Vooys. Jaargang 14

[p. 15]

Een trendy taboe
Miranda Westerhoud
Over bijzondere broer-zusrelaties in de hedendaagse film en literatuur

Kunstenaars hebben de traditie taboes te doorbreken. Ook nu lijkt dat weer te gebeuren. In vele recente romans en films wordt de aandacht gevestigd op de verboden broer-zusrelatie. Toch gehoorzamen in dit geval de doorgaans opstandige adolescenten aan moeder maatschappij. Door in romans en films het taboe van de broer-zusrelatie te doorbreken bevestigen ze juist dit zo door de maatschappij gekoesterde taboe.

De laatste tijd wordt er in films en in de literatuur een eeuwenoud taboe doorbroken: het taboe op incest. Het gaat hier niet om het onaangename soort incest dat bij Rondom Tien en Oprah Winfrey besproken wordt: het soort incest met een dader en een slachtoffer. Nee, het gaat om een liefdesrelatie tussen broer en zus, die door beiden gewild is. Dat deze incestueuze relaties geheel vrijwillig zijn doet aan het taboe erop echter niets af: het màg niet.

In Nederland is bijna van een trend te spreken: het Gouden Kalf ging dit jaar naar de film Zusje en er is nota bene een musical over de ‘verstikkende relatie’ tussen Karen en Richard Carpenter. Eén van de meest besproken debuten van de laatste maanden is De eeuwige jachtvelden van Nanne Tepper, over een broer en zus in een liefdeloos gezin die warmte bij elkaar zoeken, maar niet meer los van elkaar kunnen komen. Ook in Blauw metaal, het debuut van Christine Otten gaat het om een broer en zus met een bijzondere band.

Een goede band tussen broers en zussen is in de literatuurgeschiedenis niet ongebruikelijk. Eigenlijk begint het al bij Antigone van Sophocles, die zichzelf opoffert uit liefde voor haar broer. Ook de band tussen J.D. Salingers Franny & Zooey is heel speciaal. Van een echte incestueuze relatie is sprake in het toneelstuk Bruid in de morgen (1955) van Hugo Claus en in Ada (1969) van Nabokov. Een actueler voorbeeld is de band tussen Charles en Camilla in The Secret History (1992) van Donna Tartt, waar ook meer aan de hand is dan alleen ‘een goede band’ tussen broer en zus.

Een verklaring voor de huidige trend zou kunnen zijn dat weinig meer schokkend is tegenwoordig en schrijvers en filmmakers simpelweg op zoek gaan naar iets nieuws om opzien mee te baren, een nieuw taboe om te doorbreken. Persoonlijk vind ik het fascinerende aan al deze films en boeken dat het gaat om personages die een grens overschrijden voor hun liefde, die bewust een taboe doorbreken uit passie. En in feite is daaraan niets vreemds; het is dezelfde soort passie als bijvoorbeeld in de film Falling in love, waar Meryl Streep en Robert De Niro ook toegeven aan hun gevoelens voor elkaar, die eigenlijk onmogelijk zijn omdat beiden getrouwd zijn.

Het taboe op dit thema manifesteerde zich ook wanneer ik met anderen over mijn fascinatie ervoor sprak; bijna iedereen vond het toch enigszins eng en vreemd, vooral mijn eigen broer. Uit de populariteit van het thema van broer-zusverhoudingen in films en literatuur blijkt echter dat ik niet de enige ben die er door geboeid is; het is tenslotte ook een taboe van alle tijden en culturen. In dit artikel wil ik de herkomst van het taboe bespreken en hoe ermee wordt omgegaan in de genoemde films en romans. De vraag is of het taboe wel écht doorbroken wordt.

