Voortgang. Jaargang 19

[p. 211]

Wie was Gerrit Kouwenaars drs van schaffelaar?
Gerrold van der Stroom

Voor Baukje (1950-2000)

Abstract - The Dutch poet Gerrit Kouwenaar published the poem ‘drs van schaffelaar’ (Van Schaffelaar MA) in 1969. Jan van Schaffelaar was a mediaeval warrior who committed suicide so as to provide his comrades-in-arms with a means of unopposed withdrawal. Over the past few years this poem has rightly brought attention to Kouwenaar's own activities for the Dutch underground press. More amazing perhaps is that the main character of the poem has always remained shielded behind his Middle Ages' alias. Archive research has shown that drs van schaffelaar is none other than Kouwenaar's teacher Johan Benders MA who, in 1943, committed suicide in German custody rather than betray his compatriots.

Hoewel de stenen marva van de generaal
over zijn schouder meelas, brak hij
de atjeh-oorlog af, stak hij het socialistisch
ochtendblad op, haast in tranen, daags na
het vervalste sprookje van andersen, genaamd
de kristalnacht

de dood was toen nog niet vertaald
de onsterfelijkheid nog gangbaar in deze taal
maar hij vervoegde het werkwoord doodmaken
enige malen, en dat zaaide ongemak verbazing, zelfs
agitatie in de klas, hij was
een gewone leraar, oh hij had
een uitgesproken naam, maar u lezer
kunt volstaan met van schaffelaar

lexicologisch bekeken zoals hij het zelf
gewoon was, was hij zonder meer laf, ja
zeker, maar pas dik 30
denkt men achteraf en van kostbaar vlees
de schaarste al meedragend, toen hier zelfs
de bloedworst nog niet op de bon was, men moest
tegen wil en dank lachen
om zijn bolle betrokken wangen als van

[p. 212]

Het Amsterdams Lyceum, 2e klas onderbouw, schooljaar 1938-39: 3e rij van voren, 3e van links Gerrit Kouwenaar (schoolarchief Het Amsterdams Lyceum).

[p. 213]

 

een hamster, al lang vóórdat

 

er uit zijn mythen en sagen een echte

 

storm opstak

 

 

 

hij was laf, hij ondervond blijkbaar

 

van bepaalde trefwoorden bij voorbaat de haast

 

eetbare inhoud en omvang, hij sprong

 

drie jaar later nadat van dood

 

en doorslaan nu ook letterlijk sprake

 

in het huis van bewaring aan de havenstraat

 

van de 3de ring af

 

 

 

de gemengd gehuwde kalfaktor karl

 

millimeterend het ontijdig artistenhaar

 

van k, wees fluisterend met zijn schaar: dáár

 

kwam van schaffelaar neer, jongen, hij was

 

zo goed als plat, oh het spatte

 

tot hier, godzijdank

 

vandaag geen transport -

Toen wij in 1978 als eerstejaarsstudenten van prof. dr. Margaretha H. Schenkeveld het gedicht ‘drs van schaffelaar’ van Gerrit Kouwenaar (1969:115-116; 1982:431-432) leerden lezen, kostte het één telefoontje naar de conrector van Het Amsterdams Lyceum om te achterhalen wie deze drs van schaffelaar is geweest: drs. Johan Benders (1907-1943), van 1935 tot zijn zelfgekozen dood op 6 april 1943 leraar geschiedenis en Nederlands aan die school, destijds een gebruikelijke combinatie van vakken. Kouwenaar bezocht het Lyceum van 1937 tot in 1940 en had er Benders als docent gehad. Dat dit Lyceum het decor is van het gedicht, blijkt uit de openingsregels:

Hoewel de stenen marva van de generaal
over zijn schouder meelas, brak hij
de atjeh-oorlog af [...]

