Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 44

[p. 39]

Kunstschatten uit de Sint-Leonarduskerk van Zoutleeuw, parel van Haspengouw
Jean Luc Meulemeester

Bij iedere kunstliefhebber klinkt de naam Zoutleeuw als een klok van een uitzonderlijk kwaliteitsvolle toonaard. Dit vredevolle stadje, op de grens van het Hageland en Noord-Haspengouw, wordt inderdaad terecht in de gidsboeken met veel lof beschreven. Door zijn vrij gunstige ligging aan de Grote en Kleine Gete groeide deze site tijdens de late middeleeuwen tot een belangrijk economisch centrum uit. Het bezat niet alleen een bloeiende laken- en wolnijverheid, een jaarmarkt en een muntatelier, maar eveneens de meest landinwaarts gesitueerde haven van het Scheldebekken. Ook politiek gezien was het niet te versmaden. Zoutleeuw lag namelijk op het uiteinde van het hertogdom Brabant dicht bij het prinsbisdom Luik, een grenspost dus, maar meteen een bolwerk. Dit kon gemakkelijk gecombineerd worden met de uitgestrekte drassige beemden en moerassen, met enkele heuvels die de toegang tot de vallei bemoeilijkten en met de loop van de vermelde rivieren die een natuurlijke verdediging tegen prinsbisschoppen en de heren van Duras en Loon vormden. De Brabantse hertogen bezorgden Zoutleeuw dan ook geregeld diverse privileges. Economische welstand en politieke macht bevruchten meestal kunst en cultuur. Dit geldt evenzeer voor Zoutleeuw. De befaamde St.-Leonarduskerk, die je als kunstliefhebber met veel ingetogenheid en vol schroom uitspreekt, is daarvan een schoolvoorbeeld.

De kerk van Zoutleeuw is duidelijk in de stad aanwezig, misschien nog meer dan in een andere plaats. Ze beheerst er nadrukkelijk het kronkelende stratenpatroon en de vrij lange markt en vormt er een aangenaam silhouet, vooral vanop de stadswallen, midden in het zacht glooiende land. De geschiedenis van deze bidplaats gaat terug tot in 1125. Toen bouwden de benedictijnen van de abdij van Vlierbeek, waarvan de stichting tot omstreeks dezelfde periode teruggaat, er een Romaanse kapel die in 1231 tot parochiekerk werd verheven. De toename van de bevolking en dus ook van het aantal gelovigen zorgde ervoor dat de bidplaats moest vergroot worden. Vlak voor het midden van de dertiende eeuw werd ermee aangevangen. De uiteindelijke realisatie zou bijna vier eeuwen aanslepen. Het geheel bestaat dan ook uit een stilistische variatie gaande van laat-Romaans tot laatgotiek. Rondom het oostelijke gelegen polygonale koor loopt er voor onze streken een zeldzame dwerggalerij met tweelingzuiltjes, die mogelijk bouwkundig door het Rijnland werd beïnvloed. De functie ervan staat vermoedelijk nauw in verband met de voor de middeleeuwen zo belangrijke relikwieënverering. Dit geldt zeker ook voor deze bidplaats. Inderdaad, Zoutleeuw mag gerust als een van de drukst bezochte bedevaartsoorden van Brabant worden beschouwd. Bij een overrompeling van pelgrims stelden de geestelijken de relieken vanop de dwerggalerij tentoon. Vooral de H. Leonardus-van-Noblac komen bedevaarders er intens vereren. Van deze heilige bezit de kerk een hiëratische, zittende sculptuur van omstreeks 1300. Traditioneel draagt hij een dalmatiek, een abtsstaf en een boek. Cabochons sieren zijn gewaad. Het beeld, dat in 1587 opnieuw werd beschilderd, prijkt in een gepolychromeerd eikehouten retabel uit 1478 dat aan de Brusselse beeldhouwer Arnold de Maeler wordt toegeschreven. Deze altaarkast stelt taferelen uit het leven van de vermelde heilige voor. Zowel het laat-gotisch snijwerk als de draperingen en stijlvolle houdingen van de figuren vallen op. De aanwezigheid van relikwieën bracht ongetwijfeld de nodige fondsen bijeen om aan de bouw van de kerk tot in de 16de eeuw verder te werken.

Het interieur kan eveneens als een ineenvloeien van verschillende architecturale concepten worden beschouwd. Door de vloer in 1962-1967 bijna tot op zijn oorspronkelijk niveau terug te brengen, komt deze ruimte opnieuw volledig tot zijn recht. De vierledige wandindeling van het koor getuigt nog van de overgang van laat-Romaans naar vroeggotiek. De sobere middenbeuk daarentegen bestaat slechts uit scheibogen en een lichtbeuk, doorsneden door een horizontale band. De smalle rechthoekige openingen tussen beide refereren misschien aan een ontbrekend triforium. Aan het kruisribgewelf ervan hangt het gepolychromeerde eikehouten Marianum uit 1533. Een halo van stralen en vlammen omringt deze dubbele Madonna. Aan de ene zijde verwelkomt ze bevallig glimlachend iedere bezoeker, aan de andere kant kijkt ze

‘Marianum’ gepolychromeerd eiken Mariabeeld, 1533.

