Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1933

[p. 873]

Elckerlyc-studiën
Door M^r Leonard Willems, werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

II.
Tekstcritiek op den Elckerlyc⁽¹⁾.

Elckerlyc, vs. 3.

In den proloog is God aan het woord:

1 Ick sie boven uut mijnen throne

Dat al dat is in smenschen persone

Leeft uut vresen onbekent.

Het rijm is: verblent. P. Diestemius, die een Brabander is, zal wel, op zijn Brabandsch, hebben geschreven onbekint: verblint.

Een veel besproken plaats, die reeds tot veel polemiek aanleiding gaf.

Eerste vraag: hoe moeten we hier onbekint vertalen? Logeman zei vroeger: ‘= unacknowledged’ - of ‘without having confessed’. Sedert dien werden allerlei vertalingen voorgeslagen: (dom, onwetend, verblind, ruw, wild, woest, barbaarsch). En Endepols (3^de uitgave) durft nog geen besluit nemen: ‘= ongeloovig of dwaas’.

(1) Voorgedragen in de commissie van 20 Januari 1932 der Vlaamsche Academie. Op het einde dier zitting kondigde mij collega F. Prims het nieuws aan, dat hij een tot nog toe onbekend hs. van den Elckerlyc bezat. Hij was zoo vriendelijk dit hs. te mijner beschikking te stellen. Ik geef hier dus mijne tekstverbeteringen, zooals ik die in Januari 1932 heb voorgedragen.
In P.S. (Post scriptum) deel ik de varianten van M (anuscript) mede. Enkele van mijne emendaties worden door M bevestigd. Maar in ongeveer 9 gevallen op 10, leest M met B H L. Dit wil niet zeggen dat ik ongelijk heb den tekst te verbeteren: M (1594) is ook een zeer slordige copie van Elckerlyc. - Hetgeen ik verder bewijs (III, een onbekend handschrift van Elckerlyc).

[p. 874]

Uut vresen kan niet anders beteekenen dan ‘zonder vrees’. Maar dan komen wij tot vraag of de uitdrukking: ‘het volck leeft uut vresen’ wel Middelnederlandsch is. De Raaf zegt neen; Van Helten is van hetzelfde gevoelen. En Verdam (Woordenboek, voce onbekent) noemt deze plaats broddelwerk: voor hem ook is dit geen Middelnederlandsch.

Daarentegen zijn Moltzer, Kalff en Logeman van meening dat ‘leeft uut vreesen’ goed Middelnederl. is. Logeman (Prioriteit, bl. 25) verwijst naar Lekenspieghel (II, kap. 43, vs. 21): ‘Uut uwen rechte ben ic...’; naar Devoot en profit. Boecsken: ‘Ut vrienden ende maghen’, (= Zonder vrienden en magen...). Verder ‘Ut haer verstant’ (= buiten haar verstand). En Leven van Sint Lutgardis, III, 2338, ‘ut... alles leeds’.

Dat Mnl. uut de beteekenis kan hebben van zonder, buiten, valt natuurlijk niet te betwijfelen. Maar de aangehaalde teksten bewijzen dan toch, naar mijn oordeel, geenszins dat ‘het volck leeft uut vresen’ goed Mnl. zou zijn. Ik ben eerder geneigd, met Verdam en van Helten, te zeggen: het deugt niet. De Engelschman vertaalt (vs. 23):

How that all creatures be to me unkynde
Lyvinge without drede in worldely prosperyte.

En hierop beroept zich de Raaf om te beweren dat P. Diestemius op den klank af vertaalde: unkynde = onbekint. En dat hij van without drede (= fear) gemaakt heeft uut vresen. Dit laatste zou dan de eenige plaats in den Elckerlyc zijn, waar Diestemius een ergerlijk anglicisme begaat. Maar de stelling van de Raaf, dat Everyman origineel zou zijn, is voor mij onaannemelijk (zie dienaangaande verder mijn nota over de prioriteitsvraag).

De tekst van ons tooneelstuk zit, zooals bekend, vol corrupteelen. En, naar mijn oordeel, is de plaats hier ook corrupt. Neemt men eenmaal met Verdam aan, dat de tekst verbroddeld is, dan ligt de verbetering voor de hand.

In het Mnl. heeft onbekent twee beteekenissen: een passieve en een actieve.

‘A is van B onbekent’, beteekent in het Mnl. (zooals trouwens in het moderne Nederlandsch) dat B, A niet kent (passieve beteekenis).

Maar in het Mnl. kon men zeggen ‘dat A van iets onbekent is’ - en dit beteekent dat A iets niet kent (actieve beteekenis).

[p. 875]

Voorbeelden:

Gillis de Wevel schrijft in zijn leven van Sint Amand (II, 24) dat het volk toen ter tijd ‘onbekent was van ghelove’ (= heidenen, die het geloof niet kenden).

In een gedicht, betiteld Van der Heiliger Kercken, beschrijft Willem van Hillegaersberghe ons een allegorische streng van zeven draden, die ons regelrecht naar de hel voert. De zesde draad is Onkuischeid (vs. 163):

Den sesten draet willic u noemen:
Dat is in oncuysheit te leven,
Daer sy by in sonden sneven
Ende worden van reden onbekent

= ‘Zij die in onkuischeid leven, kennen geen rede meer’

In den Dietsce Lucidaris (vs. 3333) wordt de vraag gesteld wat er met de krankzinnigen gebeurt na hun dood. Het antwoord luidt:

Si varen⁽¹⁾ in der kinden scharen
Die sterven beneden drie jaren:
Want sine kennen geen misdoen

Omdat si van sonden syn onbekent.

= ‘Zij kennen de zonden niet, omdat zij voor hunne daden niet toerekenbaar zijn’.

Welnu als men in het Mnl. kan zeggen dat ‘het volck leeft van onghelove onbekent, van reden onbekent, van zonden onbekent’, dan kan men ook zeggen (hier geen twijfel mogelijk): ‘Het volck leeft van vresen onbekent’. En zoo zal (ik ben ervan overtuigd) P. Diestemius ook hebben gezeid.

Ischyrius heeft goed begrepen: hij vertaalt (vs. 60): ‘defluunt timoris inanes’.

De Engelschman heeft ongetwijfeld de corrupteel van B.H.L. onder de oogen gehad: ‘Uut vresen’ gaf hij weer door without drede. En onbekint heeft hij op den klank af, vertaald unkynde.

Verder vestig ik de aandacht op het volgende: De Engelschman vertaalt (vs. 22):

I perceyve here in my majestye
How that all creatures be to me unkynde

(1) In de doorslechte uitgave van Blommaert, waar de corrupteelen van het hs. nooit verbeterd zijn, staat hier: si waren.

[p. 876]

En Jasper van Gennep die (zooals Logeman, bl. 21, het bewees) den Elckerlyc-tekst onder de oogen had, zegt in zijn Duitsche vertaling (vs. 388):

Nu sehe ich hin aus meinen hohen thron
Wie al was ist ins menschen persoon

Ick stel dus voor te lezen:

Ick sie hierboven⁽¹⁾ uut mynen throne
Hoe al dat is in smenschen persone
Leeft van vresen onbekent.

‘Dat al dat’ zal wel een dittographie zijn.

P.S. - M leest met B H L, ‘dat al dat’. - Doch verder ‘leeft sonder vreese onbekent’. Naar mijn oordeel, een emendatie van ‘uut vresen’, hetgeen den copiist vreemd voorkwam.

(1) Het bovenste gedeelte van het tooneel, waar God zit, wordt vs. 861 en 864 ook hierboven genoemd.

Elckerlyc, vs. 8.

God klaagt over het menschdom:

Opten aertschen scat syn si versot:
Dien hebben si voer gode vercoren,
Ende mi vergheten, die hier te voren
Die doot heb geleden doer smenschen profyt.

Vergeten regeert in het Mnl. genitief of accusatief. Bij Brabanders gewoonlijk vergeten met genitief. Bij Vlamingen gewoonlijk vergeten met accusatief. Zie de lange reeks voorbeelden bij Verdam, Woordenboek⁽²⁾.

P. Diestemius, die een Brabander is, gebruikt altijd het genitief: vs. 70: ‘Hebdi Gods vergheten? - vs. 76 ‘Al hebdi syns vergheten’.

Denkelijk zal hij hier ook (vs. 8) geschreven hebben: ‘Ende myns vergheten’.

P.S. - M leest zooals B H L ‘mi vergeten’. Maar M dagteekent uit 1594, en verjongt gewoonlijk de taal.

(2) Verdam wijst niet op het verschil in het dialect.

[p. 877]

Elckerlyc, vs. 30.

God is nog aan het woord:

Myn puer ghelove is al vergheten
Dat ic hem selven gheboot te houden.

Tekst waarschijnlijk niet in orde⁽¹⁾. Ik lees liever:

Dat ic hem selve gheboot te houden

God zelf heeft aan den mensch bevel gegeven bij het geloof te blijven.

Het Engelsch vertaalt de verzen niet. En Ischyrius geeft geen licht (84):

Extincta fides, atque edicta mea salutaria
Spreta jacent: nemo est, qui faciat recolatque.

P.S. - M leest: ‘Dat ick haer selve geboot te houwen’. - Hetgeen mijn emendatie schijnt te bevestigen. Zeker is dit echter niet, daar M stelselmatig de taal verjongt.

(1) Franck; Mnl. Graminatik², § 229 (14. 291) merkt op dat men ook vindt ic selven - maar in een zin als ic hem selven kan men dan niet weten of selven op ic slaat, of op hem. De vraag is of P Diestemius correct Mnl. schreef of niet. Ik onderstel liever van ja. Dat de Elckerlyc-copiist een ellendige knoeier is, kan door niemand worden betwist.

Elckerlyc, vs. 37.

God klaagt dat hij om niet aan het kruis gestorven is: hij had immers gehoopt het menschdom hierdoor te redden:

Omdat ic hoepte dat si bi desen
Mynder eewigher glorien ghebrukich souden wesen
Daer icse seer toe hadde vercoren.

Dit seer komt mij hier verdacht voor.

De Engelsche vertaling luidt (v. 53):

I hoped well that everyman
In my glorye shulde make his mansyon.
And therto I had them all electe.

[p. 878]

De oorspronkelijke tekst zal, naar mijn oordeel, diensvolgens te herstellen zijn:

Daer icse alle toe hadde vercoren.

Christus is immers aan het kruis gestorven om heel het menschdom te redden.

P.S. - M ondersteunt deze emendatie niet - en leest: ‘Daer icse toe hadde vercoren’. Er is hier één woord uitgevallen. De vraag luidt: is het seere? Of is het alle? M bewijst dat eeuwighe (v. 36) een glosseem is - het metrum van het vers wordt overigens daardoor bedorven. De Engelsche tekst heeft eeuwig ook niet.

Elckerlyc, vs. 62.

Doot zal nu Gods bevel uitvoeren:

Oeck sal ic rasschelyc sonder cesseren

Tot Elckerlyc gaen: hi leeft so beestelic

Buten gods vreese ende al te vleeselic⁽¹⁾.

Voer god aenbidt hi deertsche goet.

62. Daer wil ic tot hem gaen met snellen keere.

Logeman (Prioriteit, bl. 33) heeft er reeds de aandacht op gevestigd dat beide vertalers hier iets meer hebben, en dat beide hetzelfde zeggen:

De Engelschman (vs. 76):

He that loveth ryches I will stryke with my darte
His syght to blinde and from heven depart.

En Ischyrius (v. 109):

Et quibus effodiam jaculis oculos et cuspide jecur

Ongetwijfeld zijn hier in het Dietsch een paar verzen weggevallen. Het is immers onaanneemlijk dat de twee vertalers hier (onafhankelijk van elkaar) iets toevoegen en dat zij heelemaal hetzelfde zeggen.

P.S. - M leest zooals B H L. Maar het ontbrekende rijm op goet, komt in M voor. In plaats van daer (v. 62): ‘daer wil ic’ leest M: ‘Daerom willick’. Een betere lezing - die ik zou willen emendeeren in ‘dies wil ic’, wegens het metrum.

(1) B.H.L. lezen vreeslic. Over de emendatie vleeselic (naar het Engelsch flesshely en naar Van Gennep), zie Logeman (Prioriteit, bl. 38).

[p. 879]

Elckerlyc, vs. 99.

Elckerlyc heeft van den Dood vernomen dat hij voor God gedaagd is om rekenschap te geven over zijn doen en laten. Hij antwoordt:

Elckerlyc

Daer op ben ic nu qualic versien

Rekeninghe te doen voor gode bloot

Wie bist dit bode?

Die doot

99. Ick ben die doot ‖, die niemant en spaert

Maer Elckerlyc sal bi

Gods beveele rekeninghe doen mi.

Elckerlyc

Och, doot, sidi mi soe bi

Als icker alder minst op moede.

Zooals men ziet, zou doot (v. 99) aan het rijm moeten staan. Maar onze 3 drukken verliezen dit uit het oog: en zij verknoeien den tekst. - Want er zijn hier achtereenvolgens 3 rijmen op-i (bi, mi, bi), hetgeen natuurlijk corrupt is. En spaert staat zonder rijm.

De Raaf stelt op één lijn: ‘Gods bevele doen rekeninghe mi. - Och, doot, sidi mi soe bi’. Maar hoe men zoo'n vers kan scandeeren, is voor mij een raadsel.

Daar deze regel buitengewoon lang is, heeft men zich de vraag gesteld of het niet mogelijk is mi weg te laten, om de scansie wat te verlichten. (Zie dienaangaande Logeman, Prioriteit, bl. 46). Maar bij Ischyrius staat er (vs. 185): ‘per me hic calculus’. En als men mi uitschakelt, dan krijgen wij als rijm in den Elckerlyc: ‘bi: bi’.

En dit is voor mij onaannemelijk.

Zonder een nieuw handschrift, zullen wij, naar ik meen, de oorspronkelijke lezing van Petrus Diesthemius nooit kunnen herstellen. Want ongetwijfeld is hier in onzen tekst meer dan een vers weggevallen. Dit blijkt duidelijk uit de vergelijking met de Engelsche en Latijnsche teksten.

[p. 880]

De Engelschman vertaalt (vs. 115):

I am dethe, that no man dredeth,⁽¹⁾
For everyman I rest⁽²⁾ and none spareth (= niemant spaert)
For it is goddes commandement (= gods beveele)
That all to me sholde be obedvent.

En Ischyrius (vs. 181):

Mors

Mors ego peccatorum pessima
Aequalitatis normula, cui cuncta parent

Sed nunc abde moras, per me hic calculus
Mandato principis discutiendus est.

Beide vertalers hebben dus een tekst onder de oogen gehad, waarin stond dat ‘alle’ (Eng. all - Lat. cuncta) aan den dood moeten gehoorzamen (be obedyent = parent). En zoo iets staat in den overgeleverden tekst niet. Er is hier dus zeker wat overgesprongen.

Mandato principis (= bi gods beveele) moet Elckerlyc's rekening (calculus) door middel van den dood (per me) hem voorgelegd worden.

Zich beroepen op zulk een corrupte plaats (zooals de Raaf het doet) om er een argument in te vinden dat Elckerlyc een vertaling uit het Engelsch is, heeft natuurlijk geen zin.

P.S. - M (spijtig genoeg) vertoont hier ongeveer dezelfde corrupteelen als de drukken: doot wel aan het rijm, en 3 rijmen op - i - ‘Die niemant en spaert’ in M overgeslagen (maar staat wel in het Engelsch, cf. supra).

(1) Gelieve op te merken dat dredeth: spareth in onze taal ook rijmen: ‘voor niemand vervaert: geenen spaert.’

(2) Rest staat voor arrest (Logeman, Prioriteit bl. 45): ‘for I (ar)rest every man’.

Elckerlyc, vs. 107.

Elckerlyc tracht Doot uit te koopen.

Duysent pont sal ic u gheven
Op dat ic behouden mach mijn leven.
Ende doet(L) een verdrach van desen.

Ik neem de interpunctie van Endepols over: Maar, zooals hij het ook zegt, dan is hier doet imperatief.

[p. 881]

Logeman (Prioriteits, bl. 48) vat hier ende op, in den zin van indien.

Die uitleggingen schijnen me ver gezocht. B (de oudste druk) en H lezen hier: ‘doet mi’. Het eenvoudigste lijkt me wel te onderstellen dat de Elckerlyc-copiïst een ghi heeft overgesprongen. En dan lezen:

Duysent pont sal ic u gheven
Op dat ic behouden mach mijn leven
Ende ghi mi doet een verdrach van desen.