Tegenover de school staat het Van-Heutszmonument uit 1935: vóór dat monument voor de ‘pacificator’ van Atjeh, gouverneur(-generaal) J.B. van Heutsz (1851-1924), staat een vrouwenfiguur die het Nederlands gezag in voormalig Nederlands-Indië symboliseert.¹ Hoogteijling (1982:118) heeft in een uitgebreide interpretatie stilgestaan bij deze plek, al spreekt hij voorzichtig over de ‘mogelijke plaats van handeling’. Aan Kouwenaars eigen illegale activiteiten rond Lichting, ‘het meest felle anti-Duitse literaire blad’ (Calis 1989:499), besteedde hij geen aandacht. Later deden Calis (1989 en 1993: 88) en Bonte (1998) dat wel, maar de identiteit van van schaffelaar werd niet

1 Het stadsdeel Oud-Zuid van de gemeente Amsterdam heeft in de zomer van 2000 op advies van het Instituut Clingendael besloten het monument een andere naam te geven: ‘Nederlands-Indië’.

[p. 214]

drs. Johan Benders

[p. 215]

onthuld: Calis laat het bij ‘een zekere drs van schaffelaar’ (1989:156); Hoogteijling heeft eerder in een voetnoot op grond van Loe de Jongs standaardwerk gesuggereerd dat de zelfmoord van de Haagse verzetsstrijder en zenuwarts dr. Gerrit Kastein (1909-1943) de dichter geïnspireerd zou kunnen hebben. De Jong (1975:618 (593)) schreef namelijk over Kasteins dood: ‘De verhoormethode van “de SD” kennend, besloot hij zijn kameraden te beschermen: hij sprong plotseling op, stortte zich geboeid en al door het gesloten venster en maakte een dodelijke val.’ Hoogteijlings niet onlogische suggestie (1982:124, noot 2) is evenwel onjuist. Bonte (1998:212-213) ten slotte, citeert Kouwenaar zelf die tijdens een interview in 1989 zei:

‘Drs Van Schaffelaar staat voor een leraar Nederlands en geschiedenis die ik op het lyceum heb gehad. Politiek zeer bij de tijd, en ook zeer bewogen als er iets gebeurd was. De klas hing aan zijn lippen. Inderdaad kwam hij op een ochtend, na de kristalnacht [9/10 november 1938], de klas in, wapperend met de ochtendeditie van Het Volk, zeer geëmotioneerd. (...) In 1943 heeft hij, nadat hij door de Duitsers was opgepakt, in de gevangenis zelfmoord gepleegd, bang dat hij zou doorslaan. Het toeval wilde dat ik een paar dagen daarna in dezelfde gevangenis terechtkwam.’

Die gevangenis was de Duitse afdeling van het Huis van Bewaring II aan de Amsterdamse Amstelveenseweg/Havenstraat. Gerrit Kouwenaar werd wegens ‘Besitzes und Verbreitung deutschfeindlicher Schriften’ op 15 november 1943 door het Deutsche Obergericht in den besetzten niederländischen Gebieten tot een halfjaar gevangenisstraf met aftrek van voorarrest veroordeeld.² Hij werd onmiddellijk vrijgelaten, omdat hij sinds 11 mei had vastgezeten. Hij dook direct onder.³

Johan Benders, Kouwenaars leraar, was het slechter vergaan. Nadat hij in de nacht van 4 op 5 april 1943 in zijn huis te Amstelveen was gearresteerd, werd hij naar de Havenstraat overgebracht, waar hij de volgende dag zelfmoord pleegde. Wie is deze Johan Benders geweest?

Benders was vóór de oorlog een principieel pacifist en lid van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij.⁴ Een ‘beetje linkse leraar’, zeker aan het chique Amsterdams Lyceum van toen, met bolle wangen ‘alsof hij daar nootjes in bewaarde’.⁵ Hij gaf zijn lessen met groot enthousiasme en wees zijn leerlingen op de actuele politieke toestand. In de jaren dertig hielp hij Joodse vluchtelingen uit nazi-Duitsland en in de oorlog zette hij zijn hulp aan Joden voort. Hij vervalste op zijn zolder persoons- en doopbewijzen (die hij overmoedig op de schoorsteenmantel te drogen zette), zocht onderduikadressen en het echtpaar Benders nam twee ‘half-Joodse’ kinderen in huis. ‘We hadden altijd hele bossen Joodse mensen bij ons thuis’, herinneren zijn doch-

