Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 49

[p. 135]

Adriaan Verhulst
Historische ontwikkeling van het kustlandschap

Reconstructie van landschap en bewoning in de kustvlakte in de Romeinse tijd. De kustlijn met een tamelijk verbrokkelde duinenrij lag veel verder zeewaarts dan vandaag, vooral aan de middenkust tussen Oostende en Nieuwpoort, waar het veen zeewaarts buiten de huidige kustlijn sterk aanwezig was. De inbraakgeulen die de duinenrij onderbreken zijn nagenoeg alle dezelfde waarlangs ook de vroeg-middeleeuwse overstromingen het veen zullen binnendringen. De IJzer had nog niet zijn huidige loop die uit de elfde-twaalfde eeuw dagtekent, doch liep meer westelijk langs Veurne naar de zee. Vanuit zee kon men via twee inbraakgeulen Brugge bereiken, hetgeen tot in de elfde eeuw door geschreven en archeologische bronnen bevestigd wordt. [Kaart: naar Hugo Thoen]

Afgezien van enkele schriftelijke gegevens uit de Romeinse tijd begint de eigenlijke historische periode in de geschiedenis van de kustvlakte wanneer de eerste geschreven bronnen in de achtste eeuw melding maken van enkele bewoonde plaatsen en zoutweiden in de buurt van Aardenburg en het latere Zwin. Over de eeuwen tussen het einde van de derde eeuw, toen de kustvlakte, op het militaire steunpunt van Oudenburg na, werd verlaten en het begin van de achtste eeuw, weten we in verband met de kustvlakte vanuit strict historisch standpunt niets. Volgens de geologen zijn tijdens die vier eeuwen de getijdengeulen die reeds in de Romeinse tijd bestonden, groter geworden en dieper het veengebied binnengedrongen. Dit zou volgens hen het gevolg zijn geweest van een toenemend effect van stormvloeden, een verdere opruiming van de kustbescherming, een geleidelijke stijging van de zeespiegelstand en de inklinking ten gevolge van het ontwaterend effect van de getijdengeulen op de omgevende bedekte veenlagen. Deze verschijnselen werden in de klassieke literatuur samengevat onder de naam Duinkerke II-transgressie, een terminologie die we volgens de moderne geologen niet meer mogen gebruiken.

De getijdengeulen waarvan de vorming vroeger aan deze transgressie tijdens de vroege Middeleeuwen werd toegeschreven, doch die thans van oudere oorsprong worden geacht, stonden min of meer loodrecht op de kustlijn en liepen van noord naar zuid. Het zijn, van west naar oost: de Bulskampgeul en de Avekapellegeul die respectievelijk ter hoogte van Veurne en Wulpen in zee uitmondden en waarvan laatstgenoemde geul wellicht de oorspronkelijke loop van de IJzer is geweest, die ter hoogte van Lampernisse in deze geul uitmondde, vooraleer later, ten laatste in de elfde eeuw, meer oostwaarts, langs Diksmuide, een uitweg naar zee te zoeken. Van Nieuwpoort zuidwaarts tot bij Schore en daar oostwaarts afbuigend tot bij Gistel liep een volgende geul, door geologen de Spermaliegeul genoemd. Bredene dankt zijn naam - oorspronkelijk Bredena - aan een getijdengeul (A = ‘breed water’), die tot Oudenburg reikte. Een grote geul die tussen Zeebrugge en Blankenberge uitmondde bereikte vanuit de omgeving van Brugge de zee. Van daaruit stroomde een andere getijdengeul in de

[p. 136]

richting van de zeeboezem die in de achtste eeuw Sincfal werd geheten en waaruit in de twaalfde eeuw de monding van de Westerschelde en het eigenlijke Zwin ontstonden. Sommige van deze geulen waren volgens de geologen nog in de achtste-negende eeuw actief. Ondanks hun geleidelijke verlanding bleven zij aangrijpingspunten voor stormvloeden, waarvan de oudste, door schriftelijke bronnen bekend, uit 838 dateert, gevolgd door eveneens schriftelijk geattesteerde stormvloeden in 1014, 1042 en 1134.

