Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 43

[p. 13]

Zuidnederlandse luitmuziek in de 16de en 17de eeuw
Godelieve Spiessens

Sinds de late Middeleeuwen verschenen er aan de Europese vorstenhoven ambulante maar ook bezoldigde luitspelers, zoals blijkt uit literaire, historische en archivalische bronnen. In 1363 traden er voor hertog Wenceslas van Brabant zingende minnestrelen op die zichzelf op de luit begeleidden en in 1486 was ‘mr. Lenaert den luitslagere’ in dienst van Hendrik van Brabant. Ook in kerk- en stadsarchieven vindt men talrijke aantekeningen over luitslagers, die in de processies met andere snaarspelers het H. Sacrament begeleidden. Dit gebeurde b.v. reeds in 1364-65 in Mechelen, waar de stadsrekeningen van 1488-89 ook de locale luitspelers Drayer en Gijsbrecht signaleren. De uitgevoerde muziek van deze eerste luitenisten bleef niet bewaard, maar vermoedelijk bleef ze beperkt tot het begeleiden van liederen, zoals de minnezangers deden, en verder tot het (mee)spelen van instrumentaleof vocale partijen in een ensemble, zoals men o.a. kan afleiden uit de beeldende kunsten van die tijd. Het solistische meerstemmige luitspel zonder plectrum ging men vermoedelijk pas tijdens de tweede helft van de 15de eeuw beoefenen en hiermee ging uiteraard de ontwikkeling van een eigen notatiesysteem gepaard. Dit bestond uit vijf-tot zeslijnige balken die de snaren van het instrument weergaven en waarop de frets of halsvakjes door middel van cijfers of letters aangeduid werden. Bij het begin van de 16de eeuw begon men in Italië ook luittabulaturen (met cijfers) te drukken en in Frankrijk kwam de eerste luittabulatuur (met letters) in 1529 van de pers.

Een bladzijde luittabulatuur uit Novum Pratum musicum (1592) van Emanuel Adriaenssen.

Titelblad van een Phalesiaans luitboek (1547).

In onze gewesten werd het eerste luitmuziekboek pas in 1545 door Jacques Bathen en Reynier Velpen te Leuven uitgegeven op kosten van Petrus Phalesius. De titel luidde Des chansons reduictz en tabulature de Lut en deze publicatie leidde een hele reeks luitboeken in, die in Leuven door Phalesius zelf uitgegeven werden. Inhoudelijk vertonen deze verzamelingen, die duidelijk voor een amateurspubliek bestemd waren, eenzelfde patroon: enkele praeludia of fantasieën, gevolgd door een groter aantal lied- en danstabulaturen en van tijd tot tijd als inleiding eenzelfde korte instructie om op eigen houtje luit te leren spelen. Voor de liedtabulaturen werden vooral Franse maar ook Vlaamse chansons van polyfonisten als Sermisy, Jannequin, Créquillon, Willaert, Lassus, De Rore, Gombert, Clemens non Papa, Pipelare, Barbireau, enz., gekozen. De meeste fantasieën en bepaalde lied- en danstabulaturen werden letterlijk ontleend aan bestaande Italiaanse, Franse, Duitse en Spaanse luitboeken. Andere liederen en dansen werden door de uitgever zelf of onbekende locale meesters voor de luit geïntabuleerd. Maar Phalesius publiceerde ook tabulaturen van de Italianen Pietro di Teghi, Giovanni Pacoloni en Raphael Viola. In het Carminum pro testudine (1546) duiken voor het eerst twee luitduo's op en deze trend, die zou uitgroeien tot ensembles voor drie en vier luiten, werd een vaste waarde in de volgende Phalesiaanse luitboeken, die ook steeds uitgebreider werden. Telde het eerste boek 61 nummers, de Hortus Musarum (1552-53) bevat niet minder dan 130 stukken, waaronder 21 luitduetten, en in het tweede deel werd bij de liedtabulaturen de hoogste zangstem in mensurale notatie bijgevoegd, zodat gelijktijdige uitvoering mogelijk was. Ook het Theatrum musicum (1563) met 141 nummers brengt een aantal luitduetten en om samenspel uit eenzelfde boek toe te laten, werden de verschillende partijen in tegengestelde richtingen gedrukt. Daarentegen verscheen Pacoloni's

[p. 14]

Schilderij De luitspeler, toegeschreven aan Theodoor Rombouts (Antwerpen, 1597-1637), Antwerpen, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten.