Het Dietsch van Elckerlyc is het gewone colloquial Dietsch, en geen lyrisch Dietsch.

De Engelschman heeft de lezing zonder ghi onder de oogen: hij vertaalt (v. 123): ‘and dyferre (imperatief) this matter tyll another daye’.

Ischyrius (vs. 193) geeft geen licht.

P.S. - M leest, zonder ghi, met B H ‘doet mi’.

Elckerlyc, vs. 110.

De Doot ontziet niemand - zoo verklaart hij:

Ick en aensie goet⁽¹⁾, schat noch have,
Paeus, hertoghe, coninc noch grove.

Volgorde vrij zonderling: coninc tusschen hertog en graaf. Cf. vs. 682: ‘Ten is keyser, coninc, hertoch of grave’.

In het Engelsch, volgorde als 't behoort (v. 126): ‘Pope, emperoure, kynge, duke ne prynces:’

In het Latijn coninc overgeslagen - maar anders (v. 199): ‘Papa eminentissimus... vel ducum comitumque turba...’

Petrus Diesthemius zal werd geschreven hebben:

Paeus noch coninc, hertoch noch grave’

P.S. - M leest zooals B H L.

(1) Waarschijnlijk te lezen gout (cf. Logeman, Prioriteit, bl. 49).

[p. 882]

Elckerlyc, vs. 114.

Doot laat zich niet uitkoopen en zegt dat hij niemand spaart.

Nu houtet al met mi den voet;
Oec en gheve ic untstel noch verdrach.

De geleerden zijn het lang niet eens over de beteekenis van voet houden in deze verzen. Verdam (Woordenboek, IX, 739) vertaalt: ‘iedereen heeft tegen mij te strijden’ - met verwijzing naar Kiliaen: ‘voet houden = conferre pedem, collato pede proeliari’⁽¹⁾.

Naar mijn oordeel, de goede vertaling. Overigens had Logeman (uitgave, 1892) deze vertaling reeds voorgesteld. Sedert dien (Prioriteit, bl. 50) denkt hij aan voet bij stek houden, standhouden. En, zooals gezeid, werden nog andere vertalingen voorgeslagen (= met eenen voet houden = met iemand mee gaan of met iemand dansen (den doodendans) enz.

In het Mnl. kan men ad libitum schrijven ‘tegen iemand voet houden’ of ‘den voet houden’. Een voorbeeld: In een gedicht van het groot van Hulthem's hs., betiteld Dit sijn twee poenten daer ere ane leghet⁽²⁾, wordt gesproken van een man, die ‘in den velde es, daer men vianden met ghewelde siet comen’, en hij verdedigt zich moedig:

Soe wie dat daer den dans voergheit

Ende den vianden hout den voet,

52. Dien lovic.......

Hier hebben wij: ‘eenen (datief) den voet houden’. In andere teksten luidt het ‘tegen (of jeghen) eenen (den) voet houden’. Zie bij Verdam een reeks voorbeelden met datief, of met tegen. (Fransch: ‘tenir pied contre quelqu'un’). Maar Verdam geeft geen enkel voorbeeld van ‘voet houden met iemand’, met de beteekenis ‘tegen iemand strijden’. Ik ken ook geen voorbeeld van dien aard.

Naar mijn oordeel, is onze tekst hier corrupt, en moet er gelezen worden:

Nu houtet al tegen mi den voet.

Voet houden kan ook de beteekenis hebben van ‘iemand

(1) Eenige verzen verder zegt Doot: ‘ic sla den selken terstont int crijt’ - Zoo voethouden = vechten, dan wordt de metaphoor hier voortgezet.

(2) Uitgegeven door Serrure, Vaderlandsch Museum, I, bl. 74.

[p. 883]

bijspringen in den strijd (cf. Verdam, Woordenboek). In dit geval luidt het: ‘met eenen (den) voet houden’ (Fransch ‘tenir pied avec quelqu'un’).

Denkelijk heeft de Elkerlyc-copiïst de twee uitdrukkingen met elkander verward.

P.S. - M leest zooals B H L.

Elckerlyc, vs. 122.

Elckerlyc verneemt dus van den Doot dat hij dadelijk moet sterven. Hij antwoordt hem:

Och, mocht ic noch leven XII jaer,
So soudic myn ghescrifte exponeren
Ende oversien.

Voor iemand, die verneemt dat hij dadelijk moet sterven, een uitstel vragen van twaalf jaar, luidt vrij zonderling. Doot had hierop kunnen antwoorden: ‘Excusez du peu!’ (Ik zou twintig jaar gevraagd hebben, om tot een rond cijfer te komen).

En dit is des te vreemder, daar Elckerlyc, eenige verzen verder, zegt (152):

Lieve doet, verdraghet mi tot morghen
Dat ic mi bespreken mach van desen.

Een sprong van twaalf jaar op één dag, is een mooie sprong!

Daar in onze Mnl. handschriften, cijfers zeer dikwijls niet te betrouwen zijn, vraag ik me af of Diestemius niet heeft geschreven: ‘mocht ic noch leven een jaer’. - Zoo is het ten minste verstaanbaar.

Maar de Engelsche vertaling heeft hier ook ‘xij yere (v. 135). - en Ischyrius (vs. 225) ‘si mihi fatales duo lustra... praestent’

Beide hebben dus twaalf jaar onder de oogen. Voorzichtigshalve moeten we den tekst laten zooals hij is... Maar het luidt toch vreemd, zeer vreemd!

P.S. - M = B H L.

[p. 884]

Elckerlyc, vs. 132.

Elckerlyc vraagt uitleggingen over de ‘lange vaert’, die hij moet ondernemen:

Lieve doot, een sake doet mi bekinnen:
Al eest dat ic dese vaert moch aengaen,
Soudic niet moghen wederkeeren saen
Als ic myn rekening hadde ghestelt?

P. Diestemius heeft overal de gewone dubbele negatie en... niet. Den tekst dus te lezen:

En soudic niet moghen.....

P.S. - En ontbreekt ook in M.

Elckerlyc, vs. 194.

Geselscap begint (zooals trouwens allen zullen doen) met aan Elckerlyc te verzekeren dat hij vast mag rekenen op hem:

Elckerlyc, ontdeckt mi uwen moet:
Ick blive u bi tot in die doot
Op goet geselscap ende trou ghesworen

Elckerlyc

O ghi segt wel, geselscap, wat (H.L.) tes verloren.

Dit geeft geen zin. B leest: ‘Want tes verloren’. Of de tekst hiermede in orde is, valt te betwijfelen. In Nu noch (vs. 121) lezen we den uitroep: ‘Wey, tes al verloren!’

Ik zou geneigd zijn hier naar Nu noch ook te lezen:

O, ghi segt wel! wav, tes al verloren!

‘Tis al verloren’ komt in Elckerlyc herhaaldelijk voor (v. 38, 787, 795).

Het Engelsch slaat dit over. En Ischyrius heeft (339) alleen: ‘At ego perii radicitus’.

In geen van beide teksten staat hier geselscap.

P.S. - M leest zooals H L.

[p. 885]

Elckerlyc, vs. 196.

Geselscap zegt:

Een mensche mocht druck uut u snijden.

Deze tekst komt mij uiterst verdacht voor. En er is, zoo ver ik weet, geen tweede bewijsplaats voor de gecursiveerde uitdrukking te vinden.

De vertaling van Logeman is onberispelijk: ‘Je ziet er zoo bedrukt uit - die druk staat op je gezicht te lezen!’

Maar ‘op je gezicht’ is er door Logeman ingelascht. En daarvoor beroept hij zich op de volgende citaten:

Corn. Everaert: ‘Men zoude druc in u ghesichte verwerven’.

De Mol, spel van Eneas en Dido (1552): ‘Men mocht druck uyt sijn visagie scheppen’.

Matthys de Casteleyn, spel van Piramus en Thisbe: ‘Men dochte druc ut beide de trogniën scheppen’.

Rederyckers gedichten, uitgegeven door Broeckaert: ‘schept jubilatie in mijn gesichte’.

Uit al deze voorbeelden, die gemakkelijk kunnen worden vermeerderd, blijkt dat de oude Vlaamsche uitdrukking luidt: ‘Druc uit (of in) iemands gesichte (visagie, tronie enz) scheppen (verwerven of snijden, zooals P. Diesthemius schrijft)’.

Bijgevolg zullen wij vs. 196 wel moeten lezen als volgt:

een mensch mocht druc uut u ghesicht snijden.

Zoo is het ten minste kristalhelder Middelnederlandsch.

En dit schijnt dan ook de lezing te zijn, die Ischyrius onder de oogen had, want hij vertaalt vs. 331: ‘Quis tantus dolor dejecit vultum pallentesque genas’. Het Engelsch geeft hier geen licht.

Dat in onzen gedrukten Elckerlyc herhaaldelijk woorden overgesprongen worden, is genoeg bekend. Zoo b.v. vs. 400 ‘haddi mi bi maten...’ waar gelezen moet worden ‘haddi mi ghemint bi maten’. - zoo vs. 517: ‘So sal syn duecht worden spoedich’. - Waar gelezen moet worden: ‘So sal syn duecht gesond werden spoedich’ (Logeman, Prioriteitsvraag, bl. 115) enz.

P.S. - M leest zooals B H L.

[p. 886]

Elckerlyc, vs. 207.

elckerlyc

Ic en vant noyt anders aen u dan trouwe.

Geselle

So en suldi oeck nemmermeer!

Elckerlyc

God loons u ende ons vrouwe!

‘En... nemmermeer’ is natuurlijk een negatie. Maar die komt hier niet te pas. Na de woorden van Elckerlyc: ‘ik heb nooit iets anders aan u beleefd dan trouw’, verwacht men het bevestigend antwoord van Gheselle: ‘Dit zal ook zoo blijven duren!’

Lees bijgevolg:

So seldi⁽¹⁾ oeck emmermeer!

De Engelschman schijnt dezen laatsten tekst onder de oogen te hebben gehad; want hij vertaalt (vs. 231) ‘and so ye shall evermore’.

Het Dietsche vers laat zich moeilijk scandeeren. Denkelijk is oeck uit te schrappen. ‘So seldi emmermeer’ is voldoende.

P.S. - M leest zooals B H L.

(1) Diestemius, die een Brabander is, zal wel geschreven hebben seldi - en niet Vlaamsch suldi.

Elckerlyc, vs. 216.

Geselscap belooft Elckerlyc bij te staan.

Geselscap.

Daer en is gheen dancken an:
Diet niet en dade in wercken aenschyn
Hi en waer niet waert gheselle te syn.

Engelsche vertaling (vs. 237):

For he that wyll saye and nothynge do,
Is not worth with good eompany to go.

[p. 887]

En Ischyrius (vs. 379):

Nam ego indignum arbitror
Receaseri sodalis nomine...

Beide schijnen te vertalen:

Want diet niet en dade in wercken aenschyn.

P.S. - M leest zooals B H L.

Elckerlyc, vs. 219.

Geselscap betuigt dat hij Elckerlyc niet verlaten zal. Hij wil weten wat hem deert:

Daerom wilt mi uwen last ontdecken
Als ghetrouwe vrient.

Opmerkelijk is het dat Latijn en Engelsch hier beiden het superlatief gebruiken:

239. Therfore shew me the grefe of your mynde

As to vour frende moste lovynge and kynde

en Ischyrius (v. 383):

Diutius ne celatum velis; nam quicquid
Mihi uni dixeris, amico dixeris integerrimo.

Men zou zeggen dat zij vertalen:

Daerom wilt mi uwen last ontdecken
Als u getrouwsten vrient.

P.S. - M leest met B H L.

Elckerlyc, vs. 222.

Elckerlyc deelt aan Geselscap mede welk bevel hij van den Doot ontvangen heeft:

Mi es bevolen dat ic moet reysen
Een grote vaert, hardt ende stranghe.

[p. 888]

Engelsche vertaling (v. 242):

Commaunded I am to go a journaye
A long waye, herde and dangerous.

Latijnsche vertaling (v. 388):

Peregrinari me oportet locis arduis
Simulque longinquis...

Longinquis en long schijnen te wijzen naar ‘een lange vaert’ - cf. ‘langhe vaert’ v. 165, 754 (B), hetgeen, naar mij schijnt, beter is dan ‘groote vaert’, alhoewel het dan toch in den grond hetzelfde is.

P.S. - M leest zooals B H L. - Doch v. 754 langhe vaert - met B. (en Eng. 782 ‘vyage long’).

Elckerlyc, vs. 225.

Elckerlyc legt aan Geselscap zijn geval uit en verzoekt hem zijn belofte te houden:

Oec moet ic rekening doen bi bedwanghe
Voer den hoochsten coninc almachtich.
Nu bid ic u dat ghi syt bedachtich
Mede te gaen, so ghi hebt beloeft.

Het Engelsch heeft hier (v. 246):

Wherfore I pray you, bere me company
As you have promysed, in this journaye.

Hetgeen letterlijk overeenkomt met het Latijn (v. 398):

.....: Idcirco tecum reputes
Si hanc mecum dignaberis partiri methodum.

Dit is de vertaling van:

Dies bid ic u dat ghi syt bedachtich.

P.S. - M leest nu met B H L.

[p. 889]

Elckerlyc, vs. 230-231.

Geselscap weigert Elckerlyc op zijn pelgrimagie te volgen en geeft zijn redenen op:

Mer soudick sulcken reysen aenvaerden

229. Om beden wille mi souts verdrieten:

Ic soude van deser geruchte verscieten.

Nog een moeilijke plaats. Ten eerste, vraagt men zich af wat gerucht hier beteekent? Het woord kan de beteekenis hebben van modern gerucht = geroep, of ook nieuws. De Raaf meent echter dat gerucht hier beteekent bezwaar, drukte, last. En hij verwijst voor deze beteekenissen naar Verdam. Ischyrius vertaalt het door lassitudo, en dan zou hij goed begrepen hebben⁽¹⁾.

De Engelschman ook: hij vertaalt (250): ‘It should be to my payne’.

Ten tweede: wat beteekent om bede wille? Kalff (Taal en Letteren, IV, 12) stelt voor te lezen ‘om uwen wille’. En dan zou men moeten interpreteeren: ‘maer soudick sulke reyse aanvaerden om uwentwille, dan sou het mi verdrieten’.

Doch, zooals Logeman terecht opmerkt (Prioriteit, bl. 63), leest Ischyrius hier: ‘hujus petitionis verba’. Hij heeft dus stellig bede in zijn tekst gevonden.

Naar mijn oordeel is de plaats corrupt.

Ziehier Ischyrius' vertaling (vs. 404):

Sed si ob perigrinationen tantum laboris
Et ignoti itiueris capesserem,
Toederet me lassitudinis, et
Hujus petitionis exhorrescerem verba.

En nu zou ik collega en vriend Logeman op het volgende attent willen maken: Bij Ischyrius staat exhorrescere (dat aan verscieten beantwoordt) verbonden met petitionis. En taedere (dat aan verdrieten beantwoordt) verbonden met lassitudinis.

Te oordeelen naar de Latijnsche vertaling, moeten bijgevolg in onzen Dietschen tekst gerucht en bede van plaats veranderen.

(1) Endepols (3^de uitgave) durft geen besluit nemen: ‘gerucht = herrie, drukte of geroep.

[p. 890]

Zoo krijgen wij dan de volgende lezing:

Maer soudic selke⁽¹⁾ reyse aenvaerden
Om sgeruchts wille souts mi verdrieten:
Ic soude van deser bede verscieten⁽²⁾.

Hetgeen op het volgende neerkomt: ‘Moest ik zulk een reis ondernemen, dan zou ik er zeker spijt van hebben wegens den last (dien zij me zou aanbrengen). Neen, zulk een vraag (bede) van uwentwege doet me waarlijk verschieten!’

Ischyrius heeft (ik twijfel er niet aan) deze variant onder de oogen gehad - ik heb het hoogerop bewezen.

En, naar mijn oordeel, is dit dan ook de goede lezing.

P.S. - M heeft dezelfde lezing als de oude drukken.

(1) P. Diesthemius, die een Brabander is, heeft natuurlijk Brab. selke geschreven - en niet Vl. sulke. Alhoewel de incunabel-druk B een Hollandsche druk is, geeft hij ook v. 229 selcken, 237 selc ghevaert, 383 selcker reisen. Op vele plaatsen eerbiedigt hij het Brab. van Diesthemius. In de volgende postincunabel-drukken wordt het Brabandsch stelselmatig uitgewischt. M (dat een Vlaamsch handschriftis) verbant het Brab. ook (enkele plaatsen daargelaten).

