Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 51

[p. 8]

Anselm Adornes (1424-1483)
Koopman, aristocraat, bedevaarder en avonturier. Een Bruggeling met Italiaanse wortels en Schotse connecties
Noël Geirnaert

De Brugse Jeruzalemkapel, gelegen in de volkse Sint-Annawijk, is één van de bezienswaardigheden voor verblijfstoeristen en doorgewinterde Bruggekenners. Een gehaaste ééndagstoerist zal deze 15de-eeuwse kapel zelden of nooit bezoeken. Daarvoor ligt ze te ver van het eigenlijke stadscentrum en het klassieke toeristische circuit. Toch behoort de Jeruzalemkapel tot de authentiekste monumenten van de Brugse binnenstad. Het steeds gehandhaafde privé-karakter van de kapel - de Bruggelingen spreken ten onrechte van de Jeruzalemkerk - heeft ervoor gezorgd dat de Reformatie, de Franse Revolutie en de postconciliaire wind van de jaren zestig van de vorige eeuw weinig of geen vat konden krijgen op het interieur van de kapel. Wel is de oorspronkelijk laatgotische aankleding aangevuld met enkele renaissance- en barokkunstwerken. In de Jeruzalemkapel komt de bezoeker in contact met de devotie tot het H. Graf en de overige Heilige Plaatsen, zoals die vanaf de Late Middeleeuwen in Brugge werd gestimuleerd door de familie Adornes. Ook de familie Adornes is duidelijk aanwezig in de kapel: leden van de familie zijn geportretteerd op de glasramen en de grafmonumenten. Hun wapen is alomtegenwoordig, zowel binnen als buiten het gebouw.

Anselm Adornes, de prominentste persoonlijkheid van de familie, is ook in de kapel het uitdrukkelijkst aanwezig. Hij is geportretteerd op één van de glasramen, zijn wapenschild, met de spreuk ‘Para tutum’ en de versierselen van de Schotse ridderorde van de Eenhoorn, siert de balksleutels in de kapel. En vooral: het praalgraf waarop hij en zijn vrouw Margaretha van der Banck levensgroot zijn afgebeeld, neemt in de kapel een centrale plaats in. Dit kunstwerk, van de hand van de Brugse meester-steenhouwer Cornelis Tielman, is het enige gaaf bewaarde vrijstaande stenen grafmonument uit de 15^de eeuw in Brugge. Bovendien is dit meesterwerk nog ter plaatse bewaard, wat het helemaal uniek maakt.

Anselm Adornes' grafmonument is dus één van de belangrijkste voorbeelden van funeraire kunst in Brugge. Het is dan ook merkwaardig dat hij zelf er niet in begraven is. Anselm Adornes stierf aan de gevolgen van een moordaanslag op 20 januari 1483, waarschijnlijk in het cisterciënzerinnenklooster Coldstream in Schotland. Hij werd begraven in het Schotse Linlithgow. Meer dan een maand later, op 3 maart 1483, werd zijn hart tijdens een plechtige uitvaart bijgezet in zijn Brugse grafmonument, waar zijn vrouw toen al verscheidene jaren begraven was.

Het bewogen leven van Anselm Adornes, een tijdgenoot van de Bourgondische hertogen Filips de Goede, Karel de Stoute en Maria van Bourgondië, begon op zaterdag 8 december 1424 in Brugge. Hij werd geboren als zoon van Pieter II Adornes en Elisabeth Braderic. Van vaderskant behoorde hij tot een Brugs patriciërsgeslacht dat afkomstig was uit het Italiaanse Genua. De Adornes waren sinds het begin van de 14de eeuw in Brugge ingeburgerd. Sinds de tweede helft van de 14de eeuw behoorden de Adornes tot de meest vooraanstaande families van Brugge. Van verscheidene leden van de familie is bekend dat ze actief waren in de wereld van de internationale handel, en bij voorkeur als makelaar of hostelier bemiddelden in transacties waarbij Genuese handelaars betrokken waren. In Brugge bekleedden ze geregeld allerlei posities in het stadsbestuur. Door huwelijken binnen het stadspatriciaat raakten ze vermaagschapt met de meeste belangrijke families van Brugge. Ze namen deel aan het mondaine gezelschapsleven en speelden een belangrijke rol in tornooien, schuttersgilden en aristocratische broederschappen.