[p. 40]

strenger toe in de richting van de koorheren. Maria draagt een kroon en houdt het Kindje Jezus op de arm. Bij de beeltenis bracht de anonieme kunstenaar heel wat symbolische attributen aan, zoals de maansikkel en een gruwelijke draak. Zes zwevende engelen houden rond de staande Madonna een rozenkrans. Per tientje is een schildvormig paneel met een van de vijf wonden van Christus voorgesteld. Onderaan prijkt het wapen van de onbekende schenk(st)er. De eerste aanblik van deze binnenruimte nodigt uit tot rust, stilte en ingetogenheid; pas nadien dwaalt de blik doorheen de rest van het interieur. Onwillekeurig krijgt de viering met het monumentale houten triomfkruis uit 1453 de nodige aandacht. Aan de uiteinden van het eigenlijke kruishout bevinden zich afbeeldingen van de symbolen van de evangelisten. Maria en Johannes omringen de lijdende Christus. De beelden werden gesneden door de Antwerpenaar Willem van Goelen en Jan Mertens heeft ze destijds gepolychromeerd. De houten balk, waarop de drie sculpturen stonden, ging verloren. De kerk bezit nog zo'n calvariegroep, nu opgesteld boven de toegang tot de sacristie. Gidsboekjes situeren dit Christusbeeld in de late 11de eeuw. Het behoort stilistisch tot de Rijn- en Maasstreek. De sculpturen van Maria en Johannes dateren net als de renaissancepreekstoel uit de 16de eeuw. In de kooromgang staan een schare van heiligen, afwisselend met kleurrijke glasramen: Barbara, Lucia, Leonardus, Maria Magdalena, Moeder Anna, Catharina, Laurentius, Hubertus, Appolonia, Brigida, Florentius, Michael. Je waant er je werkelijk in de ‘hemel op aarde’, zeker bij het bekijken van het knappe vakmanschap en de vindingrijkheid van het gewelf van deze omgang. Deze sculpturen zijn vooral in de 15de en 16de eeuw te situeren.

De St.-Leonarduskerk van Zoutleeuw kan als een veilige brandkoffer voor een unieke schat aan kunstwerken worden beschouwd. Een religieus museum zonder dat men er iets moet aan veranderen. In de loop van de geschiedenis is men er inderdaad niet in geslaagd deze rijke verzameling van kerkelijke voorwerpen te vernietigen of te ontvreemden. De beeldstormers konden bijvoorbeeld de gesloten stadspoorten blijkbaar niet forceren en moesten aldus onverrichter zake afdruipen. Doordat drie kanunniken tijdens de Franse overheersing de eed van trouw aan de nieuwe staat aflegden, bleef het grootste deel van de kunstwerken in de kerk bewaard en kon zo de vernietiging en/of ontvreemding worden tegengewerkt. En het protest van de bevolking kon de verdere verkoop van koperwerk in het begin van de 19de eeuw verijdelen.

Intussen rijzen nu andere problemen: diefstal en conservatie. Die kunstwerken, die uiteraard alle de religieuze thematiek bespelen, zijn verspreid over de gehele bidplaats. Bijna in iedere hoek prijkt een middeleeuwse sculptuur, bijna aan iedere muur hangt een eeuwenoud schilderij of bijna in iedere kapel staat een kunstig gesneden retabel of werd een vergeten muurschildering ontdekt. Als voorbeeld vermelden we die van het Laatste Oordeel in de zuidelijke dwarsbeuk. Ook heel wat koper en messing is in deze kerk aanwezig. We denken hier aan processiekruisen, kandelaars, een wijwatervat met dito emmer, maar vooral aan de immense paaskandelaar en de

St.-Leonardusretabel 1478.

arendlezenaar. De eerste werd in 1483 vervaardigd door de vermaarde geelgieter Renier van Thienen. De beschrijving alleen neemt tientallen regels in beslag. Uit de sierlijk kronkelende armen rijst een kruisbeeld omhoog. Hogels, maaswerk, lobben en allerlei rankwerk smukken dit laatgotische pronkstuk op. De geelkoperen koorlezenaar uit ca. 1469 werd destijds in Antwerpen aangekocht. De vleugels van de statisch uitgevoerde arend droeg gemakkelijk het evangelieboek. Bepaalde details wijzen er echter op dat dit kerkmeubel niet volledig tot ons is gekomen. Dit beknopte overzicht mogen we niet afsluiten zonder aandacht te vragen voor de metershoge sacramentstoren in de gelijknamige kapel. Dit witstenen meesterwerk van Cornelis Floris de Vriendt dateert uit het midden van de zestiende eeuw en vertoont in een verticaal gotisch concept allerlei renaissancekenmerken. Zo'n 200 gegroepeerde beeldjes, die opvallen door hun natuurlijke houdingen en gelaatsuitdrukkingen, sieren het liturgische meubel, dat zowel kunsthistorisch als esthetisch werkelijk in het oog springt.

Dit summiere overzicht is onvolledig. We hadden zo goed als geen aandacht voor de massa's geschilderde panelen en retabels die de vele altaren sieren of voor de paramenten en het vaatwerk in de schatkamer, die momenteel wegens restauratiewerken is gesloten. Toch hopen we dat deze korte bijdrage een uitnodiging is tot een uitgebreid bezoek aan deze ‘museale’ kerk.

Sint-Leonarduskerk
Elke dag toegankelijk van Pasen tot 30 september van 14 tot 17 uur (behalve op maandag).

P.S.: Adressenlijst van de auteurs op kaft 3.