(2) Het Engelsch heeft ook eerst: ‘be to my payne’ en daarna: ‘maketh me aferde’ (= verscieten).

Elckerlyc, vs. 234.

Geselscap weigert met Elckerlyc op te trekken:

Elckerlyc

Och, hoort doch dit sermoen!

Seydi mi niet, haddicx noot,
Mede te gaen tot in die⁽³⁾ doot.

Hoogerop heb ik reeds aangeteekend (vs. 132) dat P. Diestemius altijd de dubbele negatie en... niet gebruikt. Lees hier dus ook:

En seydi mi niet....

P.S. - M leest met B H L seydi alleen. B H L lezen ‘hellen doot’. Maar M heeft hier de goede lezing ‘mijn doot’.

(3) Emendatie van Logeman, voor ‘in der hellen doot’ (B H L).

[p. 891]

Elckerlyc, vs. 256.

Geselscap is aan het woord:

Maer woudi pelgrimagie gaen

Oft woudi yemant doot slaen,

256. Ic hulpen ontslippen tot in die broec (B)

Ende oec cloven ontween.

Alweer een moeilijke plaats.

broec staat zonder rijm en de Raaf stelt dit vers en het volgende op één lijn.

Maar hoe moeten we nu ontslippen tot in die broec vertalen?

Logeman (Prioriteit, bl. 69) vertaalt ontslippen = ontslepen - hij verstaat: ‘het lijk slepen tot in een moeras (broec)’. Maar dan moet men verbeteren dien broec. En dan verwacht men toch ‘tot in een broec’, en niet den broec = (het lijk verbergen in een put).

Verder is er geen voorbeeld te vinden voor ontslippen = ontslepen.

Letterlijk genomen beteekent ontslippen tot in de broec = ontkleeden tot op de broek (ontslippen = van de slippen ontdoen): En ik ben de eerste niet die dit opmerk.

In een verhaal, uitgegeven door E. Verwijs (bloemlezing, III, 29, 31) lezen wij: ‘Doe dedise tot der broec ontcleeden’. Dit past volkomen in dit schunnige tooneeltje - maar hoe past dit wel in Elckerlyc? Verder merk ik op dat ontslippen voor een man niet deugt omdat mannen geen slippen over hunne broeken dragen. En als men van plan is een lijk te verbergen in een put of moeras, tot wat moet dit clieven ontwee dan dienen? - chronologisch moet het zeker gebeuren vóór het wegbergen van het lijk.

Dit alles brengt me ertoe om een vraag te stellen: Zouden wij hier soms niet staan voor een eenvoudige obsceniteit?

Gelieve op te merken dat Geselscap aan Elckerlyc voorstelt met hem te fuifen ‘al totten daghe’ - naar de kermis te loopen ‘daer de scone vrouwen waren’, of met hem een pelgrimagie te doen - en volgens sommige verhalen, ging het er bij bedevaarten niet altijd even pluis toe.

In verband hiermede, zou P. Diesthemius hier niet geschreven hebben:

Woudi eene doot slaen

Ic hulpse ontslippen tot in die broec ende cloven ontwee.

[p. 892]

Het doot slaen zou dan metaphorisch op te vatten zijn (in den zin van vloeren) - en het cloven ontwee, een eenvoudige obsceniteit.

Het vers hierboven laat zich moeilijk scandeeren. Maar misschien is tot in die broec te beschouwen als een glosseem.

Ic hulpse ontslippen ende cloven ontwee.

Een copiist, die een kwajongen was, heeft dit willen aandikken, en voegde er het glosseem bij. Maar, zoo dit het geval is, heeft hij zeker het vers verstaan zooals ik.

Ik geef deze gissing voor hetgeen ze waard is - en voeg er dadelijk bij dat noch de Engelschman, noch Ischyrius de zaak zoo begrepen hebben: Ischyrius schijnt den tekst van onze drukken onder de oogen te hebben gehad⁽¹⁾.

P.S. - M heeft dezelfde lezing als de drukken (tot in de broeck ende clieven ontween), insgelijks geschreven op twee lijnen.

(1) Ischyrius (468-9) vertaalt ontslippen niet - maar schrijft: ‘tenus umbilico diffindam medium’ = ‘cloven ontwee tot den navel’. Bijgevolg is broec voor hem kleedingstuk en niet moeras: Hij verbindt dus tot in die broec met cloven en niet met ontslippen. Het Engelsch slaat de plaats over.

Elckerlyc, vs. 258.

Ic hulpen ontslippen tot in die broec
ende oec cloven ontween.

Elckerlyc

Och, dat is een sober bescheet (B)

Daar het rijm hier niet in orde is, verbeteren H en L met te lezen bescheen.

Er is mij echter geen enkel voorbeeld bekend van een wisselvorm bescheen, voor bescheet.

Wel echter vindt men in Brabandsche teksten een wisselvorm beschee. (Zie onder meer Sacrament van der Nuwer Vaert vs. 408 - beschee, aan het rijm met ontwee).

Diensvolgens herstelle men ook in Elckerlyc het rijm beschee: ontwee.

P.S. - M bevestigt deze conjectuur niet: en leest met B: bescheet. M en B en zijn nauw verwant.

[p. 893]

Elckerlyc, vs. 274.

Geselscap neemt afscheid van Elckerlyc.

Elckerlyc

Es dat ghescheyden?

[Geselscap]

Sonder omsien, ay lasen jaet!

Elckerlyc

Nu sien ic wel, tes cranck toeverlaet
Tgheselscap.......

In onze oude drukken is Geselscap weggevallen - en wordt vs. 274 ‘sonder omsien.....’ aan Elckerlyc toegewezen.

Logeman heeft (in zijn uitgave, 1892) het vers aan Geselscap teruggegeven, steunende op vs. 298 van Everyman, waar Geselscap (= Felawe) hier in de reden valt en, zoo niet hetzelfde als het Dietsch, dan toch iets analoogs zegt.

De Raaf houdt zich aan de lezing van onze teksten en beweert dat Logeman ongelijk heeft vs. 274 aan Elckerlyc toe te kennen.

Logeman (Prioriteit, bl. 73) handhaaft zijne zinswijze tegenover de Raaf, en tracht diens argumentatie te weerleggen.

Ik herhaal hier de argumenten niet, die door beide geleerden worden aangevoerd om hunne meening te staven: Het ware te lang.

Maar ik aarzel niet mij aan Logeman's zijde te scharen - en dit, wegens een argument, dat tot nog toe over het hoofd werd gezien.

P. Diestemius heeft al die achtereenvolgende tooneeltjes, waar Elckerlyc zich tot verschillende personages wendt om hem in zijn nood bij te staan, alle op dezelfde leest geschoeid. Heel de Elckerlyc is een meesterstuk van symmetrie. Hiermede bereikt hij zijn dramatisch effect: alle die zoogenaamde vrienden zijn van hetzelfde soort: op hen valt er niet te rekenen.

In al die tooneeltjes: eerst een stellige verzekering dat Elckerlyc vast op zijn vriend mag rekenen. Dan kondigt Elckerlyc aan dat hij ‘rekening moet doen voor den Hoogsten Heer’. Waarop de andere antwoordt: ‘Zoo iets had ik zeker nooit verwacht, en ik laat u nu in den steek’. Dan, zonder een woord

[p. 894]

van troost voor den ongelukkigen, verlaat de vriend Elckerlyc op botte wijze.

De eerste van die serie is Geselscap. Wanneer Elckerlyc zegt: ‘Is het zoo dat Gij van mij scheidt?’, antwoordt Geselscap: ‘Ja, sonder omzien!’. Weigering van om te zien... en daarop verlaat de acteur het tooneel!

Zelfde geval met Schoonheyt (v. 774):

Ic ben al doof: ic en saghe niet omme

Al mocht mi alder werelt schat baten!

Weigering van om te zien...... daarop verlaat Schoon heyt het tooneel!

Zelfde geval met Vijf Sinnen (v. 823):

Ghi en selt mi niet meer van voor bekyken!

Weigering van om te zien... en daarop verlaat Vijf Sinnen het tooneel.

Het symmetrische procédé valt in het oog. En duidelijk is de weigering van om te zien v. 274, een antwoord van Geselscap. Zelfs indien de Engelsche tekst er niet was, zou ik niet hebben geaarzeld v. 274 aan Geselscap te geven.

De Raaf zegt ‘Ay lasen’ past in den mond van Geselscap niet: Waarom zou hij Ay lasen roepen?

Ik beken dat ik dit niet kan snappen. Zoo iemand zich tot mij wendt om hem hulp te bieden en ik antwoord: ‘Ik kan, elaas, niets voor u doen!’, beteekent dit natuurlijk ‘elaas voor u’: Ik heb immers persoonlijk geen reden om elaas te gaan roepen.

P.S. - M leest zooals B H L.

Elckerlyc, vs. 318.

Neve bedankt er voor om met Elckerlyc den dood in te gaan. Maar hij is gereed zijn meid te laten gaan:

Neve

Ten docht niet gheveyst:

Ic seynder mynre maerten bli ende vry,
Si gaet gaerne ter feesten.

B H L hebben hier het genitief mynre, - hetgeen geen zin

[p. 895]

geeft. Natuurlijk moet hier het accusatief staan: ‘ik zend er mijn meid’⁽¹⁾.

Ischyrius (v. 584) vertaalt:

Sed si commodum videbitur, tecum dabo
Ancillam comitem likenter: nam et illa
Nuptiarum percupida est atque spectaculorum.

En de Engelschman (v. 359):

It avayleth not us to tyse:
Ye shall have my mavde with all my herte:
She loveth to go to festes.

Lees dus: ‘ic seynder mine maerte’.

P.S. - Emendatie bevestigd door M: ‘Ick seynder myn maerte blyde ende vro’ (Hier is het rijm vro: alsoo heelemaal in orde).

(1) Endepols teekent hier aan: ‘mijnre maerten’ is genit. bij seynden’. Maar Verdam (VII, 909) zegt te recht: ‘Senden, met den acc. der zaak en van den persoon’. (Zie de lange reeks voorbeelden). Ik ken geen voorbeeld van temand zenden = eenes senden. Altijd echter ‘eenen senden’.

Elckerlyc, vs. 320.

Wanneer Neve aankondigt dat hij zijn dienstmeid zal zenden, zegt Maghe:

Ick segghe oeck alsoe
Ick soude verschieten int laetste.

Elckerlyc

En wildi dan niet mede gaen?

Neve

En laet niet haesten best.

Laetste en best rijmen niet.

De Raaf stelt voor te lezen: ‘...int laetste: En laet mi best niet haesten’. Doch laetste en haesten rijmen ook niet.

Het eenvoudigste zal zeker zijn te lezen: ‘int lest: best’. Lest is immers de gewone Brabandsche vorm, die overigens aan het rijm staat in Elckerlyc, vs. 892: ‘ten lesten: vesten’.

[p. 896]

Wat echter het antwoord van Neve beteekent: ‘en laet niet haesten best’, weet ik niet. De tekst moet zeker corrupt zijn.

Ischyrius, v. 594, vertaalt: ‘Ne quid age proecipiti mente’. (= Haast u maar liever niet). Hoe dienen wij hierna te verbeteren?

P.S. - M leest inderdaad: int leste: en laet nyet haesten, beste’.

Elckerlyc, vs. 331.

Neve zoekt een voorwendsel om zich uit de voeten te maken; en hij zegt:

Oec heb ic uutstaende te rekenen wat
Daer ic noch qualic ben op versien;
Dus blive ic hier.

Ik neem de interpunctie van Endepols over.

Maar die ‘uitstaende’ rekening zal Neve wel dienen te overzien in zijn huis - en niet op het tooneel:

Hier is dus verdacht: En dit is zoo waar, dat hij, na de woorden te hebben uitgesproken ‘ik blijf hier’, het tooneel verlaat en in den Elckerlyc niet meer te voorschijn komt.

Lees dan: ‘Dus en blive ic niet hier’.

Ischyrius schijnt dezen laatsten tekst onder de oogen te hebben gehad, want hij vertaalt (v. 610):

Nam libellus meus ratiocinarius
Intortus est et incultus et deformi charactere
Itaque satius esse reor, vsta domi digerere.

Zoo ook de Engelschman (v. 375):

An unredy rekenynge

I have to account; therefore I make taryenge.
Now God kepe the, for now I go.

Igo is toch zeker het tegenovergestelde van blive ic hier.

Maar men kan dichter bij den overgeleverden tekst blijven, zoo men blive als subjonctief opvat, en leest:

Daer ic noch qualic ben op versien,
Dus bleve ic hier.

= ‘Daar ik kwalijk op voorzien ben, zoo ik nog hier bleef’.

[p. 897]

Deze emendatie wordt echter noch door het Latijn, noch door het Engelsch ondersteund.

P.S. - M leest zooals BHL.

Elckerlyc, vs. 338.

Neve.

Daer ic noch qualic ben op versien
Dus en blive ic niet hier.

Elckerlyc.

Dat mach wel zijn!

Tfy, Elckerlyc, hebdi u verlaten
Op u maghe?

Het rijm versien: zijn komt de Raaf verdacht voor (bl. 79). En in den mond van Elckerlyc past, volgens de Raaf, dit antwoord ‘het mag wel zijn!’ heelemaal niet.

Ik deel de zienswijze van de Raaf. Logeman (Prioriteit, bl. 83) meent daarentegen dat de tekst in orde is: ik verwijs naar zijn nota, zonder die af te schrijven.

De Raaf stelt voor te lezen: ‘Dat mach ic wel zien!’ Deze emendatie lijkt me niet zeer gelukkig. Immers, zoo ik me niet vergis, beteekent dat mag ic wel zien in het Mnl. ‘dat zie ik met plezier’ (evenals trouwens in ons moderne Vlaamsch cf. ‘dat mag ik wel hooren’ = dat hoor ik met plezier). En dit past geenszins in den mond van Elckerlyc.

Ik stel voor te lezen: ‘Dat mach gescien!’ De uitroep ‘dat mach gescien!’ is in het Mnl. een gewone uitdrukking. In een een strophisch gedicht (uit het groot van Hulthem's hs.), Een aensprake ende een wedertale van minnen⁽¹⁾, waar een minnaar zijn beklag komt doen bij een meisje, antwoordt dit meisje negenmaal achtereen (het antwoord komt in het referein voor): ‘het mach ghescien!’.

Dit beteekent = ‘Nu, het zij zoo!’ - letterlijk: ‘Laat het maar gebeuren!’⁽²⁾.

(1) Uitgegeven door Serrure (Vaderlandsch Museum, I, 373).

(2) Uit mach geschien (in een anderen zin opgevat) ontstond Mnl. maesschien, messchien - ons modern Nederl. misschien (cf. Engelsch may be).

[p. 898]

En dit antwoord past hier, me dunkt, heel goed (= ik moet er wel in berusten - er is niets aan te doen).

Overigens noteert de Raaf zelf (bl. 21) dat zijn emendatie dat mach ic wel zien hier zeker niet zeer krachtig is.

P.S. - M leest zooals BHL.

Elckerlyc, vs. 341.

Wanneer Elckerlyc bemerkt dat hij door Maghe en Neve in den steek wordt gelaten, roept hij uit:

... Die hem so vroemlyc vermaten

Laten u bliven in desen daghen (B),
Siet, oft mense jaechde van hier.

Daghen en hier rijmen niet: de plaats is dus stellig corrupt.

De lezing van H in desen dogen is overigens niet zeer duidelijk: Logeman (Prioriteit, 85) is van hetzelfde gevoelen. L echter leest in desen dagen. En dogen is misschien drukfout voor dagen.

Doch hiermede zijn we geenszins gevorderd, daar dagen evenmin rijmt met hier.

De Raaf stelt voor te lezen: ‘doghen: oft mense jaechde hier van uwen oghen’.

Als dit geen paardemiddel is, dan geef ik het op!

Ik gis dat de oorspronkelijke lezing is dangier (hetgeen heel dicht staat bij dagen). Overigens rijmt dangier met hier in Elckerlyc, vs. 831.

Paleografisch is deze wijziging aan den tekst zeer gering..

P.S. - Ditmaal wordt mijn emendatie bevestigd door M., waar dangier aan het rijm staat met hier.

Elckerlyc, vs. 346.

