De Zeventiende Eeuw. Jaargang 11

[p. 67]

‘Klaer en als 't geld ganghbaer’.
Over Dirck Pietersz. Pers' Nederlandse versie van Cesare Ripa's Iconologia
M. van Vaeck

In 1644 publiceerde Dirck Pietersz. Pers zijn Nederlandse versie van Cesare Ripa's Iconologia. Deze uitgave vormde later een veel gehanteerd en toegankelijk werkinstrument voor iconografen, literatuur- en cultuurhistorici; het was een onschatbare bron voor de ideeën- en mentaliteitsgeschiedenis. Of, zoals Hessel Miedema het formuleerde: ‘de mentaliteit van de laat-16de-eeuwse Romeinse cavaliere leren we er goed uit kennen. Beter misschien nog dan die van de 17de-eeuwse Amsterdammer’.^1. Meteen raken we de kern van wat ik hier aan de orde wil stellen. In welke mate bleef in Pers' tekst ‘het kulturele verschil tussen voorbeeld en vertaler’ (Miedema) behouden? In hoeverre heeft de Nederlandse vertaling zich van de brontekst verwijderd? Of nog: hoe werd Pers' tekst bepaald door het literaire en culturele systeem waarin de vertaling diende te fungeren of van waaruit ze werd geconcipieerd?

Daarbij moet in de eerste plaats worden uitgemaakt welke Ripa-editie als brontekst heeft gefungeerd. De ingewikkelde filiatie van de diverse Ripa-drukken maakt het de onderzoeker niet gemakkelijk. In zijn woord vooraf somt Pers zelf niet minder dan twaalf uitgaven op. Als laatste in de rij vermeldt hij de edities Padua 1624-5 en 1630.^2. Dit waren de eerste uitgaven waarin Giovanni Zaratino Castellini (1570-1641) op het titelblad als tekstbezorger werd vermeld en zowel in 1624-5 als in 1630 (evenals trouwens ook de editie 1613) was het tekstcorpus met stukken van deze humanist en antikwaar vermeerderd.^3. Pers had zijn vertaling nog op de laatste nieuwigheden uit de editie 1630 nagekeken: ‘desen laesten druck, onder den tijtel Il piu che novissima Iconologia, hebben wy oock nagesien, en dit werck daer na vermeerdert’.^4. We mogen de vertaler op zijn woord geloven. Aan het einde van het lemma over de ‘Winter van Macrobius, gelijck die van den Heere Giov. Zaratino Castellini is uytgeleyt’ - een lemma waarvan de brontekst alleen in de editie 1630 voorkomt -, noteerde Pers: ‘Dese beschrijvinge, gelijck oock andere, hebben wy tot vermaeck der geenen, die lust hebben tot spitssinnige ondersoeckinge der oude Schrijvers, uyt den alderlaesten druck, van de Iconologia, hier by gevoeght’.^5. Overigens is Pers daarbij weinig nauwgezet tewerkgegaan. Het overgrote deel van de uitbreidingen die in 1630 voor het eerst zijn terug te vinden, komt in de Nederlandse vertaling niet voor en alles wijst erop dat Pers, naast de editie 1630, nog (en in hoofdzaak) een andere Ripa-tekst heeft gebruikt. Uit verder onderzoek blijkt dat de Nederlandse tekst in eerste instantie de uitgave 1624-5 volgt, waarvan niet alleen de meeste uitbreidingen maar zelfs ook de specifieke verdeling in alinea's worden overgenomen. De overige Ripa-edities die Pers in zijn woord vooraf vermeldt, heeft de Amsterdamse uitgever wellicht nooit geconsulteerd, laat staan in handen gehad: zijn wijsheid over de verschillende Ripa-uitgaven had hij gehaald uit het drukkersvoorwoord in de editie 1630.^6.

Hieruit volgt dat Pers wellicht kort na 1625 zijn vertaalarbeid heeft aangevat. In 1630 - Zijderveld en Becker hebben erop gewezen - werd een eerste, kort frag-

1. H. Miedema. Beeldespraeck. Register op D.P. Pers' uitgave van Cesare Ripa's Iconologia (1644). Doornspijk 1987, p. VI. Over Pers' uitgave van Ripa's Iconologia zie verder vooral J. Becker (ed.). Cesare Ripa. Iconologia of uytbeeldinghe des verstand (Amsterdam 1644). Soest 1971, A. Zijderveld. ‘Cesare Ripa's Iconologia in ons land’. In: Keur uit het werk van A. Zijderveld. S.l. s.a., p. 122-141 en 370-375, en verder ook M. Tung. Two concordances to Ripa's Iconologia. New York 1993.

2. C. Ripa. Iconologia of uybeeldingen des Verstands (...) uyt het Italiaens vertaelt door D.P. Pers. Amstelredam 1644, fol.*3v^o. Beide drukken worden beschreven in: J. Landwehr. French, italian, spanish, and portuguese books of devices and emblems 1534-1827. Utrecht 1976, p. 163-4 en M. Tung. o.c. (noot 1), p. 9-11.

