West-Vlaanderen. Jaargang 13

[p. 332]

Hedendaagse beeldhouwkunst in de U.S.A.

Amerika is sinds enkele decennia gekenmerkt door een intense sculpturale activiteit, als deel van een dynamische samenleving.

De elementen uit de Amerikaanse wereld welke dagelijks in Europa doorzijpelen, hebben voornamelijk betrekking tot de economie, de handel, de sport, de film en de literatuur. Maar op het gebied van de beeldhouwkunst blijft ‘ontdek Amerika’ een boeiende realiteit, die door verhalen van een ‘Christoffel Colombus’ van de kunst, met name Seuphor¹ aanzet tot enkele verkenningstochten.

Reeds na de eerste wereldoorlog zijn er in Amerika vernieuwende inheemse kunstenaars van formaat aan te wijzen. Zij genoten meestal hun opleiding in Europa, zoals Elie Nadelmann, Gaston Lachaise en anderen.

De ware impuls tot vernieuwing is evenwel gegeven door talrijke naar de U.S.A. uitgeweken Europese kunstenaars. De Rus Archipenko heeft in 1923 een beeldhouwersschool geopend te New York. De Roemeen Brancusi hield er in 1926 een tentoonstelling en verbleef er een tijdlang. Onder oorlogsomstandigheden is Jaques Lipchitz in 1941 naar de States getrokken en hij verblijft er thans nog. Naum Gabo is in 1946 dezelfde weg ingeslagen. Ossip Zadkine heeft er de oorlogsjaren meegemaakt.

De aanwezigheid van deze en nog andere Europese kunstenaars heeft de Amerikaanse beeldhouwkunst bevrijd uit een eerder traditioneel provincialisme en ze tot een rijke ontplooiing gebracht.

Met uitzondering van Brancusi en Zadkine worden de hogergenoemde kunstenaars thans zelfs tot de prominente Amerikaanse beeldhouwers gerekend, omdat hun kunst slechts daar tot verdere rijpheid is gekomen of er met andere inheemse elementen verrijkt is geworden.

Een van de eerste uit Amerika afkomstige beeldhouwers - de man die in 1930 te Parijs in de alomgekende Montparnasse in een circusvertoning zijn metalen beeldjes als echte clowns en danseresjes op en neer liet huppelen - die sterke persoonlijkheid bezat en die vóór 1935 een internationale faam verwierf, is Alexander Calder (^o 1898). Zijn vroege portretten en circusfiguren in staaldraad met een licht en speels karakter geven reeds een aanwijzing van de belangrijke factor ruimte die in de ontwikkeling van nieuwe sculpturale vormen zal worden binnengevoerd.

Rond 1930 ontwerpt Calder de eerste ‘mobiles’ waarmee hij niet alleen de mogelijkheden welke de ruimte biedt optimaal uitbaat en nieuw materiaal aanwendt, doch ook de beweging op een humoristische en fantasievolle wijze in

Seymour Lipton: ‘Earth forge’, nikkel-zilver op metaal, ca. 135 cm. lang.

[p. 333]

David Smith: ‘The royal bird’, 1948, staal en brons.

Herbert Ferber: ‘Calligraph with sloping roof one wall II’, 1957, messing, ca. 83 x 98 x 48 cm.

[p. 334]

zijn oeuvre betrekt. Een eindeloos repertorium van organische en geometrische vlakke vormen, verbonden door staaldraad en in natuurlijk evenwicht gesteld zwart of felgekleurd, verovert de ruimte. Kalm en ritmisch beschrijven deze vormen figuren in de lucht zonder mechanische middelen, aangedreven door tocht of wind. Af en toe bestendigt hij deze ritmen in een ‘stabile’.

Calder, de eerste die het bewegingselement in de beeldende kunst heeft ingevoerd, heeft sindsdien de grondslag gelegd voor de verdere ontwikkeling over de wereld van deze nieuwe kunstvormen. Beweeglijkheid heeft inderdaad een voorname plaats ingenomen zowel in de Europese als in de Amerikaanse kunst. Men is thans zelfs bij machte om hierover ganse tentoonstellingen als ‘Bewogen beweging’ op touw te zetten. (Amsterdam, 1961). En waarom zouden de beelden ook niet mechanisch voortbewogen worden om esthetische effekten te bereiken?