2 De Duitse tekst van de dagvaarding gebruikte Kouwenaar in zijn gedicht ‘jeugdsentiment de jaren '40’ (Kouwenaar 1969:120; 1982:436). Het volledige vonnis bevindt zich in het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD), Generalkommissar für Verwaltung und Justiz, Hauptabteilung Justiz, 1 O 68/43 (229). Vergelijk Calis 1989:152 e.v. Voor het Obergericht, zie Gerrold van der Stroom: Duitse strafrechtspleging in Nederland en het lot der veroordeelden. 's-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1982, en Geraldien von Frijtag Drabbe Künzel: Het recht van de sterkste. Duitse strafrechtspleging in bezet Nederland. Amsterdam: Bert Bakker, 1999 (proefschrift UvA).

3 Calis 1989:172; Ischa Meijer: ‘Het onvoltooid verleden van Kouwenaar’. In: Haagse Post 6-12-5 1970:66-67; Jan Brokken: ‘Gerrit Kouwenaar, poëzie is gestolde tijd’. In: Haagse Post 13-11-1976:42.

4 Voor dit overzicht van het leven van Johan Benders is gebruik gemaakt van dagboekfragmenten R.C. (Willems)-Wijnberg, 5-24 april 1943; Gunning 1947: 15; verzetsrapport Stichting 1940-1945 t.n.v. Benders, 26 maart 1949; Voormalig Verzet Nederland, 28 juli 1956; Wibaut-Guilonard 1983:22; Visser 1989:216-217;295-297; Amsterdams Lyceum 1992:36-39; Amsterdams Lyceum 1995:9,14; Olink 1995:12, van het lerarenboek van rector Gunning en van de toespraken ter gelegenheid van de postume uitreiking van de Yad-Vashemonderscheiding aan het echtpaar Benders op 13 mei 1998 (Oud-leerlingenorganisatie van Het Amsterdams Lyceum), brief van Yad Vashem, Jeruzalem, 20 maart 2000; gesprekken met Ellen en Mart Benders, zomer 2000.

5 Gerrit Kouwenaar, 1/2 februari 1984.

[p. 216]

ters zich (Visser 1989:295). In oktober 1940 werden de Joodse leraren noodgedwongen ontslagen en in mei 1941 zou Benders in de school voor de ‘stillen, verschämten jüdischen Lehrer’ geld hebben ingezameld. Uiteraard ontkenden zowel Benders als zijn rector C.P. Gunning tegenover de met de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) sympathiserende inspecteur van het onderwijs ooit voor de Joodse leraren te hebben gecollecteerd.⁶ Toen in september 1941 ook de 72 Joodse leerlingen het Lyceum moesten verlaten en in bepaalde Amsterdamse buurten werden geconcentreerd, kwamen hun medeleerlingen naar Benders om raad. Onder hen de klasgenoten Frank Wibaut, de latere seksuoloog, en Tineke (Wibaut-)Guilonard. Beiden sloten zich naderhand aan bij de militante verzetsgroep CS-6 (bij neerlandici vooral bekend vanwege haar koerierster Reina Prinsen Geerligs).⁷ Tineke Guilonard overleefde in januari 1944 het beruchte bunkerdrama in het concentratiekamp Vught. Later werd zij onder meer naar het Frauenkonzentrationslager Ravensbrück overgebracht. Na de oorlog keerde zij naar huis terug.⁸ Ongetwijfeld is de gedreven Benders hun tot voorbeeld en steun geweest.

Het netwerk breidde zich uit en Benders raakte - waarschijnlijk - betrokken bij de verzetsgroep van de kunstenaar Gerrit van der Veen (1902-1944).⁹ Van der Veen organiseerde met zijn kunst- en wapenbroeder Willem Arondeus (1894-1943) de aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister.¹⁰ Het was hun bedoeling de honderdduizenden persoonskaarten door middel van een explosie te verbranden, opdat de bezetter die niet meer kon gebruiken voor zijn Jodenvervolging. Deze opzet lukte maar gedeeltelijk: bij de aanslag, 27 maart 1943, verbrandde zo'n 15% van de kaarten. Aan de actie waren maandenlange voorbereidingen voorafgegaan, en velen waren ervan op de hoogte. Ook Benders moet ervan geweten hebben, want ‘in de vroege morgen van de 28e maart wandelde hij met een van zijn Joodse pleegdochters naar de Kalfjeslaan¹¹ om te zien of er rookwolken boven de stad hingen’ (Visser 1989:295). Door het doorslaan van de vriend van Arondeus en door loslippigheid van anderen kreeg de Sicherheitspolizei in het tijdsverloop 1-15 april 1943 maar liefst acht van de negen daders in handen. Van de in totaal 27 mensen die hadden meegewerkt aan de overval bleven uiteindelijk alleen Van der Veen en Willem Sandberg, de conservator van de Amsterdamse gemeentemusea, op vrije voeten.