Pieter I Adornes, Anselms grootvader, vervulde verscheidene functies in het stadsbestuur. Hij was schepen, raadslid, burgemeester en, van 1390 tot 1394, thesaurier van de stad. In deze laatste functie kon hij de stedelijke financiën saneren. Dat bleef niet onopgemerkt: vanaf 1 februari 1394 tot kort voor zijn dood, op 2 februari 1398, was hij ontvanger-generaal van Vlaanderen en Artesië. Pieter II Adornes, Anselms vader, was een zoon van Pieter I uit diens tweede huwelijk met Elisabeth van de Walle. Hij werd waarschijnlijk geboren tussen 1393 en 1396. In maart 1421 trouwde hij met Elisabeth Braderic, een Brugse patriciërsdochter, die in 1452 stierf en met wie hij verscheidene kinderen had. Daarnaast had hij zeker nog één bastaardzoon. Ook hij vervulde verscheidene functies in het stadsbestuur. Tijdens de Brugse opstand tegen hertog Filips de Goede, in 1436-1438, verliet hij samen met zijn broer Jacob en verscheidene andere notabelen de stad, wat betekent dat hij de kant koos van de hertog.

De bewaarde bronnen geven de indruk dat Pieter Adornes meer dan andere leden

[p. 9]

Grafmonument van Anselm Adornes en Margaretha van der Banck, Jeruzalemkapel Brugge
[Foto: K.I.K., Brussel]

van zijn familie een neiging had tot lectuur, ingetogenheid en vroomheid. Hij nam in of kort vóór 1427 het initiatief tot de oprichting van de Jeruzalemkapel. Wel deed hij voor het welslagen van zijn initiatief een beroep op zijn broer Jacob. De Jeruzalemkapel werd gepland op het terrein van het convent Ten Hamerkine, een gemeenschap van arme begijnen, die pas in het derde kwart van de 15de eeuw volledig zou uitsterven. Het terrein was eigendom van Pieter Adornes en bevond zich bij zijn woonhuis. In 1427 kregen de Adornes van paus Martinus V toestemming om bij hun kapel een klokkentoren te bouwen, en er een kapelaan aan te stellen die dagelijks de mis mocht opdragen. Anselm Adornes, geboren einde 1424, heeft als kleuter de eerste steen ‘vanden fondamente’ mogen metselen.

Pieter Adornes en zijn broer Jacob zouden volgens de overlevering een bedevaart naar Jeruzalem hebben ondernomen. In elk geval hadden zij een diepgewortelde verering voor de Heilige Plaatsen. Ze koesterden met de Jeruzalemkapel allerlei plannen, die voor het grootste gedeelte niet zijn doorgegaan. Pieter Adornes trok zich in 1454 als weduwnaar terug in het Brugse kartuizerklooster Genadedal waar hij in 1465 overleed. Anselm Adornes moest in 1470 constateren dat de stichting over onvoldoende inkomsten beschikte. Hij zou dan ook zelf de Jeruzalemstichting voltooien en consolideren: na zijn dood in 1483 bestond de Jeruzalemstichting uit een kapel, een herenhuis en een godshuis voor twaalf behoeftige weduwen.

Anselm Adornes is veruit de belangrijkste telg van de familie. Hij bereikte de top van de maatschappelijke ladder, maar zijn leven kende na 1477 wel een dramatische wending. Zijn internationale gerichtheid, in de traditie van zijn familie, bezorgde hem een plaats in de Brugse en de Vlaamse cultuurgeschiedenis. Zijn biografie kan worden gereconstrueerd dankzij allerlei bronnen, o.m. in het rijke familiearchief dat al meer dan een halve eeuw in het Stadsarchief van Brugge berust.