José De Rivera (^o 1904) is op dit stuk voor Amerika van voorname betekenis. Gebogen, verfijnde staal- of aluminiumvormen tekenen zich af in de ruimte en geven de indruk deze ruimte te omvormen wanneer het mecanisme ze langzaam op het voetstuk laat ronddraaien, waardoor een soort vierde dimensie ontstaat: de tijd.

De uitstraling van de zuivere vormen die Brancusi en Arp wisten te scheppen laat zich voelen in het authentieke talent van Isamu Noguchi (^o1904) die de ervaringen opgedaan in het atelier van Brancusi, waar hij een tijdlang medewerker is geweest, weet om te zetten in een persoonlijke strenge vormgeving, doordrenkt van een oude japanse keramiektraditie. Wil men zich hiervan vergewissen dan bezoeke men de tuinen van het Unescogebouw te Parijs en men onderga er de charme van ascetische poëzie.

Anderzijds werden bij de Amerikaanse kunstenaars tal van nieuwe materialen benut om de uitdrukkingsvormen te verruimen: aluminium, plexiglas, cement en dergelijke actuele media. En, hoe eigenaardig ook, ijzer wordt ontdekt als ‘nieuw’ medium voor sculptuur.

Hierbij gaat grote aandacht naar smeed- en laswerk.

Wellicht is het in deze sector van de beeldhouwkunst dat de Amerikanen zich het sterkst en op de meest oorspronkelijke wijze hebben weten te uiten. In deze niet-conventionele techniek hebben zij een meesterschap bereikt: een nieuwe beeldentaal met een zeer verscheiden en vitale directheid komt tot uiting.

Hoewel de kunstenaars hierbij veelal niet-figuratief te werk gaan, laten veel beelden figuren doorschemeren meestal zeer expressief van inslag.

Theodore Roszak (^o 1907) is hier een typisch voorbeeld van: vrije vormconstructies in staal of ijzer gesoldeerd met brons, koper of nikkel, romantisch van uitdrukking en

Leonard Baskin: Benevolent Angel 1962,
berkenhout, ca. 73 cm.

[p. 335]

Naum Gabo: ‘Linear Construction 2’, 1949, ca. h. 90 cm.

als in een angstwereld ontstaan, krachtig in de structuur en van een verfijning getuigend in de zeer gevoelige opper-vlaktebewerking.

Ze geven iets weer van strijd, van geweld: het leven bestendig bedreigd door vernietiging.

David Smith (^o 1906) houdt zich aan een strakkere architecturale structuur. Hij schept vormen die zich in het landschap werkelijk inlijven en de omringende ruimte beheersen. Het experiment te Spoleto (Italië) spreekt voor zichzelf. Voor een tentoonstelling heeft hij ter plaatse in het kader van het oude stadje een aantal beelden gecreëerd en deze werden achteraf niet weggenomen.

Van de kunstenaars die rechtstreeks in metaal werken is David Hare (^o 1917) het meest surrealistisch gericht. Hij zoekt het totemisch-magische in ingewikkelde draad- en plaatsculpturen.

Seymour Lipton (^o 1903) voert de ruimte binnen de skulptuur, maar dan met een inpalmend en insluitend gebaar. Platen gehamerd metaal buigen zich in elkaar, versmolten met brons, zilver of nikkel en worden tot een organisch levend geheel als planten of dierwezens.

Herbert Ferbers (^o 1906) werk is eerder calligrafisch: het beeldt tekens uit die een driedimensionale lineaire activiteit

L. Lipchitz: ‘Sacrifice’, 1949-59, brons.

ontwikkelen als een sculpturale weergave van abstract-expressionistische doeken. Het lineaire wordt nog verder doorgedreven in de fijne draadsculpturen van Richard Lippold (^o 1915). Het zijn schitterende metalen draden, meestal verguld, ruimtelijk door elkaar geweven, die als juwelen in streng-geometrische stijl, broos doch architecturaal als het ware voor de ogen zweven.