Benders wordt niet tot die 27 gerekend, maar zijn aanhouding valt wel binnen de twee weken van de arrestatiegolf: laat in de avond van 4 april kwam de Sicherheitspolizei hem halen. Ineens stond het huis vol Duitsers en werd het doorzocht. Benders zag nog wel kans een aantal belastende papieren te vernietigen, maar zijn boekje met in code de adressen van achttien (!) Joodse onderduikers viel in Duitse handen. Ook een jonge Jodin die bij het gezin-Benders zelf ondergedoken was, en één van de ‘half-Joodse’ pleeg-

6 NIOD, Verzameling Documentatie II (zaken), 363A Joden - maatregelen tegen - verzet, a, 7.

7 Voor CS-6: zie De Jong 1975:165-167; 613-614 (158-159; 588-589) en 1976: 957-968 (924-934), en Rob van Olm: Recht al barste de wereld. Reina Prinsen Geerligs en de ondergang van de verzetsgroep CS-6. Schoorl: Conserve, 1998.

8 Voor het bunkerdrama, zie: De Jong 1978: 685-688 en 690-692 (651-654 en 656-657); Wibaut-Guilonard 1983, en Olink 1995.
Het echtpaar Wibaut overleed op 6 oktober 1996: ‘Wij hebben 50 jaar samen geleefd, nu kiezen wij voor de dood’, stond in hun overlijdensadvertentie.

9 Voor Gerrit van der Veen en het verzet, zie: Anita van Ommeren en Ageeth Scherphuis: ‘Die man had moeten blijven leven’. Amsterdam: Sijthoff, 1988.

10 Voor deze aanslag, zie: De Jong 1975:712-736 (680-704).

11 De grens tussen Amsterdam en Amstelveen. (vdS)

[p. 217]

dochters werden opgepakt. Diezelfde nacht schijnt Benders aan de Havenstraat aan een zwaar verhoor, en alles wat daar blijkbaar bij hoorde, onderworpen te zijn. Bij Benders kwamen veel lijnen van het verzet samen. Vanzelfsprekend was hij bang uiteindelijk de code te moeten prijsgeven, wat ongetwijfeld aan achttien Joden het leven zou kosten en tot gevolg zou hebben dat de andere bewoners van de onderduikadressen zouden worden gearresteerd. ‘Benders besloot dat zijn eigen leven minder woog. Maar de uitvoering van dit besluit moet - met de gedachte aan zijn gezin - onnoemelijk zwaar geweest zijn’ (Visser 1989:295).

Benders had eertijds met zijn vrouw afgesproken dat hij zelfmoord zou trachten te plegen als hij was opgepakt. Nu was het zover. Eerst probeerde hij met aangescherpte paperclips zijn polsen door te snijden. Dat ging niet. Daarop trachtte hij glasscherven in te slikken. Zijn celgenoten weerhielden hem hiervan. Tegenover de opgetrommelde cipiers verklaarde hij: ‘Ich bin in einer melancholischen Stimmung.’ Toen werd hij weggevoerd. Desalniettemin zette hij door en benam zich het leven door van de hoogste omgang (‘de 3de ring’) van de gevangenis naar beneden te springen. Pas op 17 april werd zijn vrouw, vijf maanden zwanger van hun derde kind, bij de Duitse politie ontboden om te horen dat haar echtgenoot dood was. Zij zette hun werk zo goed mogelijk voort. Benders werd op 22 april gecremeerd. De trein naar het crematorium Driehuis-Westerveld zat die dag vol leerlingen van Het Amsterdams Lyceum.¹²

