Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 59

[p. 549]

Zin en onzin van de Vanmoerkerke Collection
Decorateur, entrepreneur, collectioneur
Sara Weyns

Kunstcollecties afdoen als gewiekste investeringen of als pure decoratie voor de anders kale muren doet geen recht aan de verzamelaar noch aan de verzameling. Dat blijkt uit het verhaal van Mark Vanmoerkerke en zijn opgebouwde kunstcollectie.

De invloed van de verzamelaar is vandaag groter dan ooit. De snelle verspreiding van informatie, en het gemak waarmee de wereld bereisd wordt, geven de verzamelaar onbeperkt toegang tot de wereld van de hedendaagse kunst. Die hedendaagse kunst geniet een nooit eerder geziene populariteit: nooit eerder bezochten zo veel mensen hedendaagse kunstmusea, nooit eerder konden zoveel mensen zich voltijds op professionele basis met hedendaagse kunst bezighouden.

Hedendaagse kunst is een sleutelelement geworden in onze ontspanningscultuur, en één met een hoog glamourgehalte bovendien. Het hoeft daarom niet te verbazen dat de markt voor hedendaagse kunst exponentieel groeit. Galeriehouders, museumdirecteurs, adviseurs, critici en kunstenaars vormen samen een complexe constructie van relaties en belangen, en de verzamelaar is een van de hoekstenen van het bouwwerk. Hij moet omzichtig tewerk gaan, want de verbindingen staan of vallen met een degelijke reputatie, met geloofwaardigheid. Mark Vanmoerkerke is één van die Belgische verzamelaars die de laatste jaren een dergelijke naam heeft opgebouwd. Te midden van zijn collectie denkt hij voor Kunsttijdschrift Vlaanderen hardop na over de zin en onzin van zijn verzameling.

De Vanmoerkerke Collection is ondergebracht in een prachtig gebouw uit 1942. Het ligt - onverwacht - in een residentiële buurt van Oostende. Hoewel de collectie vrij toegankelijk is, maakt de toevallige passant duidelijk geen deel uit van de doelgroep. Dat blijkt niet het enige dat niet aan het toeval werd overgelaten. Het gebouw werd uitstekend gerenoveerd, met een helder inzicht in de noden van een tentoonstellingsplek voor hedendaagse kunst. Flexibiliteit, ruimte en licht spelen de hoofdrollen, al gaat het niet om spectaculaire oppervlaktes. Naast het hoofdgebouw werd recent (2009) een nieuwe vleugel in gebruik genomen. De industriële nieuwbouw contrasteert mooi met het originele gebouw en verenigt een goed georganiseerd depot met een bibliotheek en meer tentoonstellingsplek voor de driedimensionale werken uit de collectie. Behalve publieke ruimtes zijn deze zalen ook privé-vertrekken: Vanmoerkerke heeft er zijn kantoren in ondergebracht met behulp van een licht en mobiel systeem van tafels, stoelen en draagbare computers. Behalve luxe spreekt er ook efficiëntie uit het geheel. De ruimtes zijn in de eerste plaats functioneel, zowel voor de kunst als voor de andere activiteiten. Van opsmuk is geen sprake.

(On)voorspelbaar succes

Toch is het een decoratieprobleem dat aan de oorsprong ligt van de collectie. Een nieuw kantoor voor een nieuw bedrijf - Mark Vanmoerkerke kwam in 1997 aan het hoofd van Sun Parks - had volgens de architecten nood aan wat kleur op de muur. Galeriehouder Patrick De Brock uit Knokke werd gesprekspartner, en twee weken later had Vanmoerkerke zijn eerste werk gekocht: een diepblauw schilderij van de Britse Zebedee Jones. Het werk zou nooit aan de muur van het kantoor terechtkomen: het kreeg een plaats in de woning van de kersverse kunstbezitter. Tien jaar later zou de collectie meer dan 1.000 werken tellen, stuk voor stuk door de verzamelaar persoonlijk bestudeerd en aangekocht. Anno 2010 is de verzameling op scherp gesteld, en bevindt ze zich in een stroomversnelling.

In de loop van het afgelopen decennium heeft Mark Vanmoerkerke zich omringd met een sterk team. Dat team bestaat grotendeels uit vertrouwenspersonen en adviseurs - vaak doorwinterde professionals uit het kunstveld - die op de achtergrond opereren, Charline Adriaens, de collectiebeheerder en een ploeg professionele arthandlers. Ook met de architecten achter de verbouwing, Peter De Bruycker en Inge De Brock, bleef hij in dialoog. Wellicht is daarin de hand van een ervaren manager te herkennen: door je met sterke mensen te omringen, bereik je meer. Een voorspelbaar mechanisme, aldus Vanmoerkerke: wat zaken en menselijk gedrag betreft kan je de toekomst voorspellen op basis van het verleden. Er verandert daarin niets wezenlijks. Goed volk zal goed werk leveren.