Verlaten door Maghe en Neve, klaagt Elckerlyc over de valsche beloften, door hen gedaan. - ‘Zoo lang het iemand goed gaat’, zegt hij:

Dan segghen si: ‘Neve, ghebreect u yet?
Ic ben tuwen beste, tes seker nyet’.
Ende des ghelyc seyt tgheselscap; doch
Tes al zoringhe ende bedroch!

[p. 899]

Alweer een moeilijke plaats, waarover veel werd getwist. Men kan ook interpungeeren (met Endepols en anderen):

‘Neve, ghebrect u yet,

Ic ben tuwen beste’. Tes seker nyet,
Ende desghelyc seyt tgeselscap.....

Zoo moet Ischyrius het opgevat hebben - want hij vertaalt (680): ‘Certe nihil est, certe ventus inanis est’.

Doch dan is ‘tes seker nyet’ wel hetzelfde als ‘Tes al zoringhe ende bedroch’ wat verder.

En tusschen beide gelijkaardige opmerkingen staat ‘desghelyc seyt tgeselscap, doch...’ - hetgeen dan vreemd luidt.

Logeman (Prioriteit, bl. 85) stelt voor te lezen: ‘Ic ben tuwen beste - tes seker, syet!’

Ik stel voor te lezen: ‘Ic ben tuwen beste - tes sekerre⁽¹⁾ nyet!’ = ‘Ik sta te uwer beschikking - niets is zekerder - (Je kunt gerust op my rekenen)’ - waarbij zich dan heel goed de aanmerking sluit: ‘Ende desgelyc seyt tgeselscap: Doch tis al zoringe...’

Zoo ‘tes zeker nyet’ deel uitmaakt van Neve's gezegde, kan de tekst moeilijk in orde zijn: want dan staat er: ‘ic ben tuwen beste: het zal zeker niets zijn!’ En dit kan er niet door - Als het zeker niets is, dan is er van wege Neve geen groote verdienste bij, zich ter beschikking van Elckerlyc te stellen.

P.S. - M leest hier ‘ten is zeker nyet’ - hetgeen bijna hetzelfde is als BHL.

(1) Paleografisch is de wijziging onbeduidend, daar re en er dikwijls. door een eenvoudige afkorting wordt weergegeven.

Elckerlyc, vs. 351.

Verlaten door Maghe en Neve, komt Elckerlyc tot het volgende besluit:

Hier is verloren langhe ghebleven.

Misschien te lezen: ‘langher’ - Doch wat de beteekenis betreft, komt het bijna op hetzelfde neer.

Het Engelsch heeft (v. 386):

I lose my time here longer to abyde

P.S. - M = BHL.

[p. 900]

Elckerlyc, vs. 375.

Elckerlyc wendt zich nu tot zijn Goet:

Mits dien dat ic in kintschen tijden
Hadde in u groot verblijden.

in u (= het goed).

D^r de Raaf legt dit kintsch uit, als: dwaas, dom (onder verwijzing naar 't Mnl. Woord.b. van Verdam). Terecht antwoordt Logeman hierop dat dit ‘alleen zou kunnen passen indien Elckerlyc al gemerkt had dat ook 't Goet hem in den steek zou laten - hetgeen slechts later blijkt’. - Dus beteekent voor prof. Logeman ‘kintsch’ eenvoudig ‘= in de dagen mijner jeugd’.

Voor mij ook. Maar dan komt het mij toch voor dat de tekst corrupt is. Lees: ‘Mits dien dat ic sints kintschen tijden’. Immers, de Engelsche vertaling heeft v. 408 ‘and all my lyfe, I have had joye and pleasure in the’.

‘In kintschen tijden’, zooals de oude drukken hebben, schijnt te willen zeggen dat Elckerlyc ‘in meer gevorderde tijden’ geen groot verblijden in 't goed meer vond. Dat is in rechtstreeksche tegenspraak met v. 396:

Ay lazen! ik heb u oec ghemint
Mijn leefdaghe tot opten tijt van nu.

P.S. - M ondersteunt deze emendatie niet - maar leest: ‘dat ic van mijn kintsche tijden...’ - hetgeen dan toch bewijst dat de tekst van BHL corrupt is - en dat mijne opmerkingen dienaangaande volkomen gegrond zijn.

Elckerlyc, vs. 368.

Het Goet kan voor Elckerlyc zeer weinig doen, en zegt:

Wat rade sal u van mi gheschien?
Hebdi ter werelt eenich letten,
Dat sal ic u beteren.

Tekst schijnbaar in orde. Maar de Engelschman vertaalt (vs. 401):

Syr, and⁽¹⁾ ye in the worlde have trouble or adversyte,
Than can I helpe you to remedye shortelv.

(1) Synoniem van if (= indien).

[p. 901]

Hetgeen letterlijk met het Latijn overeenkomt (vs. 697):

Terrena incommoda

Si infestant, depellam protinus.

Beide schijnen te vertalen:

Hebdi ter werelt eenich letten,
Dat sal ic saen beteren.

P.S. - M leest als BHL; doch heeft: ‘wat raet can u van my geschien?’

Elckerlyc, vs. 395.

tGoet weigert beslist Elckerlyc in zijn pelgrimagie te volgen. Elckerlyc dringt aan:

Elckerlyc.

Dat mach mi wel berouwen
Als ict verantwoerden sal moeten strangelic
Op! gawi mede.

Tgoet.

Neen, ik bin onbranlyc (HL)

Aldus en volghe ic u niet een twint.

Een veel besproken corrupte plaats.

Onbranlic is de lezing der herdrukken. De oudste druk (B) leest oubrankelic (voor onbrankelic).

Vercoullie onderstelt dat onbranlic zou kunnen zijn Fransch inébranlable - verbasterd met on-, in plaats van in-. Tot een dergelijke uitlegging kan men zijn toevlucht dan alleen nemen, wanneer er geen andere uitweg meer mogelijk is⁽¹⁾. En dit is hier stellig het geval niet. Inébranlable kan desnoods onbranlyc van de 2^e uitgave uitleggen. Doch zeker niet onbrankelic van den oudsten druk.

Logeman en de Raaf willen lezen onwankelic.

J.W. Muller (Prioriteit, bl. 94) stelt voor te cranclic, naar

(1) Endepols (3^e uitgave) zegt nog ‘onbranlyc = vernederlandsching van inébranlable’ of ‘onbrangelyk (niet transporteerbaar)’

[p. 902]

aanleiding van het Engelsch (425) to bryttell⁽¹⁾. Dit is ten minste gewoon Middelnederlandsch.

Verdam (Woordenboek, voce onbranlic) is van meening dat de beteekenis onberoerlyk (= onwankelic) hier niet deugt. Er wordt, volgens hem, een woord vereischt dat zou zeggen: ‘ik ben naar den hemel niet over te brengen’. Welnu, onbrankelic (= onbrangelic) zou misschien deze beteekenis kunnen hebben (alhoewel dit woord tot nog toe niet werd teruggevonden). En dan zou onze tekst (B) niet corrupt zijn: daargelaten k voor g.

En hij voegt erbij (hierin heeft hij naar mijn oordeel, volkomen gelijk): na strangelic verwacht men een rijm op -angelic. De emendaties wankelic en crankelic deugen bijgevolg niet⁽²⁾; onbrangelic daarentegen zou hier heelemaal voldoen (Ja! zoo dit woord bestond).

Een reeks uitleggingen en emendaties, zooals men ziet.

Ik neem echter de vrijheid dit apparaat van emendaties, met één te vermeerderen: Naar mijn oordeel, heeft P. Diestemius hier zeer zeker onbedwangelic geschreven.

Eenige woorden toelichting zijn noodig om deze gissing te ondersteunen.

Verlaten door Geselscap, door Maghe en Neve, wendt Elckerlyc zich tot zijn Goet (‘waer sidi, myn goet? [v. 360]). Evenals de anderen, belooft dit Elckerlyc niet in den steek te laten. Waarop Elckerlyc uitlegt van wat er sprake is: een pelgrimagie. En, smekend zegt hij: ‘so bid ic, myn uitvercoren goet’, dat gij me vergezelt voor den Oversten Heere. Maar Goet weigert. Het heeft er immers schuld aan, dat Elckerlyc's rekening zoo leelijk staat. En moest het Elckerlyc in zijn pelgrimagie volgen, ‘so soudi myns te wors hebben grotelic’ (= zoo zoudt Gij er, wegens mij, nog veel slechter van afkomen).

(1) Ischyrius geeft hier geen licht. Tegen zijn gewoonte in, slaat hij het antwoord van tGoet (395) hier over. Hij laat Elckerlyc doorspreken. Hij vertaalt (v. 712):

Id sera mihi illachrymabitur poenitentia.
Attamen te solicito: semper complexus amore fui.

Het eerste vers is vertaling van v. 392 ‘Dit mach mi wel berouwen...’. - ‘Attamen te solicito’ vertaling van ‘Op! ga wi (?) mede’. - Dan gaat hij voort ‘semper complexus amore fui’, vertaling van v. 396: ‘ic heb u oeck ghemint...’.
Zoo dus, is het antwoord van tGoet (v. 394) hier overgeslagen.

(2) Strangelic: onbranlyc voldoet evenmin.

[p. 903]

Deze redeneering overtuigt Elckerlyc geenszins. Hij antwoordt:

Dat mach mi wel berouwen
Als ict verantwoerden sal moeten strangelic.

Alsof hij wilde zeggen: ‘Nu, dat zijn mijn zaken - dat gaat jou niet aan!’). En, een gebiedenden toon aanslaande, gaat hij voort:

Op! Ga nu mede!.

De tekst heeft: ‘ga wi mede’, - natuurlijk corrupt⁽¹⁾.

de Raaf wil lezen: ‘gadi mede?’. Graphisch staat mijn emendatie dichter bij den tekst, ‘ga wi’.

Maar tGoet spot met zulke bevelen, en antwoordt:

Neen, ic bin onbedwangelic

Aldus en volghe ic u niet een twint.

= ‘Neen, dwingen kunt gij me diet!’

Me dunkt, een zeer passend antwoord op een bevel.

Onbedwangelic komt niet voor in Verdam's Woordenboek - wel bij Stallaert, met een voorbeeld uit Willem van der Tanerijen⁽²⁾ - een Brabander uit de 2^e helft der 15^de eeuw - zoo dus een land- en tijdgenoot van P. Diestemius. Bovendien geeft Verdam het simplex bedwangelike, en zelfs bedwoongelic (?). Aan het bestaan van het woord valt dus niet te twijfelen.

Zooals Verdam te recht opmerkt: na strangelic wordt een rijm - angelic verwacht. Als rijm is dus onbewangelic volkomen in orde. Overigens in Elckerlyc (v. 222) rijmt stranghe: bedwanghe. Het rijm strangelic: onbedwangelic hoeft ons dus niet te verwonderen.

Hoe de corrupteel ontstond valt thans duidelijk in het oog: onbedwangelic (= onbedwingbaar) is een zuiver Brabandsch

(1) Endepols, welke zooals bekend, tot een jongere school van taalgeleerden behoort, die principieel tegen alle tekstemendaties gekant is, zelfs wanneer zij in het oog vallen (ik behoor met J.W. Muller tot de school der oude pruiken), tracht den tekst te redden door de volgende interpunctie: ‘Op! Gawi! Mede!’

(2) Tot nog toe bekend onder den naam W. van der Taveryen. Maar in een zeer merkwaardige studie (verschenen Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, XI, 1932, bl. 265) bewijst E. Strubbe dat dit een verkeerde lezing is: zijn naam is Taneryen. Over het leven van dien rechtsgeleerde wordt aldaar breedvoerig gehandeld. In 1455 is hij schepen der stad Antwerpen (zijn geboorteplaats) en hij stierf 1499-1500. (juiste datum onbekend).

[p. 904]

woord, dat den Elckerlyc-copiist onbekend was, en dat hij bijgevolg heeft verknoeid.

De lezer heeft nu te kiezen tusschen een reeks emendaties: onbedwangelic (L. Willems), onbrangelijk (Verdam), onwankelic (Logeman en de Raaf), te crankelic (J.W. Muller).

Ik laat hem de keuze over.

S.P. - M leest: ‘ick ben onbrandelyck’ (= niet brandbaar). Natuurlijk corrupt: de M-copiist is een Vlaming; hij ook kent Brab. onbedwangelic niet.

Verder leest M: ‘Op! gaet ghij mede?’ Hetgeen De Raaf's conjectuur gadi gelijk geeft (de copiist wijzigt overal - di vormen, in - ghi vormen). Ik blijf nochtans liever bij het bevel: ‘gaet nu’ wegens het antwoord; ‘ik ben niet te dwingen’. Maar de Raaf's lezing heeft M voor zich - en dit is veel!

Terloops vestig ik er de aandacht op dat M bewijst dat er nog andere Brab. woorden zijn, die de copiist van BHL niet heeft begrepen - en deswege verknoeide.

Elckerlyc, vs. 411.

Het Goet weigert voort Elckerlyc in zijn ‘pelgrimagie’ te volgen - en zegt:

Waendi dat ic u sal volghen, Elckerlyc,
Van deser werelt? Neen ic, sekerlyc.

Elckerlyc.

Dat waende ic claerlyc
Omdat ic u oyt hadde so lief.

Drie rijmen op -lyc: De tekst is stellig corrupt. Diesthemius, alhoewel hij geen heksenmeester in het rijmen is, heeft toch zeker zulke karamel-verzen niet geschreven. En dat er hier nog een vierde rijm op -lyc uitgevallen is, lijkt heelemaal buitengesloten.

De tekst laat zich echter gemakkelijk herstellen, zoo wij ‘neen ic, sekerlyc’, als een glosseem beschouwen. Dan moet claerlyc worden vervangen door sekerlyc⁽¹⁾. De tekst zou dan luiden als volgt:

Waendi dat ic u sal volghen, Elckerlyc,
Van deser werelt?

(1) Er is in heel den Elckerlyc geen rijm aarlyc: erlyc.

[p. 905]

 

Elckerlyc.

 

Dat waendic sekerlyc

 

Omdat ic u oyt hadde so lief.

Ischyrius vertaalt deze verzen niet.

De Engelschman heeft echter de lezing der oude drukken onder de oogen gehad (v. 444):

Wenest thou that I wyll folowe the
From this worlde? Nay verely.

Everyman.

I had wende otherwyse!

P.S. - M = BHL. Maar Elckerlyc is overgeslagen, zoodat volghen hier zonder rijm staat.

Elckerlyc, vs. 415.

‘Meent gij’, zegt het Goet, ‘dat ik u na deze wereld zal volgen?’ - ‘Ik meende het’, antwoordt Elckerlyc, ‘omdat ik u toch zoo lief had. Waarop tGoet hem toesnauwt:

Daerom tgoet kenne ic der sielen dief.

Logeman (Priorileit) bl. 98) vraagt of men niet moet lezen: ‘ben ic der sielen dief’.

Deze wijziging acht ik hier overbodig: kennen in den zin van bekennen, is gewoon Middelnederlandsch.

Maar de vergelijking met den Engelschen tekst leert dat er iets anders te wijzigen valt (447):

Therfore to thy soule good is a thefe.

Lees bijgevolg:

Daerom tgoet kennic uwer sielen dief.

Hiermede komt de dialoog tot zijn recht - en bizonder de volgende verzen:

Als ghi van hier zyt, dat en mach niet lieghen,
So wil ic noch een ander bedrieghen.

= ‘Ik heb uwe ziel gestolen... en als gij dood zijt, zoo wil ik daarna nog een ander bedriegen’.

P.S. - M = BHL. Maar ‘Daerom ist goet...’ zooals het Engelsch.

[p. 906]

Elckerlyc, vs. 437.

Verlaten door Geselscap, door zijne Magen en door tGoet, klaagt Elckerlyc over zijn droevig lot.

Hij vertelt hoe Geselscap en Magen hem in den steek lieten, en zegt verder:

Doen wert ic denken (?) op myn Goet

437. Daer ic aen leyde minen moet.

De Engelschman vertaalt (472):

Than wente I to my goodes, that I loved best,
In hope to have cumforte....

Ischyrius vertaalt (742):

... fortunae opulentia,

Quam ego tantopere complexus in vita.

Beide schijnen een tekst onder de oogen te hebben, die luidde:

Daer ic meest aen leyde minen moet.

‘Het Goed, daar ik mijn zin aan legde’, zooals het in onze gedrukte teksten staat, schijnt niet in orde: ik onderstel dus dat meest weggevallen is.