Dat de arrestatie van Benders verband houdt met de nasleep van de aanslag op het bevolkingsregister, is aannemelijk. Aan Benders' pleegdochter die tegelijk met hem was gearresteerd, vroeg de Duitse politie of zij Arondeus kende. Zij vond dit zo'n malle naam, dat zij om de vraag moest lachen. Zij werd betrekkelijk snel vrijgelaten. (Uiteindelijk ontkwam de Joodse onderduikster uit Benders' huis aan deportatie door bij het transport vanaf de Hollandse Schouwburg de andere kant op te lopen.) Een celgenoot van Benders tijdens diens laatste nacht verklaarde in de jaren '90 dat hij in de gevangenisadministratie, waar hij tewerkgesteld was, op Benders Karteikarte had gelezen dat deze verdacht werd van betrokkenheid bij de aanslag op het bevolkingsregister. De schriftelijke bronnen ondersteunen dit weliswaar niet direct, maar wijzen ook niet op het tegendeel: Benders' naam komt in de Duitse stukken van het proces tegen Arondeus c.s. niet voor¹³ en een Amstelveense NSB'er zou zich later hebben laten ontvallen dat hij Benders verraden had (Visser 1989:295). De Stichting 1940-1945 rapporteerde in 1949: ‘Doordat een koerier aan N.S.B.-ers de naam van de Heer Benders genoemd heeft, werd betrokkene op 4 April 1943 in zijn huis gearresteerd’.¹⁴ Toen Kouwenaar een maand later de gevangenis aan de Havenstraat werd binnengevoerd, gonsde het nog van de geruchten over Benders' einde. In 1969

12 Paula van Cleef-Joachimsthal, 18 mei 2000.

13 Anklageverfügung SS- und Polizeigericht X, 11 juni 1943. NIOD, Doc. II, 97 Bevolkingsregister Amsterdam - aanslag, a, 5.

14 Zie noot 4.

[p. 218]

publiceerde Kouwenaar ‘drs van schaffelaar’, het gedicht over Johan Benders' heldendood. De gemeente Amstelveen op haar beurt eerde Johan Benders in de jaren vijftig door een laan naar hem te vernoemen, maar het duurde nog jaren voor hij de internationaal hooggewaardeerde Yad-Vashemonderscheiding ontving. Deze Israëlische onderscheiding voor the Righteous among the Nations werd het echtpaar Benders in 1998 postuum toegekend in Het Amsterdams Lyceum. Waarschijnlijk moet Johan Benders nog worden bijgeschreven op de lijst van gevallenen naar aanleiding van de aanslag op het Amsterdamse bevolkingsregister.

De neerlandistiek lijkt niet bijzonder in de persoon van van schaffelaar geïnteresseerd te zijn. Vanzelfsprekend legt iedereen het verband tussen de zelfmoord aan de Havenstraat en de daad van de Bourgondische krijgsman Jan van Schaffelaar, die in 1482 van de Barneveldse kerktoren sprong om zijn strijdmakkers tegenover de Hoekse belegeraars van gevangenschap te vrijwaren.¹⁵ Maar de voor de hand liggende parallel met Kouwenaars leraar wordt amper getrokken, diens naam werd niet onthuld en de dichter zelf noemde die ook niet:

[...] u lezer / kunt volstaan met van schaffelaar.¹⁶

Ik meende dat het zo langzamerhand tijd werd Benders bij naam te noemen. Zoals hierboven is aangetoond, was de identiteit van deze drs van schaffelaar eenvoudig te achterhalen. Daartoe was niet veel meer nodig dan een rechttoe rechtaan onderzoek in voor de hand liggende collecties als die van de Oudleerlingenorganisatie van Het Amsterdams Lyceum en van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie.¹⁷ De neerlandistiek heeft bij het oplossen van vraagstukken evenwel de neiging weinig in archieven te zoeken.¹⁸ Dat is jammer, want daardoor is drs. Johan Benders zo'n dertig jaar lang verscholen gebleven achter zijn laat-middeleeuwse alias.