3. Vgl. E. Mandowsky. ‘Ricerche intorno all'Iconologia di Cesare Ripa’. In: La Bibliofilia 41 (1939), p. 7-27, 111-124, 204-235 en 279-327, i.h. bijz. p. 13 en 325, M. Tung. o.c. (noot 1), p. 7-11 en Ch. Stefani. ‘Cesare Ripa. New Biographical Evidence’. In: Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 53 (1990), p. 307-312. Over Castellini zie Dizionario biografico degli Italiani. Roma 1978. Dl. 21, p. 755-6.

4. C. Ripa. o.c. (noot 2), fol.*3v^o

5. C. Ripa. o.c. (noot 2), p. 512. Het door Pers op p. 509-512 vertaalde lemma bevindt zich in de editie 1630 op p. 350-360 maar ontbreekt in de editie 1624-5 (vgl. daar op p. 332). Vgl. ook de uitvoerige ondertitel bij Pers in het lemma ‘Philosophia’ (C. Ripa. o.c. (noot 2), p. 405 e.v.) die wel in de editie 1630 (p. 250), maar niet in de uitgave 1624-5 (vgl. p. 234) voorkomt.

6. Cf. fol.**r^o-[**2]r^o in de editie 1630.

[p. 68]

ment gepubliceerd.^7. Toch zou het tot 1644 duren voordat de volledige Nederlandse tekst beschikbaar was. Pers zelf heeft het over verschillende fasen in zijn vertaalproject, dat in opzet en uitvoerigheid Baudouins Franse vertaling uit 1636 beslist de loef afstak. Aanvankelijk lag het in Pers' bedoeling om alleen ‘het ontwerp en de stellinge der beeldnissen (...) voor den dagh [te] brengen’, maar omdat hem dit ‘al te mager scheen’ is hij ‘voort geraeckt in de verklaringe der reedenen’. Zijn werkwijze geleek op die van ‘den Boer, die sich dagelijx gewende, een jongh kalf te dragen, ter tijd het een koe wierde’ en nadat Pers eerst ‘de gemeene stoffe ter hand’ had genomen, verstoutte hij zich om vervolgens ‘de geleerde en hooge stoffe te verhandelen’ (fol.*3r^o). Deze fragmentarische aanpak - in zijn voorwoord heeft Pers het over ‘d'afgebroken uyren’ (fol.*4r^o) - liet in de bundel sporen na. M.n. een zestal lemmata staat in de bundel twee maal afgedrukt. Kennelijk was Pers uit het oog verloren dat hij sommige lemmata reeds vroeger onder handen had genomen. Alleen zo kan men de vaak geringe maar toch kenschetsende variaties in de vertalingen verklaren. Zij zorgden er voor dat de doublures in de kopij voor de zetter nauwelijks konden worden ontdekt. Zo werd b.v. het Italiaanse motto ‘Guida sicura de veri honori’ één keer vertaald als ‘Vaste Leyster van de waere Eere’ - het lemma werd dus geordend bij de trefwoorden met een ‘L’ -, en op een ander (vroeger of later) tijdstip als ‘Geruste Wacht van de waerachtige eere’ (zodat het lemma terechtkwam bij de W-woorden).^8.

Bij het vertalen streefde Pers ernaar om in geen enkel opzicht ‘van des Romeinschen Ridders spoor en wit’ af te wijken (fol.*4r^o); de toenmalige vertaalreflectie zou dit omschrijven als een ‘Oversettinge’ ad sensum. De vrijheid die Pers zich bij deze wijze van vertalen veroorlooft, heeft te maken met - het argument klinkt bekend - de eigen aard van de doeltaal:

‘Ick heb my (...) soo slaefs aen de taele niet gebonden, dat ick niet somtijts andere woorden soude hebben gebruyckt, die op de onse best pasten, want yder spraecke heeft haere eygen aert en invallen. Oock laet ick my voorstaen, dat een Oversetter dese vryheyt toekomt, als hy slechts den sin des Schryvers geen gewelt doet’ (fol.*4v^o).

Alleen op die manier kan Pers het - met een bekend beeld - doen voorkomen alsof Ripa ‘Nederduyts [heeft] geleert’ en kan de vertaling als ‘klaer gestelt’ en sonder ‘eenige duysterheyt’ aan de lezer worden gepresenteerd (fol.*4r^o). De perspicuitas wordt daarbij niet zozeer als een stijldeugd betracht maar als een didactisch hulpmiddel gehanteerd.^9.

Met dezelfde principes voor ogen heeft Pers de talloze dichtfragmenten die door Ripa veelal in de oorspronkelijke taal worden geciteerd, direct in het Nederlands omgezet. ‘De dichten soo uyte Italiaensche als Latijnsche Poëten, heb ick na mijn vermogen gevolght, en van velen den sin verklaert’;^10. tegelijk ‘hebbe [ik] altijd gepooght, dat mijne oversettinge en dichten, mochten klaer en als 't geld ganghbaer zijn’ (fol.*3r^o). Navolging als literaire wisselmunt. Het is duidelijk dat Pers zich op dit vlak als getalenteerd vertaler én bekwaam literator wil manifesteren. Herhaaldelijk vestigt hij de aandacht op zijn vertaal- en/of bewerkingsarbeid en toevoegingen als ‘wiens zedige Dichten wy aldus hebben gevolght’, ‘een aerdigh gedicht (...) van desen inhout’ of ‘dichten (...) die by ons zijn naegevolght’ zijn dan ook legio.^11. Juist deze dichtfragmenten maken mede het belang van Pers' tekst uit. Zo is het zeker voer voor emblematologen dat de eerste, fragmentaire Nederlandse