De belangrijkste middeleeuwse (volle lijn) en zeventiende-eeuwse (stippellijn) dijken en middeleeuwse polders op de rechteroever van het Zwin, tussen Sluis en Damme.
[Kaart: naar A. Verhulst]

Tegen deze stormvloeden werden vanaf de tiende eeuw, toen de eerste collectieve nederzettingen in de kustvlakte waren ontstaan, dijken opgeworpen. Het waren defensieve dijken en dus niet zeer hoog, wel soms vrij lang. Twee ervan werden aangelegd langsheen of niet ver van de linkeroever van de gevaarlijkste getijdengeulen, om het geweld van het meestal door N.W.-stormen opgezweepte water dat de geulen binnenstroomde, te keren en de erachter gelegen nederzettingen en gebieden te beschermen: de oudste en langste was de ‘Oude Zeedijk’, van Oostduinkerke tot voorbij Lampernisse, die het water uit de hogergenoemde Avekapellegeul moest keren; de ‘Blankenbergse dijk’, van Blankenberge tot bij Brugge, ook ‘Gentele’ genoemd, werd aangelegd langsheen de geul waarlangs in de elfde eeuw schepen uit Engeland nog het noorden van het Brugse stadsgebied konden bereiken. Een zeer lang en jonger dijksysteem van een ander type bestond uit de Evendijk (van Blankenberge tot Heist), en, erbij aansluitend, de Kalveketedijk en Brolozendijk (ten N. en ten O. van Westkapelle). Dit dijkenstelsel eindigde bij de monding in de Sincfal, ter hoogte van het latere Sluis, van het eigenlijke Zwin. Het Zwin ontstond door de stormvloed van 1134 waartegen dit dijksysteem was aangelegd, dat een uitgestrekt en reeds dicht bewoond gebied ten N.O. van Brugge beschermde.

Individuele nederzettingen op kunstmatige hoogten waren in dit gebied reeds talrijk vanaf de vroege achtste eeuw, toen op de kleiafzettingen van de tussen de geulen en kreken gelegen veeneilanden, zoutweiden, schorren genoemd, ontstonden die alleen nog bij zeer hoge tij werden overstroomd en waarop aan schapenteelt werd gedaan. Collectieve nederzettingen konden hierop niet worden gevestigd. Dit was pas mogelijk toen de kreken en zijarmen van de getijdegeulen en later, in de loop van de elfde eeuw, deze geulen zelf verzandden. Doordat er geen veen meer in hun ondergrond voorkwam, omdat het veen in de geulen was geërodeerd, boden deze verlande kreken, die nu hoger kwamen te liggen dan het inzakkende (‘inklinkende’) veen, een stevige ondergrond voor de aanleg van dorpen. Hun namen, de oudste nog eindigend op -gem, de jongere op -kerke en -kapelle, verschijnen respectievelijk in de late tiende en de elfde eeuw.

Daarom verschijnen ook dan pas de eerste dijken en, tegen het einde van de elfde eeuw, de eerste vermeldingen van ontzoute grasweiden en akkers. Dit was meteen het einde van een belangrijke fase in de geschiedenis van de kustvlakte, omdat er zich geen nieuw wad meer ontwikkelde en het dynamisch proces waarin tot dan toe de natuurkrachten vrij spel hadden gehad, door dijkaanleg tot stilstand kwam, althans in het grootste gedeelte van de kustvlakte.

Want in twee gebieden langs de kust begon een nieuw dynamisch proces, gekenmerkt ditmaal door een overwicht van de mens op de natuur dank zij de aanleg van offensieve dijken. Hierdoor werd land op de zee veroverd in de vorm van polders, met name in de IJzervlakte en in de overstromingsvlakte van het Zwin. Dit waren na de verlanding van de getijdengeulen nog twee aangrijpingspunten, twee zwakke

[p. 137]

plekken langs de kust, waar stormvloeden hun vernielingswerk konden uitvoeren.