Anselm Adornes studeerde gedurende korte tijd aan de Leuvense artesfaculteit, waar hij naar alle waarschijnlijkheid de colleges volgde van Antonius Haneron, de latere privé-leraar van hertog Karel de Stoute en één van de eerste Nederlandse intellectuelen met humanistische belangstelling. Op 12 november 1443 trouwde hij in de Brugse Sint-Janskerk met Margaretha van der Banck, die eveneens uit een Brugse patriciërsfamilie afkomstig was. Samen zouden ze zestien kinderen krijgen. Daarnaast had Anselm Adornes zeker nog één natuurlijke dochter. Vanaf 1444 was Anselm Adornes nadrukkelijk aanwezig in het openbare leven in Brugge. Van 1444 tot 1449 was hij één van de voornaamste deelnemers aan de tornooien van het aristocratische gezelschap van de Witte Beer. In 1468 zou hij trouwens voor het stadsbestuur het tornooi organiseren naar aanleiding van het huwelijk van Karel de Stoute en Margaretha van York. Eveneens in 1444 verschijnt Anselm Adornes voor het eerst in de jaarlijks vernieuwde lijsten van het Brugse stadsbestuur. Van 1444 tot 1476 vervulde hij allerlei functies in het stadsbestuur. Daarnaast was hij redenaar van de proosdij van Sint-Donaas, een erfelijke functie, te vergelijken met een schepenambt. Van 1476 tot 1480 was hij dan nog voogd van het Brugse leprozenhuis.

Beroepshalve was Anselm Adornes actief in de internationale handel. Hij bemiddelde in transacties met Genuese en Spaanse kooplieden. Hij verhandelde laken uit Doornik en uit Engeland. Hij was betrokken bij de toen zeer belangrijke invoer van aluin uit het Middellandse Zeegebied. Aluin was een onmisbare grondstof voor de lakenproductie, de leerlooierij en de glasindustrie. Het moest dienen voor het licht- en waterbestendig maken van de kleuren. Anselm Adornes woonde in een groot herenhuis aan de Verwersdijk in Brugge, dat voorzien was van allerlei stapelruimte, stallingen en lakenververijen. Deze woonplaats bevond zich midden in het kwartier van de Schotse handelaars. O.m. daardoor onderhield hij uitstekende betrekkingen met de Schotten. Toen het parlement van Schotland in 1467 de handel met Vlaanderen opschortte, reisde Anselm Adornes in 1468 naar Schotland als hoofd van een diplomatieke missie. Hij ging er onderhandelen met de Schotse koning en de Schotse steden. Als diplomaat verdedigde hij de belangen van Brugge, De Vier Leden van Vlaanderen (d.w.z. de steden Gent, Brugge, Ieper en het Brugse Vrije, samen de Vlaamse volksvertegenwoordiging) en hertog Karel de Stoute. De onderhandelingen hadden succes: in 1470 kwamen de Schotten terug naar Brugge. Vermeldenswaard is dat Anselm Adornes bij die gelegenheid zeker één Latijnse redevoering

[p. 10]

hield, waarin hij blijk gaf van enig literair talent.

Op dat moment behoorde Anselm Adornes al tot de toplaag van de Brugse stedelijke samenleving. Hij bezat verscheidene heerlijkheden buiten de stad, vooral op het grondgebied van de huidige gemeenten Koekelare, Oostkamp en Zomergem. Niettegenstaande zijn commerciële activiteiten voerde hij een adellijke levenswijze. Om zijn vrienden- en relatiekring te schetsen beschikken we over de lijst van de zestien kinderen van Anselm Adornes, met de namen van de peters en de meters bij de doopplechtigheid. Het waren o.m. de consul van de Venetianen, de in Brugge verblijvende Genuezen uit machtige families, zoals de Doria's en de Spinola's, abt Jan Crabbe van de Duinenabdij, baljuw Jan de Baenst, Lodewijk van Gruuthuse, Tommaso Portinari en verscheidene anderen, allemaal belangrijke persoonlijkheden in het culturele, maatschappelijke en economische leven van het Bourgondische Brugge.