7. A. Zijderveld. o.c. (noot 1), p. 127 en J. Becker. o.c. (noot 1), p. XVII-XVIII.

8. Vgl. b.v. de lemmata ‘Generosita. Groot- of Eedelmoedigheyt’ (p. 186-7), ‘Generosita. Grootmoedigheyt, Eedelheyt’ (p. 187-8) en ‘Generosita. Moedigheyt, Eedelmoedigheyt’ (p. 332-3), de lemmata ‘Virtu del'Animo e del Corpo. Kracht of Deughd aen lichaem en gemoed’ (p. 86) en ‘Virtu del Animo & del Corpo. Kracht van't gemoed en van't lichaem’ (p. 260), de lemmata ‘Guida sicura de veri honor. Vaste Leyster van de waere Eere’ (p. 285-6) en ‘Guida Sicura de veri honori. Geruste Wacht van de waerachtige eere’ (p. 587-8), de lemmata ‘Fortezza del Corpo. Kracht, Sterckheyd van't Lichaem’ (p. 266) en ‘Dapperheyt des lichaems, vervoeght met eedelheyt van 't gemoet’ (p. 81), de lemmata ‘Contento. Genoegen’ en ‘Contento. Genoegen, Vermaeck’ (beide op p. 159), de lemmata ‘Contento amoroso. Minlijck Genoegen’ (p. 159-60) en ‘Contento Amoroso. Min-vernoegen’ (p. 331). Vgl. ook de twee Alciato-vertalingen op p. 370 en 371.

9. Over de toenmalige vertaalreflectie, cf. vooral Th. Hermans. ‘Renaissance Translation between Literalism and Imitation’. In: H. Kittel (hrsg.). Geschichte, System, Literarische Übersetzung. Histories, Systems, Literary Translations. Göttingen 1992, p. 95-116, L.G. Korpel. Over het nut en de wijze der vertalingen. Nederlandse vertaalreflectie (1750-1820) in een Westeuropees kader. Amsterdam, Atlanta 1992, p. 31-45, Th. Hermans. ‘Images of translation. Metaphor and Imagery in the Renaissance Discourse on Translation’. In: Th. Hermans (ed.). The Manipulation of Literature. Studies in Literary Translation. London 1985, p. 103-135, Th. Hermans. ‘Literary Translation: The Birth of a Concept’. In: New Comparison (1986), p. 28-42 en Th. Hermans. ‘Huygens on Translation’. In: Dutch Crossing (1987), 33, p. 3-27.

10. Een voorbeeld hiervan is wellicht te vinden in: C. Ripa. o.c. (noot 2), p. 201 (vgl. met het lemma ‘Fame’ in de editie 1624-5, p. 220 en in de editie 1630, p. 233).

11. C. Ripa. o.c. (noot 2), p. 369, 274 en 401. Vgl. ook p. 13: ‘dichten (...) die wy aldus hebben gevolght’.

[p. 69]

Th. Matham. Portret van Dirk Pietersz. Pers. Onderschrift van G. Brandt (Foto U.B. Leuven).
Dit's PERS, die meenigmaal den drukpers hielp aan 't gaan;
Die Ripaes Beeldespraak den Duitschen deed verstaan.
Hy schreef, hy rijmd' uit lust tot wijsheit en tot deucht.
Zijn stichtelijke zang wekt Christelijke vreucht.

vertaling van Alciato's Liber Emblematum juist bij Pers is terug te vinden: het gaat in totaal om een twintigtal vertaalde fragmenten, een enkele keer om een korte verwijzing naar de embleembundel van de bekende Italiaanse humanist.^12.

Hiermee ben ik aanbeland bij het tweede deel van mijn betoog. Pers is in zijn tekst niet alleen als vertaler te werk gegaan, hij is tegelijk ook de bewerker geweest van de Italiaanse brontekst. Abbreviatio en adiectio zijn daarbij de meest toegepaste retorische handgrepen. Ripa's encyclopedisch opgevatte en vaak bijzonder uitputtende opeenstapeling van exempla en citaten uit klassieke bronnen wordt door Pers, nadat hij enkele voorbeelden heeft overgenomen, wel eens afgedaan met de laconieke mededeling: ‘ende veele ontallijcke meer, te lang om verhaelen’.^13. Ook Ripa's vaak zeer precieze bronvermeldingen worden door Pers veelal wat vager gehouden. Het taedium van de Nederlandse lezer liet hier zijn rechten gelden. Dergelijke ingrepen deden uiteindelijk geen afbreuk aan het onmiskenbaar nog sterk encyclopedisch effect van de Nederlandse versie. Andere weglatingen hebben te maken met specifiek Italiaanse toestanden waaraan de Nederlandse lezer nauwelijks iets heeft. In Pers' lemma over de ‘Poesia’ of ‘Dichtkonst’ vindt men b.v. niets meer terug van Ripa's uitvoerige notities over de Italiaanse dichtgenootschappen.^14.