15 Over Jan van Schaffelaar: Els Helle, Jelle van der Meulen, Adèle Nieuweboer: ‘Enen geheten Jan van Schaffelaar...’ De geschiedenis van het voortleven van een held. Barneveld: Barneveldse Drukkerij en Uitgeverij, 1978 (Schaffelaarreeks 4), en D.A. Berents: ‘Het Sticht Utrecht, Gelre en Friesland 1423-1482’. Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl.4 (Middeleeuwen). Haarlem: Fibula-Van Dishoeck, 1980, 292-303, i.c. 295-296.

16 Overigens heeft het akelige gerucht de ronde gedaan dat Benders wèl zou zijn doorgeslagen. Noch bij de Stichting 1940-1945, noch bij het NIOD is daarvoor ook maar enige aanwijzing te vinden. Voorts is het verspreiden van een dergelijk verhaal natuurlijk een bekende truc bij verhoren door de politie.
Aan de vraag of een mens, alles in aanmerking genomen, daadwerkelijk schuldig zou kunnen worden geacht aan doorslaan, besteedde Kouwenaar aandacht in zijn roman Ik was geen soldaat uit 1951 (opgenomen in Kouwenaar 1984).

17 Opgemerkt moet worden dat er bij het NIOD betrekkelijk weinig over Benders te vinden is. Dit is waarschijnlijk een gevolg van zijn snelle dood: de Sachbearbeiter, de Duitse rechercheur, kàn niet ver gevorderd zijn met het onderzoek tegen Benders. Tot een daadwerkelijk proces of afhandeling binnen de sfeer van de Duitse politie zelf, is het niet gekomen.

18 De (lokale) geschiedschrijving vertoont die neiging natuurlijk minder. Tini Visser bracht in 1989:295 in de geschiedenis van De bezettingsjaren in Amstelveen Benders dan ook al in verband met Kouwenaars ‘drs van schaffelaar’.

[p. 220]

De ringen in de gevangenis aan de Havenstraat (NIOD)

[p. 221]

Literatuur

Amsterdams Lyceum 1992 Het Amsterdams Lyceum 1917-1992. Lustrum-uitgave. Amsterdam: Amsterdams Lyceum.

- 1995 Het Amsterdams Lyceum. Herinneringen aan de bezettingsjaren. Amsterdam: Amsterdams Lyceum.

Bonte, Rita 1998 ‘“Als een bestofte handschoen hangen mijn cursieve jaren hier”. De Tweede Wereldoorlog in de poëzie van Gerrit Kouwenaar’. In: Literatuur 98-4, 206-214.

Calis, Piet 1989 Het ondergronds verwachten. Schrijvers en tijdschriften tussen 1941 en 1945. Amsterdam: Meulenhoff (proefschrift kun).

- 1993 Speeltuin van de titaantjes. Schrijvers en tijdschriften tussen 1945 en 1948. Amsterdam: Meulenhoff.

G[unning], C.P. 1947 Gedenkboek 1940-1945 van het Amsterdams Lyceum. Amsterdam: ‘Doorgeven’.

Hoogteijling, J. 1982 ‘Een hel van woorden. Over “drs van schaffelaar” van Gerrit Kouwenaar’. In: Over gedichten gesproken. Analyses van gedichten, bijeengebracht door T. van Deel, R.L.K. Fokkema en J. Hoogteijling. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Jong, L. de 1975, 1976, 1978 Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl. 6, 7, 8. 's-Gravenhage: Nijhoff (Staatsuitgeverij).

Kouwenaar, Gerrit 1969 100 gedichten. Amsterdam: Querido.

[p. 222]

- 1982 Gedichten 1948-1978. Amsterdam: Querido.

- 1984 Drie romans: Negentien-nu [1950]; Val, bom [1950]; Ik was geen soldaat [1951]. Amsterdam: Querido.

Olink, Hans 1995 Vrouwen van Vught. Een nacht in een concentratiekamp. Amsterdam: Lubberhuizen.

Wibaut-Guilonard, Tineke 1983 Zo ben je daar. Kampervaringen. Amsterdam: Ploegsma.

Visser, Tini 1989 Jaren van verduistering. De bezettingsjaren in Amstelveen. Zutphen: Walburg.