Longe elegantissima tribus testudinibus ludenda carmina (1564), dat uitsluitend Italiaanse dansen in een bewerking voor luittrio bevat, in drie afzonderlijke boekjes, nl. één voor elke luitpartij. In het Luculentum Theatrum musicum (1568) met 161 composities, waarvan 40 voor twee luiten, bevinden zich ook enkele dansen van Nicolas de Rans, een autochtone meester en vermoedelijk een telg uit het Mechelse muzikantengeslacht Van Ranst, dat gedurende twee eeuwen, nl. van de 16de tot de 18de eeuw, verbonden was aan het Brusselse Hof. Ook in een Duitse verzameling, nl. Das ander Buch neuerlessner künstlicher Lautenstück (1573) van Bernart Jobin, bleef een reeks Branles van hem bewaard. Het omvangrijkste Phalesiaanse luitboek is het Theatrum musicum van 1571, dat 194 nummers telt en één van de laatste publikaties was, die in de Leuvense officina het licht zag.

Ook uitgeweken Zuidnederlanders droegen in het buitenland hun steentje bij tot de luitmuziekproduktie. De beroemde Westvlaamse polyfonist Adriaan Willaert († Venetië, 1562) publiceerde in 1536 in Venetië een Intavolatura met 22 voor luit bewerkte madrigalen van Philippe Verdelot. De bovenzang in gewone noten werd in partituur met de Italiaanse luittabulatuur weergegeven. In 1559 gaf de ‘fiamengo musico’ Joannes Matelart († Rome, 1607) in Rome een Intavolatura da leuto uit met vijftien eigen fantasieën voor luitsolo, verder bewerkingen voor luitduo van zeven fantasieën van de beroemde Italiaanse luitcomponist Francesco da Milano en twee geïntabuleerde misfragmenten van Cristóbal de Morales. Vermoedelijk was dit luitboek een jeugdwerk want ca. 1565 werd Matelart zangmeester van een Romeinse kerk en zou nog alleen vocale muziek componeren.