In zijn voorwoord, tenslotte, had Pers het nog over bekortingen van een geheel andere aard:

12. Vgl. m.n. C. Ripa. o.c. (noot 2), pp. 30, 59, 83, 85, 97, 151, 190, 202, 256, 295 (daar zonder verwijzing naar Alciato), 351, 370, 371, 392, 424, 433, 623 en 630. Naar Alciato's embleemboek wordt verder ook verwezen op pp. 75, 266, 431 en 523. De brontekst bevatte daarnaast nog enkele Alciato-verwijzingen die door Pers achterwege werden gelaten: vgl. b.v. p. 159 uit de editie 1630 (p. 146 in de editie 1624-5) met Pers' tekst p. 631-632 of p. 572 (uit 1630; in 1624-5: p. 515) met Pers, p. 176. Over de vroege Alciato-receptie in de Nederlanden zie K. Porteman. ‘The Early Reception of Alciato in the Netherlands’. In: Emblematica 4 (1989), p. 243-255.

13. C. Ripa. o.c. (noot 2), p. 17 (vgl. met p. 10-11 in de editie 1624-5 of met p. 19-20 in de editie 1630); vgl. ook p. 302: ‘& c. en ontallijcke andere’ met p. 36-7 in de editie 1624-5 of met p. 47 in de editie 1630.

14. C. Ripa. o.c. (noot 2), p. 88 (vgl. met p. 577-8 uit de editie 1630).

[p. 70]

‘Op weinige plaetsen, heb ick eenige Critische of naeuwe siftingen, soo eeniger woorden als opschriften, voorbedachtlijck laeten doorslippen, als die nergens toe vorderlijck waeren, als tot oorketelingen voor den Geleerden, en voor den Duytschen Leesers, blinde hinderpaelen’ (fol.*4v^o).^15.

Tot deze ‘blinde hinderpaelen’ behoort dan het door Castellini ingelaste lemma over ‘Amor di Stesso’. Castellini haalt er zwaar uit naar de opvattingen van de Zuidnederlandse humanist Justus Lipsius. Lipsius' stijlopvattingen en de wijze waarop hij in zijn briefwisseling het werk van Pietro Bembo op de korrel had genomen, worden door Castellini als ‘Amor di Stesso’ (‘Eygen-Liefde’) gebrandmerkt. Ter discussie staat Lipsius' bekende anti-ciceronianisme: een stijlrichting die zich niet zozeer kantte tegen de Ciceroniaanse schrijftraditie (de attische stijl), dan wel als grote stijlvoorbeelden de geschriften van klassieke auteurs als Seneca of Tacitus (het Asianisme) prefereerde. In Pers' tekst vinden we nog nauwelijks iets terug van Castellini's breedsprakerige bedenkingen. Wel vermeldt Pers dat Castellini ‘Lipsium over den heeckel’ haalt ‘door zijnen opgepronckten en gemaeckten stijl, die hy uyt de oude dichters en verlepte Poëten hadde getrocken’. Maar ‘alsoo dit eygentlijck de Latijnen raeckt’, heeft Pers ‘dit slechts aengeroert’.^16. ‘Den weetgierigen’ had er in zijn ogen geen boodschap aan: humanisten en Latijnsgezinden behoorden niet in eerste instantie tot het beoogde publiek.

Niet alleen de bekortingen, maar ook de toevoegingen hebben een geheel eigen stempel gedrukt op de Nederlandse Ripa-tekst. ‘Somtijts heb ick oock [zo meldt Pers in zijn woord vooraf] daer tusschen gevoeght, 't geene ick in verscheydene Schrijvers, had aengemerckt, en 't selve met sterrekens ***, op eenige plaetsen, onderscheyden’ (fol.*4v^o). In totaal gaat het om een zestiental met een asterisk onderscheiden passages en daarnaast om nog eens zoveel plaatsen die evenwel niet als nieuw werden gemarkeerd.^17. Het is niet altijd duidelijk waar Pers zijn kennis vandaan heeft. Enkele ‘nieuwe’ passages blijken aan de hand van Ripa's teksten te zijn opgesteld.^18. Van Pers' eigen lectuur getuigen een lang Ariosto-fragment (p. 215), een verwijzing naar Van Mander (p. 281), of ook enkele ontleningen aan de embleemliteratuur. In het lemma ‘Armoede in een treflijck verstand’ b.v. stelt de beeltenis een ‘qualijck gekleede vrouwe’ voor van wie de rechterhand ‘aen een groote steen, die op der aerde leyt, is vast gemaeckt’. De vleugels aan de linkerhand trachten de vrouw omhoog te trekken. Het is een variant van het ook in de Nederlanden bekende embleem uit Alciato: ‘Paupertatem summis ingenijs obesse ne provehantur’.^19. Ripa's tekst rept niet over de Milanese jurist en schrijft de ‘vindinge’ toe aan ‘den Griecken’. Pers heeft de voorstelling wel als een Alciato-embleem gemarkeerd en ontwerpt zelfs twee vertalingen van Alciato's bijschrift (p. 25).^20. Elders gaat Pers wellicht op het eerste deel van Rollenhagens Nucleus Emblematum Selectissimorum (Arnhem 1611) (of op Zacharias Heyns' latere bewerking, de Emblemata. Volsinnighe Uytbeelsels, Arnhem 1615-17) terug. Als alternatief voor Ripa's uitbeelding van de ‘Verrijsenisse’ stelt Pers - vgl. met embleem 21 uit de Nucleus - een ‘Doods hoofd’ voor waaruit kooren-ayren (...) opwassen, om te vertoonen, (...) dat (...) onse lichaemen, wederom uyter aerde, sullen opstaen en verrijsen’ (p. 545). De ‘Eendracht’ wordt door Ripa voorgesteld met een bundel pijlen ‘die vast zijn te saemen gebonden’. Pers licht deze ‘gelijckenis’ verder toe met de bekende anekdote - ze wordt o.m. door Van Mander verteld^21. - over Scilurus (p. 98). Voor de verwoording sluit Pers nauw aan bij Paradins Devises Heroïques.^22. Soortgelijke toevoegingen (anekdo-

