen als ‘aemulatio’ worden beschouwd,^63 zoals Cizek (boven, nt 41) in feite deed toen hij in de ontwikkeling van diverse moedertalige literaturen in de Middeleeuwen een aemulatio zag van die in het middeleeuwse Latijn. Maar een dergelijke aemulatio heeft wel een duidelijk andere poëticale betekenis dan de wedijver tussen een auteur en zijn bron.
5.	Een precieze definitie van ‘aemulatio’ bestaat niet. Wanneer we het begrip zien als ‘strijd met het voorbeeld’, dus indien we niet spreken over de intentie of wens van de auteur zelf, dan kan elke navolging in principe als ‘aemulatio’ benoemd worden, zeker indien er sprake is van inhoudelijke aanpassingen in de navolgende tekst die andere maatschappelijke, religieuze en/of talige omstandigheden reflecteren: alle navolging die aangepast is aan actuele omstandigheden zou dan een aemulatie genoemd mogen worden, elke verchristelijking overtreft zijn voorbeeld, elke poging het Nederlands op te bouwen en te verheffen - dus vrijwel elke vertaling -, kan als een emulatief streven worden gekenschetst. Daarnaast bestond in de renaissance, in stilistische en inhoudelijke zin, het spel van emulatie dat op het hoogste literaire niveau werd gespeeld: hier werd de erudiete lezer geboeid, geprikkeld en gevleid terwijl de gemiddelde lezer veel ontging.
6.	Bij stilistische aemulatio wordt vrijwel altijd naar afzonderlijke stijlkwaliteiten gekeken. Het navolgen van andermans schrijfwijze als geheel was omstreden, omdat daarbij de individualiteit van stijl verloren zou gaan.^64 Dit had in de zestiende eeuw voor de navolging van Cicero gegolden en in zekere zin zou het ook van Hoofts moedertalige stijlnavolging van Tacitus gezegd mogen worden: het evenbeeld van zo'n groot voorbeeld te willen worden werd in de renaissance wel vergeleken met de poging van de Giganten om de troon van Jupiter te bestormen. En die poging was noodlottig afgelopen.^65

62 Bullock ‘The precept of plagiarism’, p. 305 nt. Vgl. Van der Poel, ‘Imitatio in het Latijnse humanistenproza’, in: C. van Eck, M. Spies en T. Streng (red.), Een kwestie van stijl. Opvattingen over stijl in kunst en literatuur, Amsterdam 1997, p. 65-77, spec. p. 77: ‘De discussie rond de imitatio in het Latijnse proza van de Renaissance heeft op de eerste plaats betrekking op het onderwijs, meer bepaald op de vraag hoe men stilistisch verzorgd en functioneel Latijn kan leren schrijven’.

63 In de trant van Joachim du Bellay's ‘D'amplifier la langue françoyse par l'imitation des anciens auteurs grecz et romains’, d.w.z. de opbouw van een nationale literatuur op een vergelijkbaar niveau als dat van de Klassieken (in: Du Bellay, La Deffense et L'Illustration de la Langue Francoyse (1549), I, cap. 8). Zo prijst Simon Stevin in zijn ‘Uytspraeck vande weerdicheyt der Duytsche tael’ (opgenomen in De beghinselen der weeghconst, Leiden 1586, fol. dD2^r) het ‘Duyts’ om zijn ‘T'saemvoughinghe’ (mogelijkheid tot samenstelling), die hij ‘een der voornaamste ende nutste eyghenschappen’ van de taal noemt, gevolgd door de constatering dat onze moedertaal in dezen het Grieks nog verre overtreft.

64 Uiteraard bestaat er wél, bij navolging binnen hetzelfde taalgebied, het afstemmen van de woordkeuze op het voorbeeld (vgl. Reiff, Interpretatio, imitatio, aemulatio (n. 36), p. 111).

65 Erasmus, Ciceronianus (n. 11), p. 114: ‘Id ni fiat dextre, futurum est ut sedulo quidem, sed parum feliciter aemulando Ciceronis dissimillimi reddamur. Nihil enim periculosius esse scito quam affectare Ciceronis imaginem. Male cessit gigantibus affectasse sedem Iovis [...] Cicero nasci fortassis potest aliquis, fieri nemo’.

[p. 197]

Abstract - An exact definition of aemulatio does not exist. Were we to consider this concept to refer to an author's intended strife with an example, any imitation could in principle be designated as aemulatio. This is certainly the case where adaptations of content are concerned that reflect other social, religious and/or linguistic circumstances than the original. It is important, therefore, to distinguish emulation of content from stylistic emulation. The translation that precedes an imitation or emulation does not belong to an erudite literary circuit, but to the training and stylistic development of the student or inexperienced author.