De oorsprong van het taboe

In zijn essay ‘Het verlichtingsdenken en het irrationele in de moderne samenleving’ gaat de socioloog Jan Berting in op de herkomst van het fenomeen taboe en de plaats hiervan in onze maatschappij. Het hedendaagse ‘taboe’ is afgeleid van het woord ‘tapu’ uit de Polynesische samenleving. In deze samenleving was er een scherpe scheidslijn tussen ‘het sacrale’ en ‘het profane’ en gold er een aanrakingsverbod (‘tapu’) voor het sacrale omdat met het aanraken daarvan de rituele status geschonden zou worden. Onder ‘het sacrale’ viel onder andere ‘het rauwe en (boven)natuurlijke’, terwijl cultuur - ‘het bewerkte’ - een vorm was van ‘het profane’, het wereldse. Geciviliseerd zijn betekent dus in een zeker opzicht een verlies van het zuivere en onbewerkte. In het geval van een incestueuze broer-

[p. 16]

zusrelatie hoort het verlangen naar de sibling^1. in maatschappelijk opzicht onderdrukt te worden en wanneer wordt toegegeven aan de ‘rauwe’ gevoelens plaatsen broer en zus zich buiten de maatschappelijke orde omdat zij het aanrakingsverbod overtreden. Dit specifieke taboe heeft natuurlijk zijn wortels in het biologische feit dat broer en zus wanneer zij zich samen voortplanten grote kans hebben op misvormde kinderen.

Verschijnselen die niet te plaatsen zijn in de moderne samenleving worden taboe om maatschappelijke onzekerheden te reduceren en mensen een houvast te geven. Wanneer fundamentele problemen niet kunnen worden opgelost binnen de bestaande maatschappelijke verhoudingen, worden deze taboe om een ingrijpende verstoring van de maatschappelijke orde te vermijden. Het schenden van een taboe veroorzaakt onzekerheid, maar ook is het zo dat taboes de meeste greep hebben op diegenen die ‘existentieel onzeker’ zijn. Hier is dus sprake van een soort ‘kip-ei’-situatie; wordt men onzeker omdat men een taboe schendt, of heeft men uit onzekerheid het taboe geschonden? Ook wat betreft de boeken en films die ik hier aan de orde stel kan de vraag worden gesteld of de moeilijke positie waarin de personages verkeren wordt veroorzaakt door het doorbreken van het taboe, of dat zij het taboe hebben doorbroken omdat ze in een moeilijke situatie verkeerden.

Hoewel er in de psycho-analyse altijd ruimschoots aandacht is besteed aan de rivaliteit tussen broer en zus - onder meer door Freud - is er over liefdesrelaties tussen siblings betrekkelijk weinig gepubliceerd. In zijn essay ‘Oude liefde roest niet’ gaat de psycholoog P.J.G. Mettrop hier wel dieper op in. Hij zegt hierin dat zo'n ongewoon innige relatie tussen broer en zus vaak veroorzaakt wordt door ‘emotionele dan wel lijfelijke afwezigheid van één van de ouders’. De broerzusliefde dient dan als substituut voor die van de afwezige ouder. In alle boeken en films die ik hier bespreek is er sprake van een verstoorde of afwezige relatie met één of beide ouders. De bewuste ouders zijn overleden, door scheiding of ziekte uit het leven van de kinderen verdwenen of zijn wel aanwezig, maar vervullen geen ouderrol in het leven van de kinderen. Deze ouderrol hoeft dan niet direct door één van de kinderen overgenomen te worden, maar er ontstaat in ieder geval een hechte relatie.

Een voordeel van zo'n bijzonder hechte relatie tussen broer en zus is dat daardoor eenzelfde soort zekerheid wordt geboden als in een normale gezinssituatie door de relatie met de ouder. Mettrop noemt dit een ‘for better and worse’-partnerrelatie; ondanks eventuele onenigheid zal de relatie blijven bestaan door de natuurlijke oorsprong ervan, doordat broer en zus als het ware veroordeeld zijn tot een levenslange band. Een nadeel ervan is dat kinderen in een dergelijke situatie ‘moeilijkheden kunnen ondervinden in het ontwikkelen van een eigen identiteit’; doordat zij zich zo verbonden voelen met hun sibling zien zij zichzelf nauwelijks als een zelfstandige persoonlijkheid. Bovendien sluiten zulke kinderen leeftijdsgenootjes buiten, waardoor ook hun sociale ontwikkeling gehinderd wordt.