15. Een voorbeeld van dergelijke ‘opschriften’ die Pers heeft ‘laeten doorslippen’ vindt men bij hem op p. 17 (vgl. met p. 10 in de editie 1624-5 of p. 113 in de editie 1630).

16. C. Ripa. o.c. (noot 2), p. 296 (vgl. met p. 29-32 in de editie 1624-5 of met p. 39-42 in de editie 1630). Over Lipsius' anticiceronianisme zie M.C. Croll. ‘Juste Lipse et le Mouvement Anticicéronien à la fin du XVIe et au Début du XVIIe Siècle’. In: M.C. Croll. Style, Rhetoric, and Rhythm. Princeton 1966, p. 7-44.

17. Toevoegingen (vgl. ook met J. Becker. o.c. (noot 1), p. XX-XXI) die met asterisken werden aangeduid, vindt men in de lemmata ‘Stampa. Boeckdruckerye’ (‘Aenmerckingen op de Konst der Druckerye’: p. 67, kol. 2, r. 13 t.e.m. p. 68, kol. 1, r. 44), ‘Calamita. Ellende in't gemeen’ (p. 121, kol. 2, r. 24 t.e.m. r. 38), ‘Pecunia. Geld’ (p. 144, kol. 2, r. 10 t.e.m. r. 19; cf. evenwel infra), ‘Gelosia. Ieloursheyt’ (p. 215, kol. 2, r. 21 t.e.m. v. 42), ‘Patienza. Lijdsaemheyd, Geduldigheyt’ (p. 304, kol. 2, r. 12 t.e.m. p. 305, kol. 1, r. 7), ‘[Bugia] Anders. Logen’ (p. 309, r. 28 t.e.m. v. 47), ‘Marzo. Martius. I.’ (p. 318, kol. 1, r. 44 t.e.m. kol. 2, r. 18), ‘Ianuarius. II.’ (p. 321, kol. 2, r. 46 t.e.m. p. 322, kol. 1, r. 7), ‘Februarius. 12.’ (p. 322, kol. 1, r. 33 t.e.m. kol. 2, r. 10), ‘Immutatione. Onveranderlijckheyt’ (p. 369, kol. 2, r. 49 t.e.m. p. 370, kol. 1, r. 8), ‘Negligenza. Sloffigheyt, Onachtsaemheyt, Sorghloosheyt’ (p. 472, kol. 1, r. 37 t.e.m. kol. 2, v. 16), ‘Malincolia, soo die van Albert Durer is afgemaelt’ (p. 500, kol. 1, r. 1 t.e.m. r. 23), ‘Obligo. Verplichtinge, Gehoudentheyt’ (p. 524, kol. 2, r. 1 t.e.m. r. 18), ‘De deelen des Daeghs en des Nachts’ (p. 587, kol. 2, r. 1 t.e.m. r. 12), ‘Legge della Gratia. De Wet der Genaede’ (p. 608, kol. 1, r. 42 t.e.m. kol. 2, r. 15) en ‘Sapienza Divina. Godlijcke Wijsheyt’ (p. 619, kol. 1, r. 26 t.e.m. kol. 2, r. 30).
Niet door asterisken gemarkeerd zijn de toevoegingen in de lemmata ‘Pouerta in uno ch'habbia bell'ingegno. Armoede in een treflijck verstand’ (p. 25, kol. 2, r. 11-21), ‘Tregua. Bestant des Oorloghs’ (p. 48, kol. 1, r. 42 t.e.m. p. 49, kol. 1, r. 9), ‘Stampa. Boeckdruckerye’ (‘Lofsangh Ter eeren de Eedele konst der loflijcker Boeckdruckerye’: p. 67, kol. 1, r. 14 t.e.m. kol. 2, r. 12), ‘Vbrachiezza. Dronckenschap’ (p. 96, kol. 1, r. 31 t.e.m. r. 50), ‘Concordia. Eendracht’ (p. 98, kol. 2, r. 32 t.e.m. r. 48), ‘Assiduita. Geduerigheyt, Gestaedigheyt’ (p. 141, kol. 2, r. 6 t.e.m. r. 24), ‘Fede. Geloof’ (p. 147, kol. 2, r. 9 t.e.m. r. 30), ‘Pianto. Klachte’ (p. 255, kol. 1, r. 8 t.e.m. r. 43), ‘Castita. Kuysheyd, Suyverheyd’ (p. 263, kol. 1, r. 21 t.e.m. r. 26), ‘Castita. Kuysheyt’ (p. 263, kol. 2, r. 14 t.e.m. r. 21), ‘Calumnia. Lasteringe, Achterklap’ (p. 281, kol. 2, r. 26 t.e.m. r. 40; cf. evenwel infra), ‘September. 7.’ (p. 320, kol. 2, r. 23 t.e.m. r. 26), ‘Discordia. Tweedracht’ (p. 516, r. 43 t.e.m. v. 47), ‘Resurrectione. Verrijsenisse’ (p. 545, kol. 1, r. 29 t.e.m. r. 36), ‘Fecondita. Vruchtbaerheyt’ (p. 581, kol. 1, r. 12-3 en r. 16-7), ‘Europa. Eene van de treflijxste deelen des Werrelts’ (p. 603, kol. 1, r. 40 t.e.m. r. 45), ‘America’ (p. 605, kol. 2, r. 43 t.e.m. r. 49) en ‘Afbeeldinge van VVissel’ (p. 623, kol. 2, r. 24 t.e.m. p. 624, kol. 1, r. 51).