De Antwerpenaar Gregorius Huet († ca. 1616) was wellicht een zoon van de gelijknamige luitslager uit Hoei die in 1560 poorter van Antwerpen werd en vóór 1582 overleed. In juni 1585 trad Huet jr. in Düsseldorf op tijdens het huwelijksfeest van hertog Johann Wilhelm von Jülich-Cleve-Berg en markgravin Jakobe von Baden. In 1591 werd hij hofmuzikant van hertog Heinrich Julius in Wolfenbüttel en hier zou hij blijven tot aan zijn dood. In 1593 reisde hij naar Leipzig en in 1594 naar Kassel met de Engelse luitcomponist John Dowland om hier voor landgraaf Moritz op te treden. In een brief van Moritz werd Huet een ervaren en geoefend luitenist genoemd die perfect motetten en madrigalen kon spelen en coloreren. In 1595 schonk de hertog van Wolfenbüttel hem een huis in Halberstadt, waar hij zich in 1607 van zijn overspelige vrouw liet scheiden. Van 1606 tot 1608 was de Deense hofluitenist Hans Nielsen (Giovanni Fonteio) bij hem in de leer. Bij de hervorming van de hofkapel in 1614 door Michael Praetorius, werd geen luitspeler meer voorzien, maar Huet mocht aanblijven om de hofconcerten met luitcoloratuur op te smukken. Van hem bleven slechts een tweetal fantasieën, twee pavanes en twee gaillardes bewaard in de gedrukte verzamelingen Florilegium (1594) van Adrian Denss, Flores musicae (1600) van Johann Rude en Varietie of Lute Lessons (1610) van Robert Dowland, en verder in enkele 17de-eeuwse handschriften. Huet blijkt een vernieuwer geweest te zijn i.v.m. het gebruik van de bassnaren en de aanslag van de linkerhand en misschien was het ook mede onder zijn impuls dat men de ingewikkelde Duitse luittabulatuur ging vervangen door de Franse, die in de Nederlanden steeds in gebruik geweest is. Huet, die in Duitsland ook Hobertus en Hubertus genoemd werd, verwierf nog tijdens zijn leven de hoogste roem. John Dowland prees hem om zijn uitstekend vakmanschap en diens zoon Robert noemde hem in 1610 ‘the most famous Gregorio Huwet of Antwerpe’. In een epigram van 1598 wordt hij bezongen als: ‘Hoberti Julia se jactet terra superba chely’, wat zoveel betekent als dat Duitsland zich ter aarde werpt voor zijn heerlijke luit. In zijn Noctes musicae (1598) noemt Matthias Reymann hem de beste luitkunstenaar in Duitsland. De virtuoze stijl van zijn fantasieën vertoont wel een zekere verwantschap met die van zijn tijdgenoot Adriaenssen, alhoewel hij wel niet diens leerling kan geweest zijn.

Inmiddels had Peter Phalesius jr. in 1581 de muziekuitgeverij van zijn vader naar Antwerpen verlegd en in samenwerking met Joannes Bellerus zou hij hier de drie luitboeken van Emmanuel Adriaenssen uitgeven, die wel een toppunt betekenen in de Zuidnederlandse luitcompositie. Deze Antwerpse luitvirtuoos leefde van ca. 1550 tot 1604 en maakte in 1574 een studiereis naar Rome, waardoor hij vertrouwd werd met

[p. 15]

het Italiaanse muziekrepertoire en dito theoretische voorschriften i.v.m. het intabuleren voor de luit, d.w.z. het overzetten van mensurale muziek naar tabulatuurnotatie. Samen met zijn broer Ghysbrecht opende hij ca. 1587 in Antwerpen een luitenistenschool en zag zich daardoor verplicht om lid en vrijmeester te worden van het Antwerpse gilde der speellieden, waar hij weldra een gezaghebbende figuur werd. Als Honderdman van de Burgerwacht nam ‘den capiteyn Emanuel’ in 1594 deel aan het ontzet van de stad Lier, die door de Hollanders was ingenomen. Om verder in het levensonderhoud van zijn talrijke kroost te voorzien, trad hij ook als luitvirtuoos op in Antwerpse patriciërskringen. Het eerste boek Pratum Musicum verscheen in 1584 en kende in 1600 een gewijzigde herdruk. In 1592 kwam het Novum Pratum Musicum van de pers, waarin ook een uitgebreid leerstuk over intabuleerkunst met transpositie-tabellen werd opgenomen. Voor het repertoire werd de traditionele opstelling gevolgd: fantasieën en praeludia, die volkomen eigen vinding van de luitcomponist waren, lied- en danstabulaturen naar bestaande modellen. De grootste brok muziek wordt vertegenwoordigd door de liedtabulaturen naar chansons en motetten en nu vooral madrigalen van beroemde Italiaanse, Franse en Nederlandse meesters als Palestrina, Marenzio, Le Jeune, Lassus, De Monte, enz., maar ook anonieme Napolitana's, Franse airs en enkele Vlaamse volksliedjes werden bewerkt. Bij de liedtabulaturen zijn er twee tot vier zangpartijen in mensurale notatie gevoegd. Adriaenssen intabuleerde ook een aantal liederen voor twee, drie en vier luiten, o.a. het populaire Als ick winde van Hubert Waelrant, beter bekend als Vaarwel mijn broeder. Voor de danstabulaturen werd een bestaand dansthema of een Basso ostinato - een steeds weerkerende reeks basakkoorden - als vertrekpunt genomen voor een versierde bewerking met variaties, maar ook eenvoudige niet gediminueerde Engelse en Franse volksdansen komen voor. De