Een voorbeeld van een broer en zus die door hun bijzondere relatie alle anderen buiten sluiten en daardoor niet ‘normaal’ kunnen functioneren in de maatschappij is te vinden in Damage (1991) van de Britse schrijfster Josephine Hart. In deze roman kan de adolescente Aston het niet verdragen dat zijn zus Anna bij andere jongens in de buurt komt en pleegt hij uiteindelijk zelfmoord. Hoewel Anna de relatie met haar broer beter kon relativeren is zij daarna voor haar leven getekend: ‘damaged’.

1. Sibling is de Engelse term voor ‘broer of zus’ die ook in Nederland in de psychologie wordt gebruikt.

Doorbreken

Recentelijk organiseerde de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam een lezingencyclus met als thema ‘Het taboe van...’. In het kader hiervan werden onder andere lezingen gegeven door Anil Ramdas en Kristien Hemmerechts. Ramdas citeert in zijn lezing, getiteld ‘Een (on)ware geschiedenis’, Graham Greene en V.S. Naipaul:

Komedie, zo zei Graham Greene, heeft een krachtige structuur van sociale conventies nodig, waarmee je sympathiseert, maar die je niet deelt. Hieraan heeft V.S. Naipaul toegevoegd dat als er geen krachtige structuur van sociale conventies is, als er geen strenge taboes, regels, normen, richtlijnen en voorschriften bestaan, er geen sprake kan zijn van komedie, maar van hysterie.

Ramdas voegt hieraan toe dat het niet alleen aan komedie maar aan alle vormen van literatuur en kunst is voorbehouden om ‘de normen van zedelijkheid, deugd, moraal, fatsoen en de ethiek in het algemeen’ te overtreden. De esthetici tarten de orde die door de ethici wordt bewaakt. Wanneer een schrijver of kun-

[p. 17]

stenaar echter het taboe schendt zonder het te respecteren of zelfs maar te begrijpen, is hij volgens Ramdas ‘een clown, een pias, een dwaas’.

Voor het thema van de incestueuze broer-zusrelatie in boeken en films houdt dit in dat ook daar het taboe geschonden mag worden, maar uiteindelijk ook als maatschappelijke norm aanvaard moet worden. In bijna alle hier besproken boeken en films is de incestueuze relatie dan ook slechts van korte duur; nadat de passie en verwarring is bedaard komen de personages tot de conclusie dat hun verhouding maatschappelijk onaanvaardbaar is. Wanneer dit niet het geval is zijn de personages veroordeeld tot een leven als sociale outcast.

Taboe en film

Het medium film is bij uitstek geschikt om taboes te doorbreken; tijdens het kijken van een film kan men niets negeren wat men ongemakkelijk vindt en eigenlijk niet wil zien. Een film is expliciet en het is dan ook niet toevallig dat de film in zijn begintijd als onzedelijk en verderflijk werd beschouwd. Maar door de onwikkeling van de film én van de normen en waarden in de samenleving is de cinema nu de plaats ‘in which all previously forbidden subjects are boldly explored’, aldus Amos Vogel in zijn boek Film as a Subversive Art. Vogel citeert ook André Breton die eens heeft gezegd: ‘It is at the movie that the only absolutely modern mystery is created.’