18. Het lemma ‘Calumnia. Lasteringe, Achterklap’ op p. 281 b.v. gaat terug op de twee lemma's ‘Detrattione. Achterklap’ op p. 12-13 (vgl. met p. 164-6 in de editie 1624-5). Nieuw is wel de verwijzing naar Van Manders beschrijving van de ‘Lasteringe van Apelles’ (cf Van Manders Het Schilder-Boeck (Haerlem 1604), m.n. fol. 81r^o in ‘Het Leven Der oude Antijcke doorluchtighe Schilders’). Ook de toevoeging op p. 144, kol. 2 over de oorsprong van het woord ‘Pecunia’ werd onmiskenbaar geïnspireerd door p. 502 uit de editie 1624-5.

19. Cf. K. Porteman. o.c. (noot 12), p. 245-6.

20. Vgl. met p. 521 uit de editie 1624-5 (p. 579-80 in de editie 1630).

21. Van Mander. o.c. (noot 18). ‘VVtbeeldinge der Figueren’, fol. 133v^o.

22. C. Paradin. Devises Heroïques. Lion 1557, p. 185-6.

[p. 71]

ten, legenden of dicta ontleend aan de klassieke oudheid of aan de kerkvaders)^23. enten zich volledig op Ripa's werkwijze en liggen tevens in de lijn van Pers' literaire praktijk. Ik denk dan aan Pers' proza-commentaren in zijn Bellerophon (1614) of in Vondels Vorsteliicke Warande der dieren (1617) en De Vernieuwde Gulden Winckel (1622).^24. Soms zijn de aanvullingen vrij rudimentair: vgl. b.v. Pers' toelichtingen bij de ‘Parcae’ (p. 369-370), bij de ‘Vestaelsche Maegd’ of ‘Roomsche Nonne’ (p. 263), de opsomming van ‘De deelen des Daeghs en des Nachts’ (p. 587) of het commentaar bij de ‘toestellinge der vier Euangelisten’ (p. 608). Daarnaast blijken ook spreekwoorden en fabels het ‘Sinngebiet’ te vormen.^25.

Pers' toevoegingen zijn echter vooral in een ander opzicht interessant. Vele van de adiectiones houden verband met datgene wat Simon Schama vanuit een andere invalshoek tot ‘the peculiar genius of the Dutch’ rekende.^26. Ik denk b.v. aan Pers' uitvoerige laudatio op de drukkunst die in de Nederlanden zou zijn uitgevonden (p. 66-68), of aan het ingelaste lemma over het ‘Bestant’ (p. 48-49), aan Pers' toelichting bij de ‘Eendracht’ en zijn vierregelige versje bij ‘Discordia’ (p. 98 en 516), aan de markante zinssnede over de ‘Schipvaert’ en de ‘Konst der Boeckdruckerie’ die ‘Europa’ groot heeft gemaakt (p. 603), aan de beschrijving van de kleding van de Nederlandse weeskinderen (p. 524) of - het zijn slechts enkele voorbeelden - aan het geheel nieuwe lemma over de ‘Wissel’ (p. 623). Ik licht sommige van deze lemmata wat verder toe.

Zijn gedachtengang over de ‘Stampa’ of ‘Boekdruckerye’ had Ripa afgesloten met een lofsonnet op de boekdrukkunst.^27. De inhoud van dit gedicht werd door Pers geamplificeerd tot een zevenstrofige ‘Lofsangh Ter eeren de Eedele konst der loflijcker Boeckdruckerye’ (p. 67) waarvan de melodie aan een lied uit het Nieu dubbelt Haerlems lietboeck van 1643 was ontleend.^28. In zijn ‘Aenmerckingen op de Konst der Druckerye’ oefent Pers vervolgens kritiek uit op Ripa omdat deze Gutenberg als de uitvinder van de boekdrukkunst had vermeld. Zelf schuift Pers de Haarlemmer Laurens Janszoon Coster naar voren en baseert zijn verhaal nagenoeg woordelijk op Junius' relaas zoals dit in Scriverius' Laure-crans Voor Lavrens Coster (1628) stond afgedrukt. Op die manier voegt Pers een eigen hoofdstuk toe aan de geschiedenis over Laurens Coster als nationale held.^29.