P.S. - M ondersteunt deze emendatie niet. - Maar leest: ‘Daer ic altoos aen leyde minen moet’. Er is dus wel in BHL een woord uitgevallen: altoos wordt niet bevestigd door Engelsch, noch Latijn. Ik handhaaf mijn emendatie meest, tegenover de lezing van M.

M heeft de goede lezing: ‘denkende op myn Goet’.

Elckerlyc, vs. 445.

Door elkeen verlaten, komt Elckerlyc tot het besluit dat Duecht alleen hem kan redden:

Heere God, wie sal mi nu beraden
Daer ic noch bi werde verhuecht?
Niemant bat dan myn duecht.

[p. 907]

Wegens het metrum, lees:

Niemant bat dan mine duecht.

De klemtoon valt hier, me dunkt, op mine.

P.S. - M = BHL.

Elckerlyc, vs. 466.

Dueght zegt dat zij voor Elckerlyc niets kan doen: zij is te ziek:

Elckerlyc.

Ay lacen! sidi so ctank?

Dueght.

Dit hebdi mi al ghedaen

Haddi mi volcomelyc ghevoecht,
Ic sou u rekening, die nu onreyn is
Ghesuvert hebben, des u siel in weyn is.

Het Engelsch heeft hier (vs. 501):

Yf ye had perfytely chered me,
Your book of accounte full redy now had be.

De Raaf verbetert hier genoecht (naar chered).

Logeman (Prioriteit, 104) antwoordt dat dit niet noodig is: de Dietsche lezing is in orde.

Maar gevoecht staat zonder rijm. En de Raaf stelt voor te lezen:

Haddi mi volcomelyc genoecht, u rekeninghe, die nu onreyn is
Sou ic ghesuvert hebben: des u siel in weyn is.

Dit zijn geen verzen meer! Uit het Latijn blijkt, naar me dunkt, met zekerheid dat er een vers weggevallen is (v. 788):

Si enim recta monenti obsecundasses,
Calculus tuus meliori nunc staret loco.

[p. 908]

Het ontbrekende vers kan hiernaar hersteld worden:

Haddi mi volcomelyc ghenoeght
Ende u naer minen raet ghevoeght,
Ic sou u rekening. die nu onreyn is,
Ghesuvert hebben....

P.S. - M = BHL.

Elckerlyc, vs. 480.

Elckerlyc smeekt Dueght om hem bij te staan:

Helpt mi myn rekeninghe sluyten
Hier voer den hoochsten Heere.

In al onze teksten 2 verzen: maar het schema der rijmen toont aan dat de twee verzen één enkel vers uitmaken.

Wanneer men dit doet, verkrijgt men alweer een van die verzen, die de letterzetter moeilijk op een streep kan zetten. Neem slechts de Raafs' uitgave ter hand om u ervan te overtuigen.

De plaats is zeker corrupt. Doch ditmaal kan men gemakkelijk het overtollige uit het vers verwijderen.

In den Spieghel wordt overal gesproken over een ver pelgrimagie ‘voor den hoochsten Heere’. Maar nergens staat dat de Rekeningh hier (op het tooneel) moet gebeuren. Zie vs. 54, 80, 90, 205, 221, enz. Een voorbeeld:

301 Dat ic ontboden bin.....

Een verre pelgrimagie te gaen,

Daer moet ic rekeninghe doen.

In vers 480 is hier zeker een glosseem.

Maar zoo men dan leest:

Helpt mi mijn rekeningh sluiten voor den hoochsten heere.

is het metrum nog niet in orde: Er hapert iets aan.

Gelieve nu verder op te merken dat dit de eenige plaats in Elckerlyc is, waar er sprake is van ‘rekening sluyten’. Overal elders ‘rekeningh doen’ (vs. 54, 90, 97, 101, 118, 373, 459, 497, 771).

[p. 909]

Lees dus:

Helpt mi myn rekening doen voor den hoochsten heere.

En het vers is heelemaal in orde. Er komen meermalen verzen met 5 heffingen in Elckerlyc voor.

P.S. - M = BHL.

Elckerlyc, vs. 485.

Duecht, om Elckerlyc te redden, stelt hem onder de leiding van hare zuster Kennisse:

Toch (B) heb ic een suster, die sal gaen mede,
Kennisse heetsi, die u leyden sal
Ende wysen hoemen u beraden sal
Te trecken ter rekeninghe die fel es.

Rijm zeker corrupt: want het is tegen den regel in de 15^de eeuw in voege. De regel luidt: wanneer het hulpwerkwoord herhaald wordt, valt het rijm op het voorgaande woord: - eiden sal rijmt dus niet met - aden sal.

Zoo in den Elckerlyc: 260 noot is: groot is - 516 groot is: bloot is - 304 swaer is: openbaer is - 404 swaer is: waer is - 389 leet sijn: ongereet syn - 467 onreyn is: in weyn is - 488 fel is: wel is - 520 ongesont is: kont is.

Dit soort rijm niet te verwarren met het eigenlijke dubbel rijm, waar twee rijmen op het einde van het vers voorkomen, zonder herhaling van het hulpwerkwoord.

Talrijke voorbeelden in de eerste Bliscap van Maria (1894 verhuecht is: deught is - 1964 recht hebben: gedacht hebben - 2901 gepaeyt syn: verfrayt syn - 2134 daer es: openbaer es - 2037 toren es: geboren es, enz. enz.).

Ook in het Spel van der Nuwer Vaert (87 claer es: waer es - 161 ghesciet es: bediet es - 169 blymoets syn: bervoets syn, enz. enz.)

Alsook in de kluchten tafelspeelken van 2 personages gecleed op syn boersch - van 2 personages op drie koningenavond, enz.

In onze zoogenaamde Abele Spelen en daarop volgende kluchten (± 1400) is dit rijm nog onbekend, alsook in onze dichtkunst der 12^de en 13^de eeuw.

[p. 910]

De verbetering ligt echter voor de hand.

Lees:

Kennisse heetsi, die u leyden sal
Ende wysen hoe men u bereyden sal.

P.S. - Ditmaal bevestigt M mijn emendatie en leest: ‘bereyden sal’.

Elckerlyc, vs. 498.

Elckerlyc bedankt Duecht voor den goeden raad, dien hij van haar krijgt.

Elckerlyc.

Danck hebt, wtvercoren duecht;
Ick ben ghetroost boven maten
Op u suete woorden.

De Engelschman vertaalt (v. 533):

I am well contente certaynly
With your wordes swete.

En Ischyrius (v. 827):

Supra quam dici potest⁽¹⁾, gaudio recreatus sum.

Well contente en gaudio recreatus sum zijn niet de vertaling van ghetroost - waarschijnlijk echter van verfroyt (vervroyt). Verfroyen, synoniem van vervrouden (ook geschreven verfrayen) beteekent opvrolijken.

Zoo verfroyt hier werd gelezen vertroost, dan is de tegenhanger daarvan te vinden Lodewyk van Velthem, IV, 665, waar men leest: ‘hieraf was het volc verfroest’ - in plaats van vertroost.

P.S. - M leest met BHL.

(1) Vertaling van boven maten.

Elckerlyc, vs. 502.

Kennisse verwijst Elckerlyc naar Biechte.

Elckerlyc.

Uut reyner bestier

So gaen wi tot deer: ic bids u beyden,
Waer woent biechte?

[p. 911]

De Raaf's emendatie zal wel juist zijn: ‘gaen wi tot haer’. Maar zooals Logeman opmerkt (Prioriteit, bl. 109), de Engelschman vertaalt (537):

For joye 1 wepe: I wolde we were there.

Hij heeft dus de corrupte lezing van BHL onder de oogen.

Ischyrius (835) geeft hier geen licht: ‘Pariter gradiamur obsecro’.

P.S. - M = BHL. - Maar M leest: ‘Wt reynder bestiere’. Reyner schijnt dus wel comparatief te zijn. De Raaf wilde hier emendeeren en verbeterde: ‘Uit reynen bestier’. - Hetgeen thans onnoodig blijkt. De tekst beteekent waarschijnlijk: ‘om de zaak beter in het reine te sturen’. Maar hoe de Engelschman er toekomt om te vertalen: ‘For joye I wepe’ - En Ischyrius (835): ‘Ex animo perplacet’, is voor mij een raadsel. Zou onze Dietsche tekst soms hier alweer corrupt zijn?

Elckerlyc, vs. 509.

Kennisse verzoekt Elckerlyc voor Biechte te knielen. Hetgeen hij dan ook doet - en hij wendt zich tot Biechte:

O gloriose bloome, diet al verclaert
Ende donkere smetten doet vergaen,
Ick knyele voer u: wilt mi dwaen
Van mynen sonden...

De Engelsche vertaling (vs. 545) luidt: ‘o gloryous fountayne’. En hierop beroept zich de Raaf om de emendatie voor te stellen: ‘O gloriose borne’.

Logeman merkt te recht op dat Ischyrius hier vertaalt (846 en 848): ‘O lilium... O floscule’; hij heeft dus klaarblijkelijk gloriose bloome onder de oogen⁽¹⁾. Logeman meent niet dat de lezing van onze teksten een ‘verknoeide’ lezing is (zooals de Raaf beweert) en hij voegt erbij: ‘hij (de Raaf) had ons toch wel eens mogen vertellen waarom dit niet goed is’.

Ik schaar mij aan de zijde van de Raaf. Waarom het niet goed is? Omdat men met een bron of bronwater kan dwaen

(1) Te recht zegt Logeman, dat bloem zeer dikwijls op Maria toegepast wordt. Volkomen waar! Maar hier staan we niet voor Malia, maar voor Biechte.

[p. 912]

(wasschen), claren en donkere smetten doen vergaen. Met een bloem zal zoo iets wel moeilijker te verrichten zijn⁽¹⁾.

De Engelschman heeft, naar mijn oordeel, de goede variant borne onder de oogen gehad.

Dat middeleeuwsche copiisten den ouden vorm borne - in het Brab. dikwijls borre - verknoeien (in de middeleeuwen was op sommige plaatsen de vorm bron reeds algemeen gebruikt) gebeurt meer - cf. Reinaert I, vs. 2549 (Bedb. Dyks, Hs). ‘Dat toter bome (Comb. hs. borne) ne comet daer’. en vs. 2541 (Bedb. Dyk. hs.): ‘een tromp boem (Comb. hs. born) hiet criecpit’.

P.S. - M gaat akkoord met onze drukken en leest blomme.

(1) Kennisse heeft daar juist (v. 500) aan Elckerlyc gezeid dat Biechte een ‘suver rivier’ is, die hem zal ‘pureren’. Die rivier, die een bloem wordt, komt mij verdacht voor.

Elckerlyc, vs. 535.

Biechte laat Elckerlyc weten wat hij nu te doen heeft om te worden gered. Dan wendt zij zich tot Kennisse (vs. 533):

Kennisse, hout hem in desen ganghe
So sal syn duecht gesond⁽²⁾ werden spoedich
Ende emmer hoopt aen Gode oetmoedich
Want u tyt varinck eynden sal.

De twee laatste verzen zijn klaarblijkelijk tot Elckerlyc gericht - en niet tot Kennisse: de volgende verzen insgelijks. Doch dit staat niet in den tekst, en ik verdenk ende een slechte lezing te zijn. Ik stel voor te lezen:

Elckerlyc, emmer hoopt aen gode oetmoedich.

Immers Ischyrius vertaalt hier (vs. 872):

Sed tu, o Cognitio, ne abesto viro...

Illius hoc modo revirescet virtus robusta repente.
Homule cave diffidas unquam....
Quoniam breviori migrabis spatio.

De Engelschman heeft de slechte lezing ende onder de oogen

(2) ‘Gesond werden’. Conjectura palmaris van Logeman. Gesond ontbreekt in BHL. Maar staat bij van Gennep; en Ischyrius vertaalt: Virtus reviscet repente’. In M ontbreekt gesond insgelijks.

[p. 913]

gehad en bij hem vinden wij dezelfde verwarring tusschen Kennisse en Elckerlyc (vs. 566); het is hier zelfs nog erger:

Knowledge, kepe hym in this vyage
And by that time good dedes wyll be with the⁽¹⁾.
But in any wyse, be sure of mercy
For your tyme draweth fast....

Zuiver onzin, die niet te emendeeren is. Terwijl in den Dietschen tekst de emendatie voor de hand ligt.

P.S. - M heeft dezelfde lezing als BHL.

(1) De Engelschman heeft hier klaarblijkelijk de slechte lezing ‘so sal syn deucht werden spoedich’, onder de oogen gehad. En hij verstaat ‘So sal syn deucht bij u komen spoedich’.

Elckerlyc, vs. 549-577.

Verzen 549-577 maken drie coupletten uit van een refrein, met den stok: ‘Want ic begheer aen u ghenade’. De regel van het referein is dat alle strophen hetzelfde rijmschema vertoonen. De twee laatste strophen hebben hetzelfde schema (aabaabaabb). De eerste kreeg er een ander: en het is beslist onmogelijk overeenkomst te bereiken, omdat er twee c-rijmen in het primo staan.

Endepols teekent in zijn 3^de uitgave aan dat soortgelijke afwijkingen te beschouwen zijn ‘als uitingen van sterke lyrische bewogenheid bij dergelijke plaatsen’.

Maar er is meer! De twee laatste strophen hebben 10 verzen - de eerste slechts 9 - en dit komt me verdacht voor.

Ik ben overtuigd dat er in de eerste strophe een versregel, rijmende op - esen, weggevallen is. En dan is het schema van die strophe (buiten de 3 eerste verzen met c-rijmen), hetzelfde als bij beide andere:

In een suver maecht geresen,
Omdat ghi Elckerlyc wout ghenesen,
Die Adam onterfde bi Yeven rade,
O heylighe triniteyt uutghelesen,
....... [esen] ..⁽²⁾
Wilt mi vergheven mine mesdade
Want ic begheer aen u ghenade.

(2) Natuurlijk kan het -esen rijm ook vôôr uutgelesen komen.

[p. 914]

 

II. O godlyc tresoer! O couinclyc scat

Ischyrius vertaalt het refrein v. 951-970. Dezelfde gedachten komen er in voor, maar (zooals altijd) vertaalt hij niet letterlijk. Doch opmerkelijk is dat op de plaats, waar het overgeslagen - esen - rijm (naar mijn oordeel) zou moeten staan, twee verzen voorkomen, die wij in den Dietschen tekst missen (een uitbreiding, misschien, van het overgeslagen vers).

Na ‘vulneribus primis contractis parentibus’ (toespeling op Adam en Eva) heeft hij:

959. Quid tantis referam dignum benefactis

Misellus ego et exiguus homuncio.⁽¹⁾

Het Engelsch geeft geen licht.

‘Godlic tresoor’ vertaalt hij (589) door: ‘ghostly treasure’. Maar, zooals Logeman (Prioriteit bl. 119) terecht opmerkt, heeft ghostly in het oud Eng. dikwijls de beteekenis van spiritual. De Engelschman schijnt dus de variant ‘gheestelic tresoor’ onder de oogen te hebben gehad - misschien de goede lezing.

Het rijmschema van de volgende strophe eischt dat men ‘coninclyc scat’, in ‘c. saet’ verandere (emendatie van Kalff, overgenomen door de Raaf).

Logeman meent dat Ischyrius de verkeerde lezing scat onder de oogen had: want hij vertaalt (962): ‘O augustissima gratiarum plenitudo’.

Misschien heeft hij gelijk, alhoewel plenitudo een zonderlinge vertaling van scat is. Maar het kan ook dat Ischyrius saet genomen heeft voor den geapocopeerden vorm van sade (verzadiging). En plenitudo beantwoordt heel goed aan sade.

Ik onderstel dat saet = plenitudo een slechte vertaling van Ischyrius is. Maar hoe moeten we hier saet vertalen? (= kroost? - toespeling op Christus, Gods zoon). De plaats is me niet heel duidelijk.

P.S. - M leest zooals BHL.

(1) Er zal denkelijk in het Dietsch iets gestaan hebben als

O Heylighe triniteyt uutghelesen,
Al ben ic een onweerdig wesen,
Wilt mi vergheven mine mesdade

onweerdig = misellus, indignus tantis benefactis.

[p. 915]

Elckerlyc, vs. 578.

Elckerlyc vraagt aan Kennisse de geesels, om zijn penitencie te beginnen.