Door zijn diplomatieke missie naar Schotland kwam Anselm Adornes ook nog in de gunst van de Schotse koning James III. James III sloeg hem kort voor het begin van 1469 tot ridder in de Orde van de Eenhoorn, hij benoemde hem tot raadgever en beleende hem met de heerlijkheid Cortachy. Op 10 juni 1472 benoemde hij hem tot conservator van de Schotse privileges in de Bourgondische erflanden. James III zorgde er dan ook voor dat hij heel wat inkomsten uit geconfisqueerde goederen kreeg toebedeeld. Tot op het einde van zijn leven behield Adornes de opperbeste relaties met de Schotse koning.

In Brugge is Anselm Adornes vooral bekend gebleven als Jeruzalembedevaarder. Samen met enkele andere Vlamingen vertrok hij op 19 februari 1470 naar Palestina. Kort daarvoor, op 10 februari had hij zijn testament opgesteld. Dit Nederlandstalig document, opgesteld in een religieuze context, laat een man zien, bezorgd om zijn zielenheil en met de vaste wil om zijn nagedachtenis te bestendigen, vooral via de Jeruzalemstichting, die hij toen beheerde. Een opmerkelijk detail: blijkens dit testament was Anselm Adornes in het bezit van twee gelijkaardige panelen met de H. Franciscus, geschilderd door Jan van Eyck. De bedevaart van Anselm Adornes en zijn gezelschap liep niet langs de gewone reisweg. Vooraf bezochten ze Genua, de bakermat van de familie, Pavia, waar Anselms zoon Jan zijn universitaire studie onderbrak om zich bij het gezelschap te voegen en Rome, waar de Adornes en hun vrienden op een bijzondere audiëntie door paus Paulus II werden ontvangen. In Genua werd ingescheept en via Tunis, Egypte en de Sinaï kwamen ze aan in Palestina, waar zowat alle Heilige Plaatsen werden bezocht. De terugkeer liep over Damascus, Beiroet, Cyprus, Rhodos en Brindisi. Meer dan een jaar later, op 4 april 1471, was Anselm Adornes terug in Brugge, samen met het hele gezelschap. Jan Adornes heeft van deze reis een gedetailleerd verslag opgemaakt. Eén exemplaar van de tekst was bestemd voor de Schotse koning. De bewaarde tekst blijft ook voor een lezer uit de 21ste eeuw een boeiend verhaal en een onschatbare bron voor de laatmiddeleeuwse cultuurgeschiedenis.