Nationale stof staat eveneens centraal in het nieuwe lemma over ‘Tregua’, het ‘Bestant’ (p. 48-49). Pers' geeft er een allegorische uitbeelding van het Bestand en steunt hiervoor op de prent Afbeeldinghe van 't Nederlandts Bestandt en Hoofts daarbij horende ‘Ghedicht op het Bestandt’ zoals die later in 1651 in de bundel Verscheyde Nederduytsche Gedichten zou worden afgedrukt.^30. Het is verleidelijk om dit lemma en ook Pers' uitbreidingen bij de begrippen ‘Eendracht’ en ‘Tweedracht’ (p. 98 en 516) een direct opiniërende functie toe te kennen. Toch lijken mij deze toevoegingen in de eerste plaats te zijn bedoeld om Pers' Ripa-bundel een herkenbaar Nederlands gezicht te verlenen. Vandaar ook dat de vrijheidsmuts (‘un capello’) zoals die bij Ripa als attribuut van de ‘Liberta’ wordt vermeld én afgebeeld, door Pers in tekst én beeld wordt vervangen door het in de Nederlanden meer bekende symbool van de vrijheidshoed.^31.

Vanuit deze invalshoek kunnen ook de inlassingen die enige couleur locale aan de Nederlandse Ripa verlenen, worden begrepen. Ripa's vreemde verhaal over de Hollandse gravin die in één jaar tijd 365 kinderen ter wereld bracht - het gaat om het lemma ‘Fecondita’ - wordt door Pers zeer precies te Loosduinen gelocali-

23. Vgl. b.v. C. Ripa. o.c. (noot 2), p. 304 en 619.

24. Pers' verhaal over Scilurus (p. 98) b.v. komt reeds in Pers' prozacommentaar uit De Vernieuwde Gulden Winckel (Amsterdam 1622) voor (p. 23).

25. Vgl. b.v. de verwijzingen naar ‘het spreeckwoord’, ‘dese spreucke’ of ‘dit gemeene knuppelvers’ uit het lemma ‘Logen’ (p. 309). Het lemma over de ‘Sorghloosheyt’ op p. 472 gaat terug op de fabel van de krekel en de mier. De bekende fabelstof vindt men ook als fabel nr. 12 terug in Vondels door Pers uitgegeven Vorsteliicke Warande der Dieren (Amsterdam 1617) (met proza-commentaren van Pers). Molkenboer heeft aangetoond dat sommige zinssneden uit Vondels verzen aan E. de Denes De Warachtighe Fabulen der Dieren (Brugghe 1567) heeft ontleend en wist aannemelijk te maken dat ‘Vondel en Pers de inhoud hunner fabels samen besproken hebben’ (B.H. Molkenboer. De jonge Vondel. Amsterdam 1950, p. 367-375). Het woord ‘Sorghloosheyt’ dat Pers in zijn Ripa-bewerking zo nadrukkelijk in verband brengt met de fabel over de krekel en de mier, kan dan ook aan De Denes verzen die deze fabel verhalen, zijn ontleend (cf. E. De Dene. o.c., p. 27). Over het begrip ‘Sinngebiet’ i.v.m. de emblematiek, zie B.F. Scholz. ‘Overwegingen bij de tekstsoort “embleem” en bij het genre van Roemer Visschers “Sinnepoppen”’. In: Vorm en funktie in tekst en taal. Leiden 1984, p. 73-106, i.h. bijz. p. 91.

26. S. Schama. The Embarrassment of Riches. An Interpretation of Dutch Culture in the Golden Age. S. l. 1987, p. 3.

27. Cf. p. 639-40 in de editie 1624-5. (p. 97-8 in deel 3 van de editie 1630).

28. Cf. L.P. Grijp. Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw. Het mechanisme van de contrafactuur. Amsterdam 1991, p. 331, n. 103.

29. Petri Scriverii Lavre-Crans Voor Lavrens Coster Van Haerlem, Eerste Vinder Vande Boeck-Drvckery. Haerlem 1628, p. 16-25. Over Laurens Coster als nationale held, zie L. en W. Hellinga. ‘Die Coster-Frage’. In: H. Widmann (hrsg.). Der gegenwärtige Stand der Gutenberg-Forschung. Stuttgart 1972, p. 232-242 en L. Hellinga-Querido en C. de Wolf. Laurens Janszoon Coster was zijn naam. Haarlem 1988, i.h. bijz. p. 48.