In 1992 won Close my eyes van regisseur en scenarioschrijver Steven Poliakoff de British Film Award voor beste film van dat jaar. Een opmerkelijke keuze, omdat de film een groot taboe, namelijk een incestueuze relatie tussen broer en zus behandelt. Het verhaal van de film draait om Richard en Natalie Gillespie, broer en zus van ergens in de twintig die, na lange tijd nauwelijks contact te hebben gehad, zich plotseling erg tot elkaar aangetrokken voelen. Beiden verzetten zich hiertegen, omdat ze zich bewust zijn van het taboe, maar tevergeefs. De film kan taboedoorbrekend genoemd worden in de zin dat de liefdesscènes tussen broer en zus ongecensureerd getoond worden, maar uiteindelijk wordt toch duidelijk dat de relatie tussen Richard en Natalie maatschappelijk onaanvaardbaar is en dat zij elkaar los moeten laten. Het taboe wordt gerespecteerd.

Close my eyes is niet de eerste film met een incestueuze broer-zus relatie als thema, maar wel de meest gewaagde tot nu toe. In de meeste eerdere films werd het thema zijdelings of minder serieus behandeld. In Cat people uit 1982 bijvoorbeeld, is de verknipte broer de enige die ervan overtuigd is dat een relatie tussen hem en zijn zus onvermijdelijk is. Deze film van Paul Schrader is een remake van de film Cat people uit 1942, waarin incest totaal niet voorkomt en zelfs de broer geen rol speelt. Het taboe in dit origineel is het met seks gepaard gaande zondenbesef, maar dit gegeven was anno 1982 waarschijnlijk niet schokkend genoeg meer, zodat er een nieuw taboe aan de film toegevoegd moest worden. Het hoofdthema van de film is echter de verandering van de hoofdpersonen in gevaarlijke zwarte panters zodra zij de liefde bedrijven met iemand anders dan een sibling. Omdat mensen die in roofdieren veranderen al vreemd zijn, is het feit dat zij ook het taboe op incest schenden voor het publiek nauwelijks schokkend.

Een andere manier om een incestueuze relatie tussen broer en zus op een aanvaardbare manier te presenteren is wanneer het twee pubers betreft. Een voorbeeld hiervan is The Cement Garden; in deze film zijn de personages zichtbaar nog nauwelijks lichamelijk ontwikkeld, en op die leeftijd kan experimenteren nog oogluikend worden toegestaan. Ook is in deze film de sfeer weer bevreemdend, wat de afstand van de toeschouwer tot het onderwerp vergroot. En net als in Close my eyes en in Cat people zijn de beide ouders afwezig.

De film The Hotel New Hampshire (naar de gelijknamige roman van John Irving) behandelt het taboe op de broer-zus relatie op een luchtige manier. Wanneer John en Franny (twee kinderen uit het gezin Berry) merken dat de wederzijdse aantrekkingskracht te groot wordt om mee te leven, vrijen ze met elkaar tot ze beide sore en uitgeput zijn en voorgoed genezen van de lust naar elkaar. John en Franny lijken zich bewust te zijn van het taboe en respecteren dit ook, maar met deze ludieke benadering wordt vermeden dat er serieus op het taboe moet worden ingegaan.

Hoewel in Close my eyes uiteindelijk toch ook het maatschappelijk evenwicht hersteld en het taboe gerespecteerd wordt, gaat deze film dieper in op de gevolgen van het schenden van het taboe. Richard en Natalie geven aanvankelijk toe aan hun gevoelens voor elkaar. Natalie houdt vol dat dat eenmalig is, maar Richard raakt te erg betrokken en zijn ‘normale’ leven dreigt mis te lopen. Hij stelt Natalie zelfs voor om gezamenlijk te verdwijnen naar Mexico, wat het ‘buiten de maatschappij geplaatst worden voor het schenden

[p. 18]

Nanne Tepper

van het taboe’ concreet zou maken. Dat hij zich terdege bewust is van het taboe blijkt wanneer hij zegt dat hun relatie ‘something infinitely worse [is] than murder’. Volgens Natalie is haar broer ervan overtuigd dat hun relatie tragisch zal eindigen, maar daar wil zij zelf niet aan toegeven; ze wil er niet over praten en doorgaan met hun oude leven. Een tragisch einde zou natuurlijk wel toepasselijk zijn als straf voor het schenden van het taboe. In tegenstelling tot Richard, die de controle over zijn gevoelens en zijn leven verliest, lijkt Natalie juist sterker te worden door hun relatie, omdat zij vastbesloten is het taboe te respecteren.