Kennisse, gheeft mi die gheselen bi vramen
Die penitencie bieten bi namen.
Ic salt beghinnen, god geefs mi gracie.

Te oordeelen naar het Engelsch en het Latijn zijn hier een paar verzen weggevallen.

605. Knowledge, gyve me the scorge of penaunce:

My flesshe therwith shal gyve a quytaunce.

I wyll now begynne, yf god gyve me grace.

Elckerlyc zegt hier wat hij van plan is te doen met de geesels: zijn vleesch kastijden!

Bij Ischyrius (vs. 971) zelfde geval:

Cognitio, has mihi porrige purgatrices virgulas
Ut hanc pulpam castigem acriter.

Zoo iets kan toch moeilijk toeval zijn.

P.S. - M = BHL.

Elckerlyc, vs. 582.

Kennisse gehoorzaamt en geeft de geesels:

Kennisse.

Elckerlyc, god gheve u spacie.
So gheviex u in den naem ons heeren
Daer ghi ter rekeninghe moet keeren.

De Dietsche tekst, op zichzelven heel verstaanbaar, is hier verdacht, daar het Engelsch en het Latijn beide iets anders zeggen:

Everyman (v. 609):

Thus I bequethe you in the handes of our savyoure.

Ischyrius (v. 980):

Totum te supernae dedas protectioni.

‘Te dedas supernoe protectioni’ schijnt wel overeen te komen met ‘bequethe you in the handes of our saviour’.

[p. 916]

Hoe de Dietsche tekst hierna dfent geëmendeerd, weet ik niet: maar hij kan toch niet oorspronkelijk zijn, gezien de twee vertalers afwijken en op een kleinigheid na, hetzelfde zeggen.

P.S. - M leest als BHL - maar luidt: ‘Soo geef icse (= de geesels) u den naem des Heeren’. Deze lezing is grammaticaal correcter: want ghevicx beteekent ‘gheve ic des’.

Elckerlyc, vs. 587.

Elckerlyc begint zijn kastijding.

In den naam der drievuldichede:

Beghin ic myn penitencie te doen.
Neemt, lichaem, voer (1. doer)⁽¹⁾ dat ghi waert scoon
My te bringhen in den wech der plaghen:
Daer om moetti nu syn gheslaghen.

Dit geeft geen zin, en doen: scoon rijmt niet.

De Raaf emendeert, ‘vor dat ghi waert so koen my te bringhen....’. Zoo is het minste verstaanbaar.

Maar hier zijn in onzen Dietschen tekst zeer zeker alweer verzen overgesprongen: hetgeen de tekstverknoeiing uitlegt.

De Engelschman vertaalt (vs. 613):

Take this, body, for the synne of the flesshe
Also thou delytest to go gaye and fresshe.
And in the waye of damnation you dyd me brynge.

En Ischyrius heeft scoon van onzen tekst onder de oogen gehad (= gaye aud fresh) (vs. 988):

Accipe, perniciosa caro, plagas meritissimas,
Superba pulchritudo, dignas accipe grates.
Pene in omnem recidi labem.
Ob tuam fallacem formositatem

Verbere expiabo⁽²⁾ gravissimo
Quod molliter persuasisti pessuma.

(1) Voor dat, in den zin van om dat, is geen Mnl.

(2) Expiabo lijkt me drukfout te zijn: Daar Elckerlyc zich wendt tot de perniciosa caro, zou men eerder verwachten: ‘verbere expiabis... quod persuasisti...’ De Keulsche drukker schijnt hier den tekst van Ischyrius (die te Maestricht woonde) verkeerd te hebben gelezen. Het Dietsch heeft hier: ‘Daerom moetti (= lichaam) nu syn gheslaghen’.

[p. 917]

De twee teksten zeggen niet hetzelfde - maar zij verwijzen naar een uitgebreider tekst.

P.S. - M = BHL.

Elckerlyc, vs. 598.

Na dat Elckerlyc zijn lichaam met de geeselroede duchtig afgeranseld heeft, wordt zijn Duecht, die ziek te bed lag, weer gezond en zegt:

God danc! ic beghin nu wel te gaen

Want Elckerlyc heeft mi ghenesen:

Dies wil ic eewich bi hem wesen.

598. Oeck sal ic syn weldaet clareren:

Dies wil ic bi hem gaen te tide.

Het rijm op clareren ontbreekt: er is dus zeker een vers weggevallen. De Raaf drukt 598 en het volgende vers op één lijn - maar zóó is het vers niet te scandeeren. Ik zou liever het ontbrekende vers met puntjes (......) aangeven.

En dan, is clareren hier wel juist? Het Engelsch heeft declare - Verdam (Woordb.) vertaalt ‘klaar of duidelijk maken, verklaren’. Endepols: ‘zijn goede dade bekend maken’. Deze laatste verklaring staat veel dichter bij de vertaling van Ischyrius (1005): ‘felicitatem suam nunciabo illi’ (zoodus = aankondigen).

Duecht, genezen zijnde, wil het goede nieuws aan Elckerlyc aankondigen, daarom (= dies) zal zij nu ‘bi hem te tide’ gaan.

Ik stel voor te lezen:

Oeck sal ic hem syn weldaet clareren.

Immers het Engelsch heeft (622): him to declare’. En Ischyrius: nunciabo illi.

Zonder dit hem kan de tekst tot misverstand aanleiding geven. Zoo vertaalt Logeman (Prioriteit, bl. 128): ‘Nu zal ik duidelijk aantoonen, den volke verkondigen dat Elckerlyc...’.

Met dit den volke ga ik niet akkoord: maar... dat komt ervan als men hem uit den tekst laat wegvallen.

P.S. - M bevestigt mijn emendatie hem niet. Maar leest: ‘syn weldaet declareren’. Denkelijk de goede lezing - want het Engelsch heeft declare, en declareren staat dichter bij nunciare van Ischyrius.

[p. 918]

Elckerlyc, vs. 603.

Kennisse kondigt Elckerlyc aan, dat zijn Duecht nu is opgestaan, en zich bij hem komt voegen:

Kennisse.

Het is u duecht,

Gans ende ghesont op die beene.

Elckerlyc.

603. Van blyscappen⁽¹⁾ ic weene:

Nu wil ic meer slaen dan te voren.

Het gecursiveerde vers (met slechts twee heffingen) lijkt mij bizonder kort. Er moet hier, naar mijn oordeel, iets uitgevallen zijn.

Ik stel voor te lezen:

Van grooter blyscappen ic weene.

Immers Ischyrius vertaalt (vs. 1018): ‘Ingens gaudium in lachrymas prorumpit’.

Het Engelsch geeft geen licht.

P.S. - M bevestigt deze conjectuur niet, en leest: ‘Och, van blijschappen ic weene’.

(1) Het meervoud blyscappen wordt in het Mnl. dikwijls gebruikt in den zin van blijheid: Zie Verdam, Woordenboek, I, 1302.

Elckerlyc, vs. 605 en 607.

Duecht moedigt Elckerlyc aan en zegt:

Elckerlyk, pelgrim wtvercoren (HL),

Ghebenedyt sidi, sone der victorien

607. Want u is nakende dlicht der glorien.

De Engelschman vertaalt (vs. 629).

Everyman pylgrym, my specyall frende.

Ischyrius heeft hier (v. 1022):

Homule, peregrinantium amantissime.

[p. 919]

Ik meen dat amantisrime dichter staat bij my specyall frende, dan bij de uitdrukking wtverkoren pelgrim.

B leest hier vercoren in plaats van uutvercoren. Uit de vergelijking met het Engelsch en met het Latijn, wil het mij voorkomen dat de oorspronkelijke tekst luidde:

Elckerlyc pelgrim, vrient vercoren.

waaruit wtvercoren van HL ontsproten is.

Cf. v. 298: ‘Mijn vrienden vercoren’.

Op zichzelf genomen valt er geene aanmerking te maken op vers 607. Maar Everyman luidt hier (vs. 631):

For the is prepared the eternall glory.

En Ischyrius heeft hier (vs. 1025):

Pro foribus residet tibi perennis gloriae
Immortale decus...

Beide schijnen dus onder de oogen te hebben een vers dat luidde:

U is nakende dlicht der euwiger glorien.

Want, dat hier het metrum bederft, schijnt er niet gestaan te hebben: het kan overigens best worden gemist.

P.S. - M leest met B vercoren, maar heeft hier het woord vrient niet, evenmin als B. Voor vs. 607 is de lezing dezelfde als die der oude drukken.

Elckerlyc, vs. 611.

Elckerlyc is doorgelukkig Duecht nu aan zijne zijde te zien staan:

Welcoem, duecht, myn oghen douwen
In rechter oetmoedigher blyscap soet.

Waarschijnlijk te lezen:

Welcoem, mijn duecht, myn oghen nu douwer.

Immers de Engelschman vertaalt (v. 634):

Welcume, my good dedes, now I here thy voice
I wepe for very swetenes⁽¹⁾ of love⁽²⁾.

(1) Swetenes, vertaling van soel: hij vertaalt blyscap niet, omdat hij een rijm op -ove noodig heeft.

(2) Daar het Engelsch van love spreekt, en het Latijn van omore, vraag ik mij af of er in het Dietsch niet moet worden gelezen ‘in rechter minlicker blyscap soet’.

[p. 920]

En Ischyrius (v. 1034):

Salve, mea spes unica,

Nullius unquam tam dulci amore hominis
Delectatus sum⁽¹⁾ quam nunc tuo, mea virtus.

Beide teksten lezen dus ‘mea virtus’ en ‘my good dedes.’ Beide ook now en nunc.

P.S. - M = BHL.

(1) Delectatus sum, vertaling van blyscap.

Elckerlyc, vs. 614.

Kennisse zegt aan Elckerlyc dat de kastijding lang genoeg heeft geduurd.

En slaet niet meer! Hebt goeden moet:
God siet u leven in den throone.

De Engelschman (vs. 637): ‘God seeth thy lyvynge in his trone above’.

Denkelijk is de goede lezing:

God siet u leven in sinen throne⁽²⁾.

Ischyrius geeft geen licht (vs. 1039): hij spreekt van den troon niet.

P.S. - M = BHL.

(2) Cf. vs. 1: ‘Ic sie hierboven in minen throne’.

Elckerlyc, vs. 625.

Kennisse heeft aan Elckerlyc het kleed van berouwenisse gegeven: Dit zal God aangenaam zijn.

Elckerlyc.

Soe wel ic berouwenisse ontfaen
Om dat God dit cleet heeft so weert.
Nu willen wi gaen onverveert.
Duecht, hebdi ons rekeninghe claer?

[p. 921]

 

Dueght.

 

Ja ick, Elckerlyc.

 

Elckerlyc.

 

So en heb ic ghenen vaer.

Tekst verdacht: Zoo Elckerlyc ‘gaet onverveert’, heeft hij natuurlijk ghenen vaer. - Het is tweemaal hetzelfde.

De Engelschman schijnt een andere lezing onder de oogen te hebben gehad (vs. 651):

Aud let us go now without taryenge.

Without taryenge beteekent ‘zonder wachten, zonder dralen’. In het Engelsch zegt Elckerlyc: ‘Nu ben ik gereed dadelijk op te trekken’. Hetgeen veel beter past bij de vraag tot Duecht: ‘Deugd, is onze rekening nu wel in orde?’⁽¹⁾ De Dietsche tekst van den Engelschman luidde waarschijnlijk:

Nu willen wi gaen ongespaert.

Ongespaert beteekent in het Mnl. = zonder dralen, zonder wachten.

Ischyrius had zeker de lezing van BHL onder de oogen, want hij vertaalt onverveert (v. 1054):

Nec jam iter agemus pavidi auspicandum.

Bij het tweede zonder vaer, (om niet tweemaal hetzelfde te zeggen) trekt hij zich uit den slag met te vertalen: ‘Nu ben ik quietus et placidus (vs. 1060):

Jam animi quietus sum et placidus.

P.S. - M leest zooals BHL.

(1) Als Elckerlyc zoo onverveert is, moet hij zulke vraag niet meer stellen: Hij is immers volkomen gerust. Claer bereekent in het Mnl. niet gereed.

Elckerlyc, vs. 647.

Elckerlyc is gelukkig dat hij nu Vroetscap, Scoonheyt, Vijf Sinnen, Cracht, Duecht en Kennisse rondom zich ziet geschaard:

Elckerlyc.

O almoghende god genade!

U love ic dat ic dus heb ghebracht
Vroetscap, scoonhevt... enz.

[p. 922]

Zooals het in de drukken staat, moeten wij wel een komma tusschen de twee gecursiveerde woorden plaatsen, en dit doet dan ook Endepols. Maar de tekst is voor mij stellig corrupt. Lees

O almoghende gods genade!

En cf. 134: ‘Almoghende gods gewelt’, en vs. 243: ‘Help, heylighe gods cracht!’

Vers 648 is niet al te duidelijk: ‘ic heb gebracht....’ Endepols vertaalt: ‘gebracht = medegebracht’. Maar Elckelyc heeft toch niemand medegebracht. Het tweede ic lijkt wel een dittographie.

Ischyrius schijnt een andere lezing onder de oogen te hebben gehad: hij vertaalt (vs. 1310):

Gratias illi habeo, quae hoc suo mihi suasit consilio.

Ik zou dus voorstellen te lezen:

O almoghende gods genade!

U love ic dat ghi dus hebt gebracht...

Versta: ‘tot mij hebt gebracht.....’

Zoo dit de goede lezing is, dan heeft de Engelsman alweer een corrupten tekst onder de oogen:

Hij vertaalt (vs. 678):

Almyghty god, loved may thou be
I gyve the laude that I have hether brought
Strength, Dyscression, Beaute.....

P.S. - M leest als BHL.

Elckerlyc, vs. 659.

Vroetscap en Kennisse geven Elckerlyc raad hoe hij zich op den dood moet voorbereiden.

Vroetscap.

Elckerlyc, wes ic u doe ghewach,
Gaet voersienich ende al met staden.

Eenige verzen verder, neemt Kennisse het woord:

675. Elckerlyc, hoort wat ic u (B) ghewaghe,

Gaet totten den priesterliken staet.

Heel de bouw van Elckerlyc is symmetrisch: maar P.

[p. 923]

Diestemius gebruikt het symmetrische procédé ook in zijn taal. Overeenkomst bereikt men tusschen beide plaatsen wanneer men leest:

Elckerlyc, hoort wes⁽¹⁾ ic u doe gewach:
Gaet voersienich ende al met stade.

Latijn en Engelsch geven hier geen licht: zij wijzigen den tekst.

P.S. - M leest niet BHL.: ‘Wat ick ic doe gewach’ - zonder hoort.

(1) Over het gebruik van wes in soortgelijke volzinnen, zie van Helten, Tijdschrift v. Leiden, II (1882), bl. 54.

Elckerlyc, vs. 681.

Kennisse geeft aan Elckerlyc den raad het Heilig Sacrament te nuttigen en het oliesel. Vijf Sinnen dringt ook al aan.

Vyf Sinnen.

Ja, Elckerlyc, gaet u bereyden.

De Engelschman vertaalt (vers 712):

Ye, everyman, hye you that you redy were.

En Ischyrius (vs. 1142):

Agedum cum primis istud exequere.

Hye you (= haast u) en cum primis doen me vermoeden dat de lezing die beide vertalers onder de oogen hadden, luidde:

Ja, Elckerlyc, gaet u rasch bereyden.

En dit verbetert het metrum.

P.S. - M leest met BHL.

Elckerlyc, vs. 689.

Vijf Sinnen vestigt de aandacht van Elckerlyc op de zeven sacramenten en hun groot belang. Van de sacramenten wordt gezeid:

Die ons God teender medecyne
Gaf uter herten syne,
Hier in desen aertschen leven.

[p. 924]

Engelschman vertaalt (v. 719):

Whiche God for our soules medycyne
Gave us out of his harte with great pyne.

En Ischyrius (vs. 1180):

... redemptor orbis maximus

Nobis de effoso pectore donavit.

‘Effoso pectore’ is wel de vrije vertaling van ‘with great pyne’, dat in onzen Dietschen ontbreekt. En daar pine in onze taal even goed rijmt met medecijne als in het Engelsch, zal de oorspronkelijke lezing, die Ischyrius en de Engelschman onder de oogen hadden, wel geluid hebben:

Gaf ut synre herten met pine.
Hier in desen aertschen leven.

Cf. v. 724: ‘Die seven sacramenten met seere’ (De Engelschman vertaalt hier (vs. 753): ‘with great tourments’.)