30. Cf. P. Leendertz Wz., F.A. Stoett (ed.). Gedichten van P.C. Hooft. Amsterdam 1899. Dl. 1, p. 81-85 en 345. Vgl. ook G. Penon. Bijdragen tot de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Groningen 1880, dl. 1, p. 75, i.h. bijz. p. 13-4. Over de bundel Verscheyde Nederduytsche Gedichten, zie ook E.K. Grootes. ‘Geeraardt Brandt en de Nederlandse poëzie’. In: E.K. Grootes en J. den Haan (red.) Geschiedenis godsdienst letterkunde. Opstellen aangeboden aan S.B.J. Zilverberg. Roden 1989, p. 139-146, i.h. bijz. p. 141 en 143-4

31. C. Ripa, o.c. (noot 2), p. 573; vgl. met de afbeelding op p. 396 in de editie 1624-5 (p. 444 in de editie 1630).

[p. 72]

seerd.^32. Even sprekend is Pers' voorstel om het begrip ‘Verplichtinge’ uit te beelden door iemand van wie het kleed ‘van twee verven was te samen gestelt’. De eerste kleur verwijst naar de ‘vaerdigheyt (...) om zijnen Heere ten dienst te staen’. Met de tweede kleur wordt ‘yder zijn plicht (...) aengeweesen’, op de wijze, zo voegt Pers eraan toe, ‘gelijckmen in Nederland de Weeskinderen toestelt, op dat zy 't kleed aensiende, gedachtig souden zijn, dat zy niet sich selve, maer door een anders midlen leefden, en derselven gebiet waeren onderworpen’ (p. 524).

Andere inlassingen - ze blijven steeds even kenschetsend - zijn aan de economische sector ontleend. Ik heb het in dit verband reeds gehad over het lemma ‘Europa’ (p. 603). ‘America’ zou Pers verder nog van ‘een bos Suycker-riet, en eenige rollen Toback’ voorzien ‘om beter de vruchtbaerheyt deses Lands uyt te drucken’ (p. 605). Ook Pers' soms wat ingewikkelde inventio van de ‘Wissel’ - een stevig uitgewerkt lemma waarvan bij Ripa geen spoor is terug te vinden - toont aan hoezeer de bewerker Ripa's techniek onder de knie heeft (p. 623-4). Ik geef hier ter illustratie een collage van enkele fragmenten uit Pers' tekst. De ‘Wissel’ wordt door Pers uitgebeeld door ‘een Vrouwe, met twee aensichten’. ‘'tAengesicht na de rechter hand’ is ‘schoon en volmaeckt’, ‘jeughdigh en wacker’ en staat, zoals later uit Pers' tekst zal blijken, voor ‘de remisse van 't geld’; het aangezicht aan de linkerkant (‘de trates, hebbende de schult boven haer hoofd’) is ‘oud, mager en bleeck’. De kreupele vrouw - de linkervoet is beduidend korter dan de rechter - draagt een cameleon op het hoofd (‘de ongestadigheyt’) met daar bovenop, en gewend naar de mooie rechterzijde, een ‘kleyn beeldeken’ dat ‘een Letter-rol in de hand’ heeft waarop staat: ‘Credit’. Verder is er nog een ander ‘beeldeken na de slincker hand uytsiende’ dat een tekstrol met ‘Debet’ vasthoudt. Om de hals draagt de vrouw een halsband van munten en één ‘groote penningh’ met de woorden: ‘Permutatione pecuniae, dat is, verwisselinge van geld’. Verder draagt de vrouw een stokbeurs (de ‘overvloet van geld’) bij zich en heeft zij een bundel brieven (de ‘buytenlandsche correspondentien’) en ook een ‘Wisselbrief, daer op geschreven staet Cambio’ in de hand. Gevleugeld is de vrouw om ‘haere vaerdigheyt in't overmaecken en trecken van't geld’. Haar vier oren tenslotte, ‘beteyckenen datse in de Wissel scherp moeten toeluysteren, en wel nae de cours vernemen’.

Het is duidelijk dat Pers met zijn Nederlandse Ripa-editie de Italiaanse cavaliere Ripa zo getrouw mogelijk aan het woord heeft willen laten. De translatio ad sensum was in de eerste plaats gericht op een nauwgezette maar toch heldere en leesbare tekst die de denkbeelden van Ripa recht deed. (Dat de classicus Ouwens later zo zwaar naar de ‘grove misslagen’ van de in zijn ogen bij wijlen ‘stapel gek’ geworden Pers zou uithalen, doet hieraan geen afbreuk).^33. Daarnaast heeft Pers evenwel ook met vaste hand ingegrepen en, meer dan aanvankelijk werd gedacht, een tekst afgeleverd die was afgestemd op, en tot op zekere hoogte ook verteerbaar bleef voor een Nederlands publiek. Of, met een variatie op Pers' eigen woorden: een bundel klaar gesteld en als Hollands geld gangbaar.

32. C. Ripa, o.c. (noot 2), p. 581 (vgl. met p. 226 in de editie 1624-5 of met p. 240 in de editie 1630).

33. Cf. R. Ouwens in: Het Groot Natuur- En Zedekundigh Werelttoneel. Delft 1743. Dl. 1, i.h. bijz. fol. *2v^o*** r^o. Cf. over deze Ripa-bewerking C.M. Geerars. Hubert Korneliszoon Poot. Groningen 1979, p. 320-366.