Aan het slot van de film, na een dramatische vechtpartij, lijkt uiteindelijk toch de orde hersteld te worden. Natalies echtgenoot Sinclair fungeert als wijze, alwetende deus ex machina door te zeggen dat het bijzondere tussen hen gelouterd moest worden, maar dat de intensiteit verdwenen is. Het einde is min of meer open, maar in ieder geval besluiten Richard en Natalie hun relatie als ‘normale broer en zus’ voort te zetten.

De eeuwige jachtvelden en Blauw metaal

Doordat voor het doorbreken van het taboe op incest door de personages erg veel moed en passie nodig is, laat hun relatie doorgaans geen ruimte over voor andere dingen. Ook in De eeuwige jachtvelden van Nanne Tepper is voor weinig anders plaats dan de verhouding tussen Victor en Lisa Prins; het hele gezinsleven van de familie Prins staat in het teken van hun bijzondere relatie.

Het taboe wordt door Victor en Lisa niet gerespecteerd; zij kunnen niet anders dan toegeven aan hun gevoelens voor elkaar en de gevolgen zijn voor het hele gezin merkbaar. Ik noemde eerder al de theorie van Bertens, waarin de ‘kip-ei’-situatie over de schending van het taboe besproken werd. Ook in De eeuwige jachtvelden kan de vraag gesteld worden of het gezin Prins zo'n chaos is door de relatie van Victor en Lisa, of dat zij zich tot elkaar aangetokken zijn gaan voelen door de instabiele omgeving waarin zij opgroeiden. Al aan het begin van de roman wordt duidelijk dat er van een normaal gezinsleven te huize Prins nau-

[p. 19]

welijks sprake is. Vader (die steevast door alle gezinsleden wordt aangeduid met ‘de dokter’) drinkt en rookt buitensporig veel en geeft ook later in het boek zelf toe dat hij als opvoeder mislukt is. Alle gezinsleden spreken elkaar aan in de meest grove bewoordingen en ook van moeders kant kunnen de kinderen Prins nauwelijks steun verwachten. Zij is voornamelijk bezig met zichzelf en haar mislukte huwelijk. Dat kinderen in zo'n verstoorde gezinssituatie naar elkaar toegroeien en steun zoeken bij elkaar is dan ook niet verwonderlijk.

Volgens Anil Ramdas moeten taboes ook in de literatuur uiteindelijk worden gerespecteerd om de maatschappelijke orde te bewaren. Wanneer een taboe zonder meer gebroken wordt en dit ook geaccepteerd wordt, worden de normen en waarden van de samenleving (waar taboes onder vallen) geschonden en volgt er chaos. Die chaos is in het gezin Prins overduidelijk. Na enige tijd lijken alle gezinsleden de bijzondere relatie tussen Victor en Lisa te accepteren, maar alle normen en waarden zijn dan zoek; er wordt gescholden, gevochten, gezopen en gevloekt en het gezin dreigt uit elkaar te vallen. Wanneer Victor en Lisa zich uiteindelijk na jaren overgeven aan hun gevoelens voor elkaar en min of meer symbolisch met elkaar naar bed gaan (en dus het taboe onvoorwaardelijk doorbreken) bereikt de chaos zijn hoogtepunt:

Hij zat daar maar. Loom. Dronken.
Ze was bij hem voor hij die tergende kop had kunnen veranderen. Ze sloeg op hem in met gebalde vuisten. Schoppen, dacht ze, enze schopte. De hele kamer bonkte van schrik.
Ze stond uitgeput naar hem te kijken. Hij zat nog steeds in zijn stoel. Eén wenkbrauw was gescheurd. Zijn haar was besmeurd met bloed. Dat wat uit zijn neus kwam droop in zijn mondhoeken.
Zijn blik was onveranderd. [...]
Ze zag haar bloederige knokkels, voelde pijn in haar vuisten, keek naar hem, naar zijn hoofd, zijn benen, zijn verkleurende broek. Ze zag hoe rustig hij was. Rustig en kapotgeslagen. Ze begon over te geven. Het gulpte over haar knieën enspatte op de tafel.

Naar aanleiding van de theorieën van Graham Greene en V.S. Naipaul concludeert Ramdas dat komedie tegelijkertijd een taboe kan doorbreken en duidelijk kan maken dat het taboe bestaat en gerespecteerd moet worden door de samenleving. Voorwaarde is wel dat degene die de grap maakt zich bewust is van het taboe en ermee sympathiseert. Ramdas illustreert dit met het voorbeeld van ‘het verschil tussen een grapje van Wim de Bie^2. en een grapje van Theo van Gogh. Theo van Gogh snapt het taboe op de grappen over de Endlösung niet, en hij schendt daarom geen taboe, maar alleen zijn eigenwaarde.’ Omdat De eeuwige jachtvelden doordrenkt is met bewustzijn van het taboe, is het enige moment waarop er een grap wordt gemaakt over de verhouding van Victor en Lisa één van de briljantste momenten van de roman. De familie Prins gaat - geforceerd harmonieus - uit eten (naar later blijkt om het vertrek van de moeder mee te delen) in een sjiek restaurant en de serveerster ziet Victor en Lisa, die hand in hand zitten, voor een stelletje aan.

‘Gut,’ zei de dame, die een rugblessure riskeerde, ‘u zou toch werkelijk broer en zus kunnen zijn, zoals u op elkaar lijkt, maar dat hoort u zeker wel vaker.’
‘Ik heb het hun geregeld verteld,’ zei de dokter ‘maar ze geloven er niets van.’

In deze ene zin wordt tragiek van de hele roman verwoord, terwijl tegelijkertijd even de loodzware dreiging van het taboe afvalt. Dit verluchtigende moment blijkt dan ook de aanleiding tot het vinden van evenwicht binnen de familie Prins.

In Blauw metaal, het debuut van Christine Otten, is de humor ver te zoeken. Het gaat hier om het bloedserieuze relaas van een pubermeisje dat zich uiteindelijk zonder duidelijke aanleiding door haar broer laat ontmaagden. Ook in het gezin van de ik-figuur Hannah en haar broer Johnny ontbreekt een ouder; de vader is psychisch niet in orde en belandt uiteindelijk in de ‘Sint Augustinusstichting’. In de roman zelf wordt hiertussen ook een verband gelegd wanneer de ik-verteller, na met haar broer geslapen te hebben plotseling de behoefte heeft om haar vader op te zoeken in de inrichting.

Waar in De eeuwige jachtvelden de spanning tussen Lisa en Victor vanaf het eerste hoofdstuk zinderend voelbaar is, is het verhaal van Hannah vrij vlak en een stuk ingehoudener. Broer en zus trekken veel met elkaar op en lijken zich samen enigszins af te zonderen van de rest van de wereld, maar tot het moment dat

2. Ramdas geeft eerder in zijn lezing het voorbeeld van een grap van Wim de Bie, waarin hij zegt “dat het broeikaseffect in Nederland wordt versterkt door al die buitenlanders uit warme landen die hier hun adem uitblazen. Hij refereert aan het taboe op racisme, waarmee hij sympathiseert, maar dat hij voor dit ene ogenblik niet deelt. Wim de Bie schendt een taboe, en dat is komisch.”