Evenwicht tussen groeien en snoeien

Die blik op de toekomst, en de fascinatie voor de anticipatie daarop, liggen aan de basis van de bewuste keuze voor een verzameling hedendaagse kunst. In de afgelopen twaalf jaar is die verzameling sterk geëvolueerd. Vier criteria vormden het oorspronkelijke uitgangspunt, aldus Vanmoerkerke: ‘elk werk moest me “aanspreken”, het moest progressief zijn, ik moest het kunnen ophangen en het mocht niet meer kosten dan 10.000 $. Die twee laatste principes heb ik niet lang volgehouden.’ Aanvankelijk was elke aankoop een ‘coup de coeur’, een verliefdheid. Er werd vanuit het hart gekocht en met een hoge intensiteit. Maar met de jaren krijgt die Sturm und Drang een tegengewicht in ervaring, in kennis van zaken, in behoefte aan diepgang. Dat de verzamelaar letterlijk dagelijks in zijn collectie leeft en werkt, speelt daarin een grote rol. De werken bij elkaar, naast en

[p. 550]

tegenover elkaar vechten zelf de strijd uit: kwaliteit is voor beeldende kunst een zintuiglijke aangelegenheid, en een eigenschap die alleen door waarneming en tijd echt gewogen kan worden. Soms met het gevolg dat een werk weer uit de collectie wordt verwijderd.

Dit proces kreeg zijn voorlopige climax een tweetal jaar geleden, een moment waarop de collectie als geheel streng werd geëvalueerd. De kern van de collectie bleek te bestaan uit postconceptuele werken, voornamelijk Europees en Noord-Amerikaans. Maar daarnaast telde ze ook veel Zuid-Amerikaanse en Aziatische kunst, en een belangrijk deel klassieke fotografie. Er werd besloten verder te werken vanuit die al aanwezige kern, de collectie te verdiepen door meer werken van de belangrijkste kunstenaars aan te kopen - bijvoorbeeld van Ed Ruscha, Erwin Wurm -, en de zeer jonge of pas beginnende kunstenaars nog wat te laten rijpen buiten de collectie. Ook documentair werk, efemere kunst of werken uit zeer vergankelijke materialen worden uit de weg gegaan. Uiteindelijk werden maar liefst een vierhondertal werken afgestoten. Een hartverscheurend moment, volgens Vanmoerkerke, maar hij blijkt er

■ Voorgevel van het eerste gebouw van de Vanmoerkerke Collectie.
[© Kristien Daem]
■ De voorgevels van de twee gebouwen van de Vanmoerkerke Collectie. Het recentste gebouw is een betonnen bunker.
[© Philippe de Gobert]

de man niet naar om zich op zo'n moment door sentimenten te laten leiden. ‘“Walk the talk” is een van mijn motto's.’ Eenmaal de keuze gemaakt voor de nieuwe focus in de collectie, wordt er gerichter gezocht en gekocht. ‘Zoals water zijn weg zoekt naar de zee, zo zoekt een collectioneur zijn weg naar de zin van zijn collectie’, zegt Vanmoerkerke. Hij benadrukt hoezeer het verzamelen een proces is, een evenwichtsoefening tussen organische groei en bijtijds snoeien. Maar hij wijst ook op de vrijheid die de verzamelaar van hedendaagse kunst geniet: ‘Er hoeft niet encyclopedisch gewerkt te worden, er zijn geen verplichte nummers, geen dode materie. Alleen dat zoeken naar de zin. En het uiteindelijke oordeel ligt in de autopsie.’ Hij beschrijft zijn persoonlijke evolutie als verzamelaar met een - wellicht kenmerkende - nuchterheid: ‘In de eerste plaats was ik als verzamelaar decorateur. Vervolgens komt daar ook een stuk entrepreneurschap aan te pas: je valt terug op je zakelijke ervaring. En tenslotte word je collectioneur. Alle drie die “-eurs” blijven aanwezig, maar de samenstelling van het profiel verandert. Eerst ben je 100 procent decorateur, later voeg je daar een flink percentage ratio aan toe, nog later raak je met hart en ziel betrokken. Langzaamaan verschuift het zwaartepunt.’ Het is opvallend om een verzamelaar zo pragmatisch over zijn eigen leerproces te horen spreken. Vaker omringt men zich in de kunstwereld met een aura van mystieke talenten, alsof ‘het oog’ voor wat goede kunst is iemand van bij de geboorte te beurt moet vallen.