Voor de jongere generatie is de oud-ijzerskulptuur zeer treffend. Meer nog dan in Europa levert de industriewereld in Amerika massa's zeer verscheiden afvalmateriaal dat door kunstenaars als Richard Stanckiewicz (^o 1922), Julius Schmidt (^o 1923) en John Chamberlain (^o 1928), in onverwachte associaties bijeengebracht en tot autonoom en nieuw leven wordt geroepen.

Het inpalmen en omvormen van de ruimte door middel van draadsculptuur heeft zonder twijfel zijn grootmeester gevonden in Naum Gabo (^o 1890), auteur van het monument geïntegreerd in het complex van de ‘Bijenkorf’ te Rotterdam. Met behulp van metaal, plasticdraden, plexiglas enz. speelt eveneens het licht een actieve rol in zijn zeer subtiele constructies.

Een meer figuratief gerichte kunst heeft zich mettertijd eveneens vernieuwend weten door te zetten.

[p. 336]

Theodore Roszak: ‘Gola di ferro’, 1959.

William Zorach (^o 1887 voelde zich vooral aangetrokken tot massieve steenskulpturen, en John B. Flannagan (1895-1942) heeft vooral onder invloed van strenge Pre-Columbiaanse voorbeelden kracht en expressiviteit nagestreefd.

Jacques Lipchitz' (^o 1891) bronzen werk is sinds zijn verblijf in Amerika toegenomen in verhevigde barokke intensiteit, een conceptie die weerklank heeft gevonden bij kunstenaars als Martinelli (^o 1913), Zajac (^o 1929) of Weinberg (^o 1928).

Een opmerkelijk figuratief beeldhouwer is Leonard Baskin (^o 1922). Zijn werken in metaal of hout die iets van de gedrongen figuren van de Duitse kunstenaar Barlach weergeven en terzelfdertijd aan hiëratische Egyptische beelden herinneren, zijn van een gevatte directheid, eenvoudige en strenge spiegels van de mens.

Nog meer jongere kunstenaars beoefenen met succes een figuratief gerichte kunst. Hieronder kunnen William King (^o 1925) en Harold Tovish (^o 1921) vernoemd worden. Hun taal is overwegend satirisch of bitter kritisch ten opzichte van de wereld.

De lijst van markante figuren uit de Amerikaanse beeldhouwkunst is hiermee niet afgesloten: een verdere opsomming zou te lang of te theoretisch uitvallen.

Hoe uiteenlopend deze kunstenaars ook te werk mogen gaan, de Amerikaanse beeldhouwers kenmerken zich door

Jose de Rivera: ‘Construction 27’ 1956, roestvrij staal, ca. 32,5 cm.

een ononderbroken streven naar een oorspronkelijke en tevens universeel gerichte kunst. Grotendeels is hun kunst een antwoord op de ontmenselijking van de tijd. Soms zoeken zij dit antwoord in een positieve verovering en beheersing met nieuwe mechanische mogelijkheden of materialen. Soms is dit antwoord een kreet van verzet: in de wereld der kunst blijft het individu van primordiaal belang.

Samen hebben deze kunstenaars het wezen van de Amerikaanse beeldhouwkunst vernieuwd en een oorspronkelijke bijdrage tot een universele visie van het tijdsbeeld gebracht.

De Europese stroming die eens in Amerika was aan te tonen, heeft andere verhoudingen aangenomen: een terrein tot vruchtbare wisselwerking is ontgonnen, naast Parijs is New York een actief kunstcentrum geworden. Talrijk zijn de Europese kunstenaars die thans een verblijf in Amerika nastreven, niet om een vertoon van hun kunnen te geven, maar om de confrontatie aan te gaan met de vitaliteit en verscheidenheid waarin de kunst zich daar affirmeert.

M.-R. Bentein

Literatuur

M. Seuphor, La sculpture de ce siècle. Neuchâtel, Ed. du Griffon, 1959.

Modern Sculpture from the Joseph H. Hirshhorn collection. New York, Solomon R. Guggenheim Museum, 1962.

Lloyd Goodrich & John I.H. Baur, American Art of the 20th century. Londen, Thames & Hudson, 1962.