Laurent de la Hyre (1606-1656). Allegorie van de muziek.

zwaar gecoloreerde en virtuoze stijl met appoggiaturen van Adriaenssen bevindt zich reeds op de drempel van de barok, vooral de fantasieën en dansen, die zich trouwens reeds in het majeur-mineur toonstelsel bewegen, alhoewel hij theoretisch nog de oude kerkmodi aankleeft. Zijn internationale roem werd verkondigd door de reeds genoemde Adrian Denss - die misschien ook zijn leerling was - en Robert Dowland, verder door Georg Leopold Fuhrmann in Testudo gallo-germanica (1616) en Jean-Baptiste Besard in Isagoge in artem testudinariam (1617).

Adriaenssen was vermoedelijk de leermeester van Joachim vanden Hove (1567-1620), een andere begaafde stadsgenoot en zoon van een Antwerpse stadsspeelman, die tijdens de oorlogsjaren 1584-1585 uitweek naar de Noordelijke Nederlanden. In 1594 was Joachim in Leiden gevestigd en telde er onder zijn leerlingen niemand minder dan graaf Hendrik Frederik en prins Maurits van Nassau. In mei 1610 werd hij met twee andere muzikanten door de stad Leiden gevraagd om te spelen tijdens het banket ter ere van de Venetiaanse ambassadeur Tomasso Contarini. In 1613-16 reisde hij naar Frankfurt, Napels, Parijs, Metz en Venetië, zoals men kan afleiden uit de opschriften van zijn composities in twee bewaarde handschriften. Financieel ging het hem niet voor de wind, want in 1616 werd een deel van zijn goederen aangeslagen en bij zijn dood in 1620 werd zijn huis in Den Haag gerechtelijk verkocht en weigerden zijn kinderen de erfenis op te nemen. Zijn eerste twee luitboeken, Florida sive cantiones (1601) en Delitiae musicae (1612) verschenen in Utrecht, terwijl zijn derde bundel, Praeludia Testudinis (1616), in Leiden het licht zag. Zijn virtuoze luitstijl is verwant met die van Adriaenssen maar anderzijds onderging hij ook invloed van de beroemde Engelse luitcomponist John Dowland, van wie hij trouwens werk opnam in zijn tweede boek. Een titel als Praeludium triste verwijst wel rechtstreeks naar de melancholische sfeer van John ‘semper Dowland semper dolens’. Volgens de reeds genoemde Jean-Baptiste Besard (1617) zou hij ook vernieuwing gebracht hebben in de vingertechniek van de rechterhand.

Evenals Adriaenssen voerde Vanden Hove de Zuidnederlandse luitmuziek naar een hoogtepunt en werd één van de beroemdste luitkunstenaars van zijn tijd.

Selectieve bibliografie

G. Spiessens, Leven en werk van de Antwerpse luitcomponist Emanuel Adriaenssen (ca. 1554-1604), Brussel, 1974. Idem, Luitmuziek van Emanuel Adriaenssen. Monumenta Musicae Belgicae, X, Antwerpen, 1966.

Idem, Emmanuel Adriaenssen, in: Nationaal Biografisch Woordenboek, I (1964), kol. 3-6; Joachim vanden Hove, ibidem, II (1966), kol. 331-337; Gregorius Huet, ibidem, kol. 345-348; Johannes Matelart, ibidem, kol. 522-527; Ranst, Nicolas I de, ibidem, IV (1970), kol. 689-690.

H. Vanhulst, Catalogue des éditions de musique publiées à Louvain par Pierre Phalèse et ses fils, 1545-1578, Brussel, 1990.