De geul bij Nieuwpoort was open gehouden door een rivier uit het binnenland, de IJzer, die een uitweg zocht naar zee. De stormvloeden van 1014 en 1042 hebben vanuit die geul vooral het gebied tussen Nieuwpoort en Diksmuide getroffen. De ‘Oude Zeedijk’ die rond die tijd ten westen van de IJzer en ongeveer parallel ermede moet zijn aangelegd, hoewel we daarover geen enkele schriftelijke inlichting

De (latere Wester-) Scheldemonding ca. 1300 (naar Beatrijs Augustyn). Voor deze monding, in de zeeboezem die o.i. met de Sincfal mag worden gelijkgesteld, lagen, grotendeels voor de huidige kust, verschillende eilanden, waarvan de laatste resten, na de laat-middeleeuwse stormvloeden, in de zestiende eeuw verdwenen, met uitzondering van Cadzand en Zuidzande, die door inpoldering aan het vasteland werden vastgehecht. [Kaart: naar A. Verhulst]

hebben, beschermde het ten westen daarvan gelegen land van Veurne tot Lo. Na enkele tientallen jaren, in het derde kwart van de elfde eeuw, vormden zich, vooral rondom Pervijze, uitgestrekte schorren waarop op grote schaal aan schapenteelt werd gedaan. Dit moet rond dezelfde tijd de opgang van Ieper van dorp tot stad en wereldberoemd textielcentrum hebben mogelijk gemaakt. Ieper was immers door een weldra gekanaliseerde waterweg, de Ieper(lee), die in de IJzer, twaalf kilometer noordwaarts, uitmondde, met dit schorrengebied verbonden. In de overstromingsvlakte zocht de IJzer doorheen deze schorren een nieuwe uitweg naar zee, wellicht omdat de vroegere getijdengeul bij Wulpen langswaar de rivier zijn water loosde verzand was en de geul bij Nieuwpoort betere mogelijkheden bood. Het is bovendien niet uitgesloten dat ook dijkaanleg deze verlegging van de IJzerbedding verklaart, vermits in 1089 de naam Diksmuide verschijnt die op dijkaanleg wijst. Gedurende de daaropvolgende halve eeuw werden langsheen de linker oever van de IJzer van Diksmuide tot Nieuwpoort de eerste eigenlijke polders gewonnen. Enkele jaren na het midden van de twaalfde eeuw was de IJzer stroomafwaarts van Diksmuide bijna volledig ingedijkt. De stichting als haven van de nieuwe stad (= ‘poort’) Nieuwpoort door graaf Filips van de Elzas in 1163 op een duinrug in de IJzermonding, de oprichting van de ‘watering’ van Veurne, die het net van dijken en afwateringskanalen naar de IJzer regelde en controleerde en ten slotte de bouw van een grote zeesluis bij Nieuwpoort, waren het voorlopig eindpunt van deze bedijkingen en inpolderingen. Hoewel deze inpolderingen doorgaans als het werk van grote abdijen zoals ‘Ter Duinen’, dat het beheer over de grote zeesluis kreeg toegewezen, worden voorgesteld, weten we vaak niet wie de eigenlijke initiatiefnemers en uitvoerders waren geweest vooraleer de abdijen hun polders door koop, schenking of anderszins verwierven.

Op het einde van de twaalfde en in het begin van de dertiende eeuw werden de moeilijke inpolderingen in de monding zelf van de IJzer aangevat. Eerst op de linkeroever, gefinancierd door de nonnenabdij van Bourbourg, dan op de rechteroever in opdracht van de abdij van Oudenburg, werden boogvormig op elkaar staande dijken aangelegd, tot de bedding van de stroom was bereikt. Het is niet uitgesloten dat althans een deel van de onderneming werd uitgevoerd door de heren van Gistel, die ook elders in de kustvlakte en ten noorden van Antwerpen als bedijkingsondernemers zijn opgetreden.