[p. 20]

ze met elkaar naar bed gaan is er geen bijzondere seksuele aantrekkingskracht tussen hen. Nauwelijks is ergens vertwijfeling, wanhoop of zelfs maar enige verwarring te bespeuren, alleen moedeloosheid. Door de vlakke verteltrant wordt de lezer ook niet in de verleiding gebracht om zich in te leven in de hoofdpersonen of begrip voor hen te hebben. Het is overduidelijk dat Hannah haar broer adoreert en hoewel het initiatief voor de vrijpartij van haar uitgaat, lijken de verhoudingen toch scheef te liggen. In De eeuwige jachtvelden is het juist de jongere Lisa die Victor, die zoveel zwakker lijkt en in alcohol vlucht, met de werkelijkheid van hun relatie confronteert. Maar daar is er immers ook een aanleiding, een relatie die al werkelijk broeit in plaats van slechts lijkt te broeien.

Salinger

In Blauw metaal wordt een parallel gelegd tussen de relatie van Hannah en Johnny en die van Holden Caulfield en zijn zusje Phoebe uit The Catcher in the Rye. Johnny heeft dit boek drie keer achter elkaar gelezen en is er erg van onder de indruk (wat natuurlijk in overeenstemming is met het feit dat hij midden in de puberteit zit). Hij dringt er bij Hannah op aan dat zij het ook leest omdat ‘het zo echt is [...] alles staat er heel duidelijk, zonder geouwehoer eromheen’. Even later blijkt echter dat hij nog iets achter het boek zoekt, iets dat hij op de relatie met zijn zus betrekt:

‘Soms lijkt het alsof er nog iets is,’ zei hij en het leek alsof hij alleen maar tegen zichzelf praatte. Zijn stem klonk zacht en donker.
‘Nog iets?’ vroeg ik.
‘Misschien is het maar onzin.’

De schrijfster bedoelt hier te zeggen dat Johnny vindt dat hij net als Holden een bijzondere relatie heeft met zijn zusje, maar met deze vergelijking wordt de plank echter volledig misgeslagen. Weliswaar is Johnny net als Holden beschermend ten opzichte van zijn zusje, maar er is in The Catcher in the Rye absoluut geen sprake van een incestueuze verhouding.

Opvallend is dat echter ook in de literaire kritiek Blauw metaal met Salingers roman wordt vergeleken. Op grond van de belangstelling voor de relaties tussen broers en zussen is dat begrijpelijk, maar mijns inziens hebben de broers en zussen in zijn romans en verhalen dan wel telkens een goede relatie, maar blijven deze relaties puur vriendschappelijk. Ook in De eeuwige jachtvelden wordt Salinger aangehaald, namelijk Franny & Zooey, maar hier is de vergelijking wel op zijn plaats. Victor heeft immers met zijn andere zusje Anna ook een liefdevolle, beschermende, maar ‘normale’ verhouding. In een brief aan Victor schrijft Anna:

Was het niet jouw Franny die verzuchtte: ‘Jullie hebben van mij een freak gemaakt’? Same here. Geeft niet hoor. Ik mis je heel erg.

Bespreekbaarheid

Aanvankelijk is de relatie tussen Victor en zijn zus Lisa nauwelijks bespreekbaar. Hoewel ze net als veel pubers verward zijn en op zoek naar zichzelf, zijn ze zich terdege bewust van wat er gaande is tussen hen én van het taboe dat zij daarmee schenden. In hun eigen vage bewoordingen begrijpen zij elkaar en de lezer staat daar eigenlijk een beetje buiten omdat die hun taal niet begrijpt. Wel is de onderlinge spanning onder de oppervlakte van de woorden ook voor de lezer voelbaar.