Privé versus publiek

Sinds de collectie een duidelijke focus heeft, zette Vanmoerkerke met zijn team ook een duidelijke lijn uit om een evenwicht te vinden tussen het private van een persoonlijke collectie, en het publieke potentieel ervan. Per jaar worden drie tijdelijke tentoonstellingen georganiseerd volgens een vast ritme: van januari tot april, van mei tot augustus en van september tot december. Telkens wordt er gewerkt met een gastcurator, die een eigenzinnige selectie maakt uit de collectie. Aanvankelijk waren die gastcuratoren vrienden of raadgevers van de verzamelaar: Patrick De Brock, Peter Doroshenko, Pedro Alonzo. Later worden mensen ook gevraagd omwille van hun specifieke expertises of thematische accenten. Iemand als David Claerbout maakt een keuze

[p. 551]

vanuit zijn achtergrond in de videokunst, Anne Pontégnie bijvoorbeeld maakt een heel formele selectie van werken met een somber of ingetogen kleurgebruik versus erg kleurrijke schilderijen, foto's en installaties. Telkens worden andere accenten gelegd, al gaat het meestal om groepstentoonstellingen. De rollen worden ook niet omgedraaid: er worden geen werken gekocht die eerst deel uitmaakten van een tijdelijke opstelling. Het doel is duidelijk om de (tussentijdse) resultaten te tonen en te toetsen, niet om het selectieproces te sturen. Op die manier blijft de verzameling de coherente weerspiegeling van één visie, één uiteindelijke keuze.

De tentoonstellingen zijn toegankelijk voor het publiek, maar niet doorlopend geopend. Er wordt van de bezoeker gevraagd een afspraak te maken. De drempel verhoogt daarmee enigszins, maar het gevoel aan cultuurconsumptie te doen neemt erdoor af: de inspanning wordt beloond, zeg maar, zoals dat in het geval van goede kunst wel vaker het geval is. Hoewel er dus voor een eigen tentoonstellingsruimte werd geopteerd, en niet voor een structurele overeenkomst met (een) bestaande instelling(en), is er wel een grote bereidheid tot samenwerking.

■ Een installatie van Jason Rhoades, The Magic Circle. From the body of work: My Madinah, in pursuit of my ermitage, uit 2004. Aan de muur hangt een werk van Christopher Wool, Untitled (P 563), uit 2007.
[© Philippe de Gobert]
■ Dezelfde installatie van Jason Rhoades, vanuit een andere hoek. Aan de muur hangt een werk van Olafur Eliasson, The colour spectrum sertes, uit 2005. [© Philippe de Gobert]

Dat blijkt uit het gastcuratorschap van museumdirecteurs en -curatoren als Peter Doroshenko, Joost Declercq en Anne Pontégnie, maar ook uit het bruikleenbeleid dat de collectie voert: alleen in uitzonderlijke gevallen wordt een bruikleen voor een tentoonstelling geweigerd. Men zou kunnen beredeneren dat privécollecties openbare verzamelingen ver achter zich laten wat betreft de mogelijkheden. Ze zijn niet gebonden aan wetenschappelijk onderzoek of verantwoording, politieke belangen of infrastructurele beperkingen. En vaak kunnen ze bogen op financiële middelen om depot- en presentatiemiddelen te genereren waar een publieke instelling slechts van kan dromen. Toch is Vanmoerkerke van mening dat dit voor geen enkele partij een excuus mag zijn om de teugels te laten vieren: met flexibiliteit, visie en hard werk kan er volgens hem in elke context topkwaliteit worden gebracht.

Passie en ratio

Het lijkt de man achter de Vanmoerkerke Collection te typeren: een grote actiebereidheid, werklust, pragmatiek. Hij beweert niet zozeer geïnteresseerd te zijn in het verhaal van een kunstwerk, in het theoretische discours eromheen. Het zou het verzamelen op zich zijn dat hem boeit, en daar maakt de jacht of het wedstrijdelement onvermijdelijk deel van uit. De uitspraken passen uitstekend bij het beeld van een (meer dan) succesvol zakenman. Maar de collectie afdoen als een gewiekste investering, een prijzenkast of stapel trofeeën doet tekort aan zowel de verzamelaar als de verzameling. Er spreekt een grote betrokkenheid uit de manier waarop hij zich letterlijk omringt met zijn werken. Uit het vele werk dat hij persoonlijk stopt in het uitbouwen van een bibliotheek en databank. Uit het vele studie-, prospectie en overlegwerk dat hij zelf doet. Maar vooral uit de bereidheid gemaakte fouten te erkennen, eigen beslissingen in vraag te stellen. En uit het reflecteren over de zin en onzin van die verzameling, hardop.

Info

Vanmoerkerke Collectie, Oud Vliegveld 10, 8400 Oostende, gsm: 0473/99.77.45,
[e-mail].
De collectie kan bezocht worden na afspraak. Voor meer informatie kan men terecht op de website:
www.artcollection.be.