Een diepe zeeboezem scheidde reeds in de vroege middeleeuwen onder de naam Sincfal de Zeeuwse eilanden en met name Walcheren van het Vlaamse kustgebied. Vanuit deze diepe zee-inham werd door stormvloeden in de loop van de elfde en vooral van de twaalfde eeuw de later Westerschelde genoemde arm van de Schelde gevormd. Steeds verder oostwaarts drong ze door, tot ze verbinding kreeg met de veenstroom Honte die, doorheen het later verdwenen veen tussen Zuid-Beveland en de Vier Ambachten, in de Schelde stroomafwaarts van Antwerpen uitmondde.

Vanuit de Sincfal werd ook, meer bepaald door de grote stormvloed van 1134, het eigenlijke Zwin gevormd. In het gebied ten westen van de Zwinarm naar Damme, werd hiertegen het grote dijksysteem van Evendijk-Kalveketedijk-Brolozendijk opgeworpen, waarover hoger sprake was. Hierdoor werd het reeds vrij dicht bewoonde, hoger gelegen gebied ten noordoosten van Brugge, op het grondgebied van o.m. Dudzele, Oostkerke en Westkapelle, beschermd. Ten oosten van de Zwinarm naar Damme, in de richting van Sluis, Aardenburg en Maldegem, op het grondgebied van Lapscheure, werd een groot gebied aan het water prijsgegeven, dat pas in de dertiende eeuw zou bedijkt en ingepolderd worden. Dit gebeurde door de aanleg van boogvormig op elkaar aansluitende dijken, die geleidelijk de overstromingsvlakte van het Zwin terugdrongen, tot tegen het einde van de dertiende eeuw het Zwin de vorm had gekregen van een zeearm in de richting van Damme, aan beide oevers bedijkt. De bedijkingen werden in opdracht van verschillende kloosters en kerken uitgevoerd onder leiding van hoge grafelijke ambtenaren die bij name bekend zijn en die dit wellicht als nevenactiviteit deden. Waar de overstromingsvlakte van het Zwin in het zuiden, niet ver van Brugge, overging in een ondiepe strandvlakte, werd de getijdenhaven Litterswerve, waar reeds rond het midden van de twaalfde eeuw een belangrijke tol was gevestigd, niet lang voor 1180 op initiatief van de graaf en de stad Brugge, vervangen door een haven met kaaimuren waartoe

[p. 138]

een sluis in een dwarsdam doorheen de Zwinarm, toegang gaf: Damme. Een andere sluis, aan de zoetwaterzijde, gaf toegang tot een kanaal dat toen werd aangelegd, eveneens op initiatief van Brugge, waardoor deze stad een uitweg kreeg naar zee en een voorhaven waarover ze meester was.

In de monding van de Zwinarm in de Sincfal, ten oosten en ten noorden van Knokke, waren reeds vroeg, wat Wulpen betreft reeds vanaf de negende eeuw, zandige opwassen ontstaan. In de loop van de

Deze kaart toont de parochiestichtingen tijdens de twaalfde eeuw. De moederparochies zijn eenmaal onderstreept. Plaatsnamen die tweemaal werden onderstreept duiden parochies aan van waaruit nog een parochie werd afgesplitst. [Kaart: naar Robert Boterberge]

twaalfde eeuw werden zij dankzij een uitbreiding door bedijking vanuit de kern van de opwas en de aanleg van polders, werkelijke eilanden voor de kust: het grootste, Wulpen, was zestien km lang van west naar oost, doch ging door stormvloeden in de late Middeleeuwen en de zestiende eeuw geheel verloren; het tweede grootste eiland, Kadzand groeide aan het vasteland vast door de incorporatie van het ertussen gelegen kleine eiland Zuidzande.