Hier alweer het gewone symmetrische procédé van P. Diestemius.

P.S. - M leest:

Die ons godt tot eender medecyne
Gaf ut synder herten ten fyne.

‘Ten fyne’ is stellig een corrupte lezing. M en B gaan denkelijk op een copie terug waar met pine niet duidelijk te lezen was. M heeft er ten fine van gemaakt; B heeft het weggelaten.

Elckerlyc, vs. 716.

Terwijl Elckerlyc buiten het tooneel het Heilig Sacrament en het Oliesel ontvangt, maakt Vijf Sinnen den lof van den priesterlijken staat.

Wie van sonden troost begaert,
Die en connen vinden toeverlaet
Dan aenden priesterlyken staet.

Deze incorrectie zal wel aan de copiisten te wijten zijn, en niet aan Petrus Diestemius. Lees natuurlijk: ‘Wie begaert... Die en can....’

P.S. - M leest zooals BHL.

[p. 925]

Elckerlyc, vs. 721.

Met den lof der priesters, door Vijf Sinnen verkondigd, gaat Kennisse akkoord, op voorwaarde dat zij een onberispelijk leven leiden:

Kennisse.

Dats waer, diet wel hout onbesmet.

Ik zie niet op wat dit t slaat⁽¹⁾: in de vorige regels is niets dat t verrechtvaardigt. Ik vermoed dat gelezen moet worden:

Dats waer, die hem wel hout onbesmet.

hem houden = zich houden (= Het is waar voor de priesters die zich houden onbesmet).

Noch het Engelsch, noch het Latijn geven hier licht: ‘If pryestes be good, it is so surely’ (750), en ‘Si religiose vitam agerent et emendatius’ (1177). Omschrijvingen van den tekst, maar geen letterlijke vertalingen.

P.S. - M leest met BHL, maar wijzigt het rijm, daar v. 719 hier overgesprongen werd.

(1) Endepols zegt ‘die het [Priesterschap] wel houdt’. Akkoord! maar is er geen sprake van het priesterschap in de vorige verzen. Wel van den priester, en den priesterlijken staat.

Elckerlyc, vs. 741.

Na troost ontvangen te hebben van Biechte en van ‘den priesterliken staet’, komt Elckerlyc weer op het tooneel:

Deucht.

Elckerlyc coemt; hij heeft voldaen,
Dus laet ons syn op ons (1. onze) hoede.

Het Engelsch geeft deze woorden niet aan Duecht (= good dedes), maar aan five Wyttes (= Vyf Sinnen) - (vs. 769):

Peas! for yender I se everyman cume
Which hath made true satysfaccyon.

Logeman (Uitg. bl. 94) noteert hier: ‘vs. 741 - the Latin gives these words to Cognitio’.

Dan zouden waarlijk de drie teksten verschillen. Maar er is bij Logeman geen verwijzing naar een versnummer. Zoo dat zijn nota niet duidelijk is.

[p. 926]

Ischyrius (vs. 1300) komt hier overeen met onzen Dietschen tekst:

Virtus.

Adveniat Homulus. Rem peregit suam.

Dus niet Cognitio (= Kennisse), zooals Logeman zegt.

P.S. - Wegens het metrum had ik hier ‘onze hoede’ voorgesteld. M bevestigt deze conjectuur niet - doch leest: ‘Dus laet ons wezen op ons hoede.’ Hiermede is het metrum ook in orde.

Elckerlyc, vs. 743.

Elckerlyc is doorgelukkig dat hij het Oliesel heeft ontvangen:

Heer God, mi is so wel te moede
Dat ic van vruechden ween als een kint
Ic hebbe ontfaen myn sacrament.

Het Engelsch heeft hier (772):

Now Ihesu Cryst be your alder spede,
I have receyved the sacramente for my redempcyon.

En het Latijn (1305):

Aeterne pater, quam nunc sum quietus animi

Zij schijnen te vertalen:

Heere God, mi is nu so wel te moede.

P.S. - M = BHL.

Elckerlyc, vs. 748.

De zes allegorische Deugden hebben Elckerlyc beloofd naar hem te wachten, terwijl hij het Heilige Sacrament en het Oliesel ontvangt. Elckerlyc is verheugd ze ter plaatse terug te vinden:

Ic dank Gode dat ic u allen vant.

Vant alleen is niet erg duidelijk. Denkelijk moet hier gelezen worden:

Ic danck Gode dat ic u allen terugvant.

[p. 927]

De Engelschman vertaalt (vs. 757):

I thanke God that ye have taryed so long.

En Ischyrius (vs. 1311):

Simulque, charissime amiculae, maxime laetor
Quod omnes vos praesentes adesse video, fidei observantissimas.

P.S. - M leest zooals BHL.

Elckerlyc, vs. 751.

Elckerlyc verzoekt Duecht, Vroetscap, Kennisse enz. met hem den dood in te gaan:

Ick gae vore daer ic wil wesen.

751. Ons heere god wil mi geleyden.

Naar mijn oordeel staan wij hier voor een dittographie. Dat Elckerlyc absoluut wil sterven, komt me verdacht voor: Zóó plezierig vindt hij het toch zeker niet.

Ik stel voor te lezen:

Ick gae vore daer ic moet wesen.

Dit in overeenstemming met hetgeen Elckerlyc verder zegt:

Lieve vrienden, wi en willen niet keeren nu.
Sal ic myn pilgrimagie betalen
So moet ic hier binnen dalen.

Cf. vs. 834: ‘Mi dunct, wacharmen, wi moeten voort’.

Kennisse zegt overigens hetzelfde ook (vs. 757):

Och, dits een pelgrimagie seer stranghe
Die Elckerlyc sal moeten gaen.

Ischyrius heeft de lezing moet onder de oogen gehad - want hij vertaalt (vs. 1314):

Et sequaci properate pede: primus ibo
Quo me ducit suprema necessitas.

Er is dus bij hem geen sprake van te willen sterven, maar wel van ‘moeten sterven’.

De Engelschman vertaalt wil; hij heeft dus de corrupte lezing onder de oogen (vs. 780):

I go before there I wolde be: god be our guyde.

P.S. - M bevestigt de conjectuur niet en leest: Ick gae vore, daer wil ic wesen.

[p. 928]

Elckerlyc, vs. 756.

Elckerlyc is nu gereed om te sterven: Cracht, Vroetschap, Kennisse belooven hem bij te staan.

Vroetschap.

Wi blivens u bi onghespaert

756. Also wi gheloeft hebben oec langhe.

Oec langhe beteekent sedert lang⁽¹⁾. Doch gelieve op te merken dat dit een zinspeling is op vs. 645 en volgende, waar allegorische personen hunne belofte doen, waarbij Vroetschap zich ook aansluit: ‘Dat willen wi certeyn!’

Daar dit echter juist een oogenblik te voren op het tooneel is gebeurd, lijdt het voor mij geen twijfel dat vs. 756 corrupt is - en dat er moet gelezen worden:

Also wi gheloeft hebben onlanghe.

= ‘Zooals wij daar zoo even beloofd hebben’.

P.S. - M leest hier overlanghe, hetgeen een synoniem is van oec langhe. Ik handhaaf mijn conjectuur: M en B gaan waarschijnlijk op een copie terug waar onlanghe stond en de verkorting niet heel duidelijk geschreven was.

(1) Oec langhe voor oec al langhe. Maar misschien zouden wij moeten verstaan ‘oec in 't langhe en in 't breede.’ Endepols zegt niet hoe hij het woord wil hebben vertaald.

Elckerlyc, vs. 759.

Cracht, evenals Vroetscap, belooft Elckerlyc niet in de steek te laten:

Cracht.

Elckerlyc, siet hoe wi u bistaen
Sterck, vroem: en hebt gheen vaer.

Noch in het Latijn, noch in het Engelsch is hier sprake van wi: in beide vertalingen spreekt Cracht in haar eigen naam:

Strength⁽²⁾.

785. Everyman, I wyll be as sure by the

As ever I dyd by Judas Machabe.

(2) In den druk van J. Skot is strenghth hier weggevallen, zoo dat knowledge blijft doorspreken. Maar de oudere uitgaven (akkoord met het Dietsch en Ischyrius) lezen hier strength.

[p. 929]

En Ischyrius (vs. 1337):

Ne manum vortero, ne pedem movero.

Beide geven een tekst terug, die ongeveer luidde:

Elckerlyc, siet hoe ic blyf bi u staen
Sterck, vroem.....

Sterck slaat natuurlijk op Cracht, en niet op Vroetschap, Scoonheyt en Vijf Sinnen.

P.S. - M = BHL. Maar leest: ‘sterck ende vroom’ - hetgeen voor het metrum beter is.

Elckerlyc, vs. 769.

Elckerlyc noodigt Schoonheyt, Cracht, Vroetschap en Vyf-Sinnen uit, om met hem in den put te dalen:

Elckerlyc.

Ja, van deser waerden

Soe moeten wi werden, clein ende groot.

Schoonheyt.

769. Wat, hierin versmoren?

Elckerlyc.

Ja, hierin versmoren ende bliven doot.

Ter werelt, mer levende wesen altyt

Voer den oversten heere.

Het gecursiveerde vers is buitengewoon lang, en laat zich moeilijk scandeeren.

Ik onderstel dat het tweede hierin een dittographie is. En dat Elckerlyc het laatste woord alleen herhaalt, hetgeen heelemaal voldoende is en ook beter luidt:

(Wat! hierin versmoren?)

Ja, versmoren ende bliven doot.

Wanneer verzen door den dialoog verbroken word en, hebben zij in het stuk heel dikwijls vijf heffingen.

[p. 930]

P.S. - M maakt het hier nog bonter dan de oude drukken, en leest:

Schoonheyt.

Hoe? ende hier oock inne versmooren?

Elckerlyc.

Ja, hierin versmooren ende blijven doot.

Zoo is het vers op den duur heelemaal proza geworden.

Elckerlyc, vs. 784.

Cracht wil nu Elckerlyc in den steek laten, maar hij protesteert:

Elckerlyc.

Lieve cracht, ontbeyt noch!

De Engelsche vertaling en Ischyrius schijnen beide een anderen tekst onder de oogen te hebben gehad 1

Everyman (v. 811):

Swete strength, tary a lytell space.

En Ischyrius (vs. 1387):

Homulus.

Obsecro, mea fortitudo, paulisper
Hic moras age mecum in solamen meum.

Dit is de vertaling van:

Lieve cracht, ontbeyt iet noch!

Denkelijk de goede lezing.⁽¹⁾

P.S. - M bevestigt deze conjectuur niet, maar leest: ‘ontbeyt mi noch’. Mi zal wel een slechte lezing voor iet.

(1) Wegens het gewone symmetrische procédé van P. Diestemius wijs ik erop dat Elckerlyc op dezelfde manier handelt met Geselscap en met Vroetscap. Na vernomen te hebben dat zij hem willen verlaten, dringt hij nog aan opdat zij nog een oogenblik langer bij hem zouden blijven. Aan Geselscap zegt hij (vs. 257): doet mij ten minste nog ‘uutgheleye tot voor die poorte’. Aan Vroetscap (v. 651): ‘Blijf nog een oogenblik - ‘komt so naer ende aensiet den gront’.

[p. 931]

Elckerlyc, vs. 787.

Elckerlyc protesteert voort:

Elckerlyc.

787. En suldi mi dan ontgaen?

En is de inleiding van een negatie (cf. supra vs. 207) en hier hebben wij een positieve vraag. En moet bijgevolg zeker corrupt zijn.

Ik onderstel dat en een slechte lezing is, en dat de oorspronkelijke tekst luidde:

Ey! seldi⁽¹⁾ mi dan ontgaen?

Het is waarschijnlijk op dien uitroep ey dat Cracht zinspeelt, wanneer zij antwoordt:

Ja ick, tes al verloren,

Al soudi uwen navel uutcriten!

P.S. - Ditmaal bevestigt M mijn emendatie. M leest: ‘Ay, suldy my doch al ontgaen?

(1) Over seldi = suldi, zie aanteekening op vs. 207.

Elckerlyc, vs. 794.

Het gesprek tusschen Cracht en Elckerlyc gaat voort:

Elckerlyc.

Ay, lieve Cracht, ic make u gram!

Cracht.

Tes al verloren: rust u hoeft
Ende gaet int doncker huys.

Ik make u gram kan beteekenen: ‘ik maak u toch niet kwaad’. Hetgeen dan een vraag zou zijn. In alle geval, duidelijk is het niet. Overigens zijn de rijmen hier niet in orde: Huys staat zonder rijm.

Maar de vergelijking met de Engelsche en Latijnsche vertalingen bewijst dat er hier alweer verzen weggevallen zijn. De twee vertalingen komen niet letterlijk overeen - maar zij bevatten overeenkomende plaatsen: hetgeen toch zeker geen toeval kan zijn:

[p. 932]

De Engelschman vertaalt (v. 820):

Every man.

Strength, you to dysplease I am to blame.
Will you breke promyse, that is dette?

Strength.

In fayth I care not
Thou arte but a foole to complayne:
You spende your speche and waste your brayne.
Go, thryst the in to the grounde.

En Ischyrius (vs. 1404):

Homulus.

Ah, mea fortitudo, nolo stomachum perturbare tibi
Nec bilem ciere tibi⁽¹⁾, en obtumesco.

Fortitudo.

Facias oro, tuo capiti quietem dato.
Nam verba teris simul et tempora inaniter⁽²⁾.
Laedit me hac molesta importunitas tua,
Quae te meo efficit indignum sodalitio.
Pone tuae modum petitioni, hisque abde caput umbris.

P.S. - M laat de verzen ook weg. Maar ‘Ick maecke u gram’ wordt hier aan Cracht toegewezen: hetgeen door het Engelsch en het Latijn tegengesproken wordt.

(1) Bilem ciere tibi is zeker de vertaling van u gram maken.

(2) Verba komt overeen met speech, en teris inaniter met waste. Een gedeelte van het gesprek tusschen Cracht en Elckerlyc is dus zeer zeker in onze teksten weggevallen.

Elckerlyc, vs. 806.

Vroetschap weigert met Elckerlyc den dood in te gaan:

Waendi dat wi hier in willen wesen?

Hoet u van dien, ic wils mi wachten!

Elckerlyc.

O Vroetschap! Vroetschap!

Vroetschap.

806. Ick en wil niet mede:

Tes verloren ghevroetscapt claer!

Rijm niet in orde - wachten: mede.

[p. 933]

De Raaf emendeert: ‘Hoet u van dien, ic wils mi wachten mede’.

Alhoewel er in den Elckerlyc rijmen voorkomen met herhaling van hetzelfde woord: (vs. 147, sinnen: sinnen - vs. 153, desen: desen - 593, gaen: gaen) - (M. de Casteleyn noemt ze rediten, en hij keurt ze ten zeerste af) lijkt me de conjectuur van de Raaf niet zeer gelukkig. Ik zou voorstellen te lezen:

ick en wil op niet achten:

Tes verloren ghevroetscapt claer!

= ‘Ik geef geen acht op al dat geroep’.

Voor de talrijke voorbeelden van ‘op iet(s) achten’ of niet achten’ zie Verdam's Woordenboek I, 122.

P.S. - M vertoont dezelfde corrupteel als de oude drukken, maar de rediten vallen alle weg, buiten één: vs. 147 sinnen: binnen - 153 desen: wesen). Bij 593, gaen is er een vierrijm. De herhaling van mede is dus zeer onwaarschijnlijk. Ik handhaaf bijgevolg mijn conjectuur tegenover die van de Raaf.

Elckerlyc, vs. 817.

Scoonheyt, Cracht en Vroetscap hebben zich reeds van Elckerlyc verwijderd:

Elckerlyc.

Arm mensche, waer sal ic nu op leven (1. lenen).

Vyf Sinnen.

Elckerlyc, ic wil oec henen
Ende volghen den anderen, die u ontwerven.

Elckerlyc.

Och, lieve Vyf Sinnen!

Vyf Sinnen.

Ic en wil daer niet aen winnen!

Zeer ondeugend vraagt Logeman aan de Raaf. (Prioriteit, bl. 154) hoe hij het gecursiveerde vers 817 scandeert. Hier zou de Raaf kunnen antwoorden dat Logeman zelf (in 1892) schreef bl. 95: ‘I take ende volghen... as one line notwithstanding its length’.