De reis van Anselm Adornes was in de eerste plaats een bedevaart, begonnen op eigen initiatief, uit persoonlijke devotie voor het H. Graf en de overige Heilige Plaatsen, in de traditie van zijn familie. In tegenstelling tot wat sommige historici beweren was Adornes' reis zeker geen spionage-expeditie. Wel heeft hij heel wat kennis opgedaan in Italië en in de wereld van het Nabije Oosten. Dit maakte hem tot de geschikte figuur om als raadsheer en diplomaat van hertog Karel de Stoute diens - nooit gerealiseerde - kruistochtplannen verder uit te werken. In dat kader vergezelde Anselm Adornes de Italiaanse franciscaan Lodovico Severi da Bologna vanaf november 1473 op een diplomatieke missie naar Uzun Hassan, sjah van Perzië, voor een bondgenootschap tegen de Turken. Fra Lodovico trad op namens de H. Stoel en namens de Bourgondische hertog. Het was de bedoeling dat Anselm Adornes mee zou reizen tot in Perzië, via het Baltische gebied en het Oost-Europese vasteland. Eind april 1474 werden ze nog ontvangen door koning Casimir IV van Polen, maar kort daarna moest Adornes naar Brugge terugkeren. Fra Lodovico kwam achttien maanden na zijn vertrek aan bij Uzun Hassan, maar hij kreeg er geen steun voor de westerse kruistochtplannen. In Polen probeerde Anselm Adornes ook namens het Brugse stadsbestuur en de Vier Leden van Vlaanderen te bemiddelen voor de teruggave van de ‘San Matteo’, een galei met een kostbare scheepslading aan boord. Deze galei, die voor rekening van Adornes' vriend Tommaso Portinari voer, werd in 1473 door Paul Beneke uit Gdansk gekaapt, en met zijn lading naar deze Poolse stad gebracht. Aan boord bevond zich o.m. het ‘Laatste Oordeel’, een groots paneelschilderij van Hans Memling. Adornes' inspanningen bleven echter zonder resultaat.

De diplomatieke activiteiten van Anselm Adornes in dienst van hertog Karel de Stoute doen eraan herinneren dat hij, zoals heel zijn familie, steeds een loyaal medewerker van de Bourgondische hertogen is geweest. Zo kon hij rekenen op hertogelijke steun bij problemen, o.m. met het Brugse stadsbestuur. Toch zou hij daardoor ook zijn invloed in Brugge verliezen. Na de dood van Karel de Stoute kwam zijn positie in het gedrang. Op 26 maart 1477 werd hij een eerste keer aangehouden, maar na enige tijd vrijgelaten. In mei 1477 werd hij echter opnieuw gearresteerd. De beschuldiging luidde dat hij zich onrechtmatig had verrijkt. Samen met twee andere Brugse vooraanstaanden, Jan III de Baenst en Paul van Overtvelt werd hij op de pijnbank gelegd en tot allerlei bekentenissen gedwongen. Uiteindelijk moest hij alles wat hij zich onrechtmatig had toegeëigend uit de stadskas vier keer vergoeden. Alles samen betaalde hij 250 pond groten. Zo was in 1477 voorlopig een einde gekomen aan de rol van de Adornes in het Brugse politieke leven. Het zou tot 1521 duren vóór de naam Adornes opnieuw in het stadsbestuur zou verschijnen.

Anselm Adornes richtte zijn aandacht dan maar op zijn Schotse connecties. Hij verbleef geregeld in Schotland en bleef trouw aan zijn vroegere weldoener, koning James III. Waarschijnlijk in dienst van de koning leidde hij kort voor zijn dood een militaire expeditie in Linlithgow. In januari 1483 kwam het tot een gewapend treffen in een klooster, waarschijnlijk Coldstream bij Linlithgow. Anselm Adornes stierf aan de opgelopen verwondingen op 23 januari 1483. Hij is begraven in Linlithgow.

Anselm Adornes heeft in Brugge een belangrijke rol gespeeld in het maatschappelijke leven. Via hem, zijn familie en zijn relatiekring kwam Brugge in contact met het Italiaanse humanisme. Typerend is dat Anselm Adornes zijn oudste zoon naar het Italiaanse Pavia stuurde om daar te studeren. Ook van hemzelf is de humanistische belangstelling voor de cultuur van de Oudheid bekend. In Brugge is zijn aanwezigheid nu nog tastbaar door de Jeruzalemkapel. Hij heeft er vanaf 1471 voor gezorgd dat deze kapel, met het aanpalende herenhuis en de godshuisjes, nog tijdens zijn leven werd voltooid. Anselm Adornes heeft de stichting van zijn vader vaste vorm gegeven en geconsolideerd. Deze zorg voor Jeruzalem in Brugge lag in de lijn van zowel de traditie binnen zijn familie, zijn persoonlijke vroomheid als zijn internationale belangstelling.