De vorming en uitbreiding van deze eilanden maakte het minder moeilijk de schorren in het voorland van de Evendijk-Kalveketedijk-Brolozendijk in te polderen. Dit gebeurde opnieuw door de beproefde techniek van boogvormig op dit dijksysteem en op elkaar staande dijken. Zo kwamen o.m. de polder van de ‘Grote Keuvele’ en de ‘Monnikenpolder’ tot stand, beide beschermd door de ‘Monnikendijk’. Deze namen verwijzen naar de Noord-Franse cisterciënzerabdij van Vaucelles, die deze polders kort na het midden van de dertiende eeuw kocht van de heren van Gistel die ze hadden aangelegd, zoals de abdij verder in deze omgeving door koop nog verschillende kleinere polders verwierf die aanvankelijk namen droegen van personen die ze wellicht hadden aangelegd. Tot omstreeks 1300 werden ten oosten van de genoemde polders nog verschillende kleinere polders gewonnen, waardoor de linkeroever van de Zwinarm naar Damme werd bereikt op de plaats waar deze uitmondde in de vroegere zeeboezem van de Sincfal, tegenover het omstreeks die tijd als nieuwe voorhaven van Brugge gestichte stadje Sluis. Door de inpolderingen aan beide zijden van de aldus zeer versmalde Zwinarm begon van toen af het proces van de verzanding van het Zwin.

De inpolderingen in en rondom het Zwin bereikten in het begin van de veertiende eeuw, toen ze overigens stilvielen, de Graaf Jansdijk. Zo werd niet alleen hier, maar langsheen de hele Vlaamse kust en ook in Zeeuws-Vlaanderen, de grote zeewerende dijk genoemd die ingevolge een ordonnantie uit 1405 van hertog Jan zonder Vrees, graaf van Vlaanderen, tot stand kwam door een versterking en verzwaring van alle reeds bestaande dijken die aan de zee c.q. aan de Westerschelde grensden.

Ondanks enkele doorbraken hield de Graaf Jansdijk stand tijdens de grote stormvloeden van de late Middeleeuwen, althans in de Vlaamse kustvlakte, wat niet het geval was in Zeeuw-Vlaanderen, dat een bedijkingsgeschiedenis kende die in verschillende opzichten van het hier behandelde gebied verschilt. De Vlaamse kustvlakte onderging dus, in tegenstelling tot laatstgenoemde streek, tijdens de late Middeleeuwen geen belangrijke wijzigingen meer.

Summiere bibliografie

R. Boterberge, Historische geografie van het overstromingsgebied van de IJzer in de Middeleeuwen, in Hand. Maatsch. Gesch. en Oudhk. Gent, nieuwe reeks, 16 (1962), pp. 77-142.

M. Coornaert, Knokke en het Zwin. De geschiedenis, de topografie en de toponymie van Knokke met een studie over de Zwindelta, Tielt, 1974.

M. Coornaert, Bijdrage tot de historische geografie van de streek rondom Brugge, in Hand. Maatsch. Gesch. en Oudhlik. Gent, nieuwe reeks, 21 (1967), pp. 3-33.

G. Van de Woude, Ter Duinen. Kustmacht onder de graven, Antwerpen, 1944.

A. Verhulst, Middeleeuwse inpolderingen en bedijkingen van het Zwin, in Tijdschr. Belg. Veren. Aardrk. Studies, 28 (1959), pp. 21-54.

A. Verhulst, Les biens et revenus du chapitre Saint-Donatien de Bruges en 1089, in Campagnes médiévales: l'homme et son espace. Etudes offertes à Robert Fossier, Parijs, 1995, pp. 513-531.

A. Verhulst, Landschap en landbouw in middeleeuws Vlaanderen, Brussel, 1995.

A. Verhulst, Sheep-breeding and wool production in prethirteenth century Flanders and their contribution to the rise of Ypres, Ghent and Bruges as centres of the textile industry, in M. Dewilde, A. Ervynck, A. Wielemans (red.), Ypres and the Medieval Cloth Industry in Flanders, (Archeologie in Vlaanderen, Monografie 2), Asse- Zellik, 1998, pp. 33-40.