Kristien Hemmerechts gaat in haar SLAA-lezing, getiteld ‘Het taboe van het hoogstpersoonlijke’, in op de bespreekbaarheid van taboes en vooral de wenselijkheid daarvan. In De eeuwige jachtvelden en Blauw metaal wordt nauwelijks gesproken over de taboekanten van de broer-zusrelaties en ook in Close my eyes weigert Natalie te praten over wat er tussen haar en haar broer speelt, alsof ze op die manier de hele relatie kan ontkennen. Hemmerechts stelt dan ook terecht: ‘De ervaring zelf is niet het taboe. Wel erover praten. Het enige mogelijke gesprek over een taboe, is een gesprek dat het taboe bevestigt.’ Respect voor een taboe bestaat voor een deel uit het erkennen dat het onbespreekbaar is. Hemmerechts is net als Ramdas van mening dat een beschaving taboes nodig heeft.

Close my eyes eindigt ermee dat Natalie, Richard en Sinclair eindelijk met elkaar praten over wat er gebeurd is. Hoewel volgens Berting een taboe niet opgeheven wordt door het bespreekbaar te maken, klaart door dit gesprek wel de lucht op. De druk lijkt van de ketel en alle personages kunnen door met hun leven en beginnen met de verwerking van het gebeurde. En wanneer in De eeuwige jachtvelden Victor en Lisa - en de rest van hun familie - eindelijk in staat zijn

[p. 21]

over de bijzondere relatie tussen broer en zus te praten, betekent dit het begin van het accepteren hiervan.

Tot slot

Dat het taboe op incest tussen broer en zus nog steeds sterk is, wordt bewezen door de recensies van de boeken en films waarin dit thema centraal staat. Recensenten concentreren zich in hun besprekingen op de subthema's of roemen het poëtisch taalgebruik en de bijzondere stijl. Over het taboe zelf wordt opvallend weinig gesproken; alsof ook de recensenten er nog niet aan toe zijn om het taboe bespreekbaar te maken.

Uiteindelijk wordt in bijna alle hier genoemde boeken en films het taboe gerespecteerd en de maatschappelijke orde hersteld. Waar dit niet gebeurt zijn de personages veroordeeld tot een bestaan aan de rand van de samenleving. In De eeuwige jachtvelden vinden Victor en Lisa weliswaar een soort evenwicht, maar ze zijn zich er ook van bewust dat ze door hun relatie outsiders zullen blijven. Ramdas en Hemmerechts concluderen dat een maatschappij nu eenmaal normen en waarden en dus taboes nodig heeft om als samenleving te functioneren. Het is de rol van de kunst om deze taboes te doorbreken, al was het alleen maar om duidelijk te maken dat ze bestaan.

Literatuur

J.D. Salinger, The Catcher in the Rye. New York, 1951.

.D. Salinger, Franny and Zooey. New York, 1955.

Josephine Hart, Damage. New York. 1991.

Christine Otten, Blauw metaal. Amsterdam, 1995.

Nanne Tepper, De eeuwige jachtvelden. Amsterdam, 1995.

P.J.G. Mettrop, ‘Oude liefde roest niet - Over broer-zusrelaties en partnerkeuze’. In: I. Mettrop-Wurster (red.), Broers en zussen. Psycho-analytische opstellen over de relatie van kinderen. Meppel/Amsterdam, 1989.

Jan Berting, ‘Het verlichtingsdenken en het irrationele in de moderne samenleving’. In: Hans van de Braak (red.), Taboe, waarover wij niet mogen spreken. Rotterdam, 1989.

Amos Vogel, Film as a Subversive Art. Londen, 1974.

Kristien Hemmerechts: ‘Het taboe van het hoogstpersoonlijke’. In: Vrij Nederland 27 mei 1995 (SLAA-lezing).

Anil Ramdas: ‘Een (on)ware geschiedenis’. In: Vrij Nederland 24 juni 1995 (SLAA-lezing).

Films

Close My Eyes, Steven Poliakoff 1992

The Cement Garden, Andrew Birkin 1992

The Hotel New Hampshire, Tony Richardson 1984