Wel is waar, om het vers te bekorten, heeft Logeman voorgesteld den anderen uit den tekst te verwijderen (bl. 95: however

[p. 934]

‘den anderen’ may be a gloss which has wrongly got into the text’. - Cf. ook Prioriteit bl. 154). Doch met deze gissing kan ik geen vrede hebben: De Engelschman vertaalt (846): ‘I will folow the other...’

Ik stel voor ‘die u ontwerven’ als een glosseem te beschouwen. Ontwerven is geen Mnl. In Verdam's Woordenboek, wordt slechts deze plaats uit Elckerlyc medegedeeld. En Verdam stelt voor, hier ontweven te lezen. Doch ontweven in den zin van ‘iemand in den steek laten’ bestaat evenmin. En dan zou ontweven moeten rijmen met leven. En dan moeten wij als één vers beschouwen: ‘Elckerlyc, ic oec wil henen ende volghen den anderen, die u ontweven’. Hetgeen onmogelijk is.

Tweede moeilijkheid: wat beteekent het antwoord van Vijf Sinnen: ‘ik wil daar niet aan winnen!’

De Raaf emendeert en stelt voor: ‘Ghi en wilt daer niet aen winnen’ - gezeid tot Elckerlyc. Maar Logeman (Prioriteit, 155) merkt op dat Vijf Sinnen dan zou moeten zeggen aan Elckerlyc: ‘Ghi en sult daer niet aen winnen’. (= Gij zult er niets bij winnen). Doch hoe anders die plaats verbeterd? ‘Ik zie er geen licht in’, zegt Logeman.

Indien wij het glosseem ‘die u ontwerven’ uit den tekst verwijderen, dan staat anderen aan het rijm. En de verbetering ligt dan me dunkt voor de hand. Lees: veranderen in plaats van winnen.

De tekst zou dan luiden als volgt:

Vyf Sinnen.

Elckerlyc, ic wil oec henen
Ende volghen den anderen

Elckerlyc.

Och, lieve Vyf Sinnen!

Vyf Sinnen.

Ic wil daer niet aen veranderen:

Dat ghi veel roept, ten mach nyet baten.

De copiist heeft veranderen in winnen gewijzigd om een rijm te hebben op Sinnen.

P.S. - M slaat deze verzen over.

[p. 935]

Elckerlyc, vs. 826.

Schoonheyt, Cracht en Vyf Sinnen hebben Elckerlyc verlaten. Maar Duecht en Kennisse blijven hem bij. Waarop Elckerlyc uitroept (826):

Hier zijn getrouwe vrienden bekent!

Op zichzelf genomen, kan men dien tekst laten staan zooals hij is.

Doch gelieve op te merken dat de Engelschman vertaalt (vs. 855):

Gramercy⁽¹⁾ good dedes, now may I true frendes se.

En Ischyrius (vs. 1475):

Nunc veros dinosco ab infidis sodales.

Beide schijnen dus wel een tekst onder de oogen te hebben waar stond:

Nu zijn getrouwe vrienden bekent!

= ‘Nu weet ik wel wie mijn getrouwe vrienden zijn!’

Deze lezing acht ik veel beter dan ‘Hier zijn...’

P.S. - M bevestigt deze emandatie niet, en leest zooals de drie oude drukken.

(1) = Fransch grand merci.

Elckerlyc, vs. 842.

De conclusie van het stuk wordt door Duecht uiteengezet (vs. 842):

Schoonheyt, Cracht, Vroetscap, dat hem liet,
Tgheselscap, die vrienden ende maghen waren.

liet kan hier niets anders beteekenen als = verliet... (Cf. vs. 820: ‘suldi mi alle gader laten?’). Maar dit ‘dat hem liet’ bij Vroetscap alleen, moet corrupt zijn. Er hapert iets aan den volzin.

Ik stel voor te lezen:

Schoonheyt, Cracht, Vroetscap, al hem liet,
Tgheselscap, die vrienden ende maghen waren.

De conclusie van het stuk is immers dat Elckerlyc voor allen in den steek wordt gelaten.

[p. 936]

De verandering wordt overigens vereischt wegens de symmetrie met de andere hiermede rijmende verzen van het rondeel: ‘Al van hem vliet’ (838, 841, 844) en ‘zijn al niet’ (840).

Ischyrius schijnt al onder de oogen te hebben gehad (vs. 1498):

Pulchritudo, Fortitudo, Prudentia,
Raptim abierunt....
Sodales illius simul amici et cognati,

Ex omnibus charis ejus non est qui consoletur eam⁽¹⁾

Het laatste vers schijnt wel de vrije vertaling te zijn van ‘al hem liet’.

Het Engelsch heeft hier (vs. 871):

Beauty, strength and dyscressyon do man forsake
Folyssche frendes and kynnesmen that fayre spake.

P.S. - M leest ‘dat hem siet’ - een ergerlijke verknoeiing: de copiist heeft klaarblijkelijk ‘dat hem liet’ niet begrepen.

(1) Waarschijnlijk te lezen eum (Homulum).

Elckerlyc, vs. 856.

Elckerlyc is den dood ingegaan. Kennisse neemt het woord:

Hi heeft leden

Dat wij alle moeten gelden!

In het Engelsch (vs. 888):

Now hath he suffred that we all shall endure.

In het Latijn (vs. 1519):

Communem omnibus nunc obivit Homulus interitum.

Het metrum wordt overigens verbeterd, zoo wij, in overeenstemming met Latijn en Engelsch, lezen: ‘Hi heeft nu leden...’

Tweede opmerking:

Logeman (Prioriteit, bl. 159) merkt op dat in de verzen, waar die Inghel aan het woord is; (onze tekst zegt: ‘Nu voer icse (= de ziel) in des hemels pleyne ‖ Daer wi alle moeten ghemeyne in comen...’ een engel zoo iets niet kan zeggen, maar hij wendt zich hier tot het publiek; en men moet lezen: ‘...Daer

[p. 937]

ghi alle in moet comen...’. Het Engelsch heeft hier te recht (vs. 900): ‘Unto the whiche all ye shall cume...’. En Ischyrius (1539): ‘Quo omnes vos pervenire cupio’.

Maar, nu is er een tweede vraag: Kennisse, als allegorisch persoon, mag toch ook niet zeggen van den dood (v. 856): ‘...Dat wi alle moeten gelden...’ Dit schijnt mij ook tot het publiek gericht.

Bijgevolg stel ik voor te lezen:

Hi heeft nu leden.

Dat ghi alle noch moet gelden.

Immers van Gennep vertaalt hier (vs. 2059): ‘Homulus hat bezahlt da ihr noch seit schuldig’.

De Nederlandsche vertaling van 1556⁽¹⁾: ‘Homulus heeft betaelt dat ghij noch zeit schuldich’ - van Gennep (Logeman heeft het voldingend bewezen (bl. 22) had een Elckerlyc-handschrift onder de oogen.

Ischyrius zegt: ‘communem omnibus’ - hier weten we niet of wij moeten verstaan ‘nobis omnibus’ of ‘vobis omnibus’.

De Engelsche vertaler zegt: ‘we shall endure’. Hij heeft dus de corrupteel onder de oogen.

P.S. - M leest met BHL ‘heeft leden’, niet aan het rijm - en ‘wij moeten lijden’. In de toespraak van den Engel: ‘binnen des hemelspleyne, daer ons Godt wil jonnen alle ghemeyne. Binnen te komen’. - Hier zal wel moeten gelezen worden: ‘Daer u Godt wil[le[ jonnen...’

(1) Uitg. Serrure, bl. 94.

Elckerlyc, vs. 874.

In den Nae-prologhe lezen wij, als conclusie van het drama:

Geselscap, vrienden ende goet
Gaet Elckerlyc af, zijt des vroet.
Scoonheyt, Cracht, Vroetscap, Vyf Sinnen
Tes al verganclyc, zijt des te binnen.

De Raaf emendeert gaet - en leest gaen (Cf. Logeman

[p. 938]

(Prioriteit, bl. 161) die zich hierbij aansluit). Wegens de symmetrie met de volgende verzen zou ik liever lezen:

Geselscap, vrienden ende goet,
'T gaet Elckerlyc af....

Symmetrisch met ‘tes al verganclyc: Er is, naar mijn oordeel, eenvoudig een t weggevallen⁽¹⁾.

P.S. - M leest gaet met BHL. - Maar heeft ‘syt dies wel vroet’, hetgeen het metrum verbetert - en symmetrisch is met ‘syt dies te binnen’.

(1) Cf. vs. 813:

Schoonheyt, Cracht, Vroetscap groot,
Het vliet van Elckerlyc, als coemt die doot..

Elckerlyc, vs. 882.

Nog in den Naeprologhe:

Arm Elckerlyc, hoe vaerdi dan
Ter rekeninghe van onzen heer?
Dan gadi van wee, van seere!

Tekst stellig corrupt. De Raaf stelt voor:

Dan vergadi van wee, van seere.

Een zeer goede emandatie, waarbij Logeman zich aansluit.

Maar misschien is het tweede van een dittographie, en zou ook kunnen gelezen worden:

Dan gadi van wee tot seere.

= Dan gaat zij van de eene pijn naar de andere⁽²⁾

P.S. - M leest zooals BHL.

(2) Cf. ‘Daer ginct te sorgen ende te pinen’ (Flovent, 31). Naar aanleiding hiervan zou men hier ook kunnen lezen: ‘Dan gadi te wee ende te seere’.

[p. 939]

Conclusie.

Uit de nauwkeurige vergelijking van onzen Dietschen Elckerlyc-tekst (B (1495), en de herdrukken (H en L), met het Engelsch en met het Latijn, blijkt zonneklaar dat onze copie een zeer slordige copie is⁽¹⁾. De Delftsche uitgever van 1495 heeft de hand niet kunnen leggen op een betrouwbaar afschrift van het Brabantsche tooneelstuk.

Buiten de plaatsen, door mij besproken in mijn tekstcritiek, zijn er nog enkele plaatsen, waarop Logeman, de Raaf en anderen de aandacht hebben gevestigd, en die ik onbesproken liet omdat ik hier geen nieuws had bij te voegen.

Daarenboven zijn er nog een heele reeks plaatsen, die, naar mijn oordeel, stellig corrupt zijn, en die ik ook onbesproken liet omdat ik niet weet hoe emendeeren.

Onze copie heeft een reeks rijmparen overgeslagen (zie mijn aanteekeningen over vs. 62, 99, 578, 587, 794.) Een reeks verzen staan zonder rijm: Er ontbreekt een - esen rijm vs. 55 - zie verder 207, 226, 466, 597).

Het nieuw hs. geeft ons thans de ontbrekende rijmen op. goet (61), troost (358) gewarich (590).

Kortom, ik aarzel niet te herhalen hetgeen ik hoogerop reeds schreef: onze Dietsche Elckerlyc-copiist is een ellendige knoeier.

De deugeniet heeft een meesterstuk uit onze middeleeuwsche letterkunde op schromelijke wijze verminkt.

(1) Het blijkt, meen ik, uit mijn voorgaande studie, dat de vergelijking tusschen de drie teksten tot nog toe slechts oppervlakkig werd gedaan.

[p. 940]

III.
Een 16^d eeuwsch handschrift van den Elckerlyc.

In de ‘Commissie van Geschiedenis’, onzer Vlaamsche Academie, had ik mij op 20 Januari 1932 laten inschrijven met twee Elckerlyc-bijdragen: ‘1^o Is Doorlant de auteur van Elckerlyc? - 2^o Tekstcritiek op Elckerlyc’.

Toen beide studies afgelezen waren en de bespreking hierop volgde, zeide mij collega Fl. Prims: ‘Ik weet niet of het U kan interesseeren dat ik persoonlijk in het bezit ben van een 16^d eeuwsch handschrift van Elckerlyc?’.

Zeer verbaasd zoo iets heel onverwachts te vernemen, antwoordde ik: ‘Dit interesseert me stellig in de hoogste mate. Maar mag ik nu een bescheiden vraag stellen? Is dit handschrift een eenvoudige copie van een der bestaande oude drukken? - In dit geval kan het voor de tekstcritiek van het tooneelstuk niets opleveren. - Of is het handschrift soms onafhankelijk van die drukken, en bevat het varianten, die nieuw zijn?’

‘Ik kan ongelukkig uw vraag niet beantwoorden’, luidde het nu; ‘ik heb tot nog toe den tijd niet gevonden om het handschrift te onderzoeken. En ik heb thans zoo vele historische opsporingen aan den gang, dat het waarschijnlijk nog een heele poos zal duren, eer ik mij den Elckerlyc kan aantrekken’.

De zitting gesloten zijnde, wendde ik mij tot mijn geleerden collega om hem te vragen, waar hij dit handschrift had gevonden. ‘Aangezien Gij dan toch met Elckerlyc bezig zijt’, antwoordde hij me, ‘lust het U soms, mijn handschrift te bestudeeren? ik heb immers geen tijd!’.

Natuurlijk lustte het me zeer! En ik heb dan ook niet nagelaten mijn hartelijken dank te betuigen voor dien blijk van vertrouwen. ‘Het handschrift zal U binnen enkele dagen met de post geworden’, was het slotwoord.

Met gespannen nieuwsgierigheid (hetwelk heel begrijpelijk is) heb ik enkele dagen gewacht. - En, per aangeteekend paket, is mij het kostbare handschrift toegekomen, zooals beloofd.

[p. 941]

De Elckerlyc-copie vond ik zeer rap in het uitgebreid handschrift... En bij een vluchtig doorlezen van het drama merkte ik al dadelijk op, dat het handschrift geen copie was van de bekende drukken: Het bevatte verzen, die in de oude uitgaven ontbraken; verzen, die daar niet rijmden, waren hier heelemaal in orde; allerlei varianten, van elders onbekend, kwamen hier te voorschijn.

Een heugelijk nieuws voor al wie belang stelt in onze middeleeuwsche literatuur: want Elckerlyc is ongetwijfeld een der belangrijkste werken, die ten onzent zijn verschenen.

Het Prims-handschrift.

Het handschrift, waarin de Elckerlyc voorkomt, is een papieren-codex, groot formaat (hetgeen wij format ministre noemen). Volgens een aanteekening (op fol. 100) bevatte het oorspronkelijk 194 folios - maar thans is het in zeer gehavenden toestand.

Het werd geschreven in 1593 en 1594. De datum 1593 komt viermaal voor (fol. 31 v^o, 70 v^o, 99 v^o, en 103 v^o). En tweemaal de datum 1594 (fol. 122 v^o, en 149 v^o).

Tweemaal komt de naam van den copiist voor: ‘P. Wilms’ (éénmaal met den datum 1593 in dezelfde krullen, - en die krullen zijn met den eigenlijken tekst verbonden, ook fol. 31). Zoodat er geen twijfel kan bestaan dat dit wel de naam van den copiist is. Hij schijnt een Vlaming te zijn - denkelijk een Gentenaar. In alle geval is het handschrift lang in die stad geweest: verschillende latere eigenaars van den codex hebben er hunnen naam in geschreven (één met zijn volledig adres te Gent).

Zooals gezeid, is het handschrift thans zeer gehavend: Begin en einde zijn weggescheurd. Daar echter de bladen gefoliëerd zijn, weten wij wat er juist ontbreekt; thans begint de Codex met fol. 17 en (daargelaten de vele gescheurde folio's) gaat hij tot fol. 167. Fol. 167 tot 194 (het einde) ontbreken insgelijks.

Al te samen, bezitten we thans 108 fol. - zoodat er 86 ontbreken (194-108).

Alhoewel er geen onderafdeelingen in voorkomen, kunnen wij den Codex in 3 afdeelingen splitsen:

Fol. 1-60 bevatten Heiligen-levens en stichtelijke lectuur in proza.

[p. 942]

Fol. 61-121, Historische Kronieken in verzen (van Marcus van Vaernewyc en de Casteleyn - de Ballade van Doornik).

Fol. 122, tot het einde, literaire werken (tooneelstukken, refereynen, volksboeken) met uitzondering (fol. 156) van een reisgids naar Palestina (proza).

De laatste afdeeling is voor ons verreweg de belangrijkste.

Een uitvoerige inhoudstabel van al hetgeen het handschrift bevat, zal ik later mededeelen - met verwijzing naar de drukken, voor de stukken die gepubliceerd zijn, en opgave van hetgeen hier onuitgegeven is.

De Elckerlyc-tekst.

De Elckerlyc-tekst komt in het handschrift voor (fol. 141-147)⁽¹⁾: geschreven op twee kolommen; hij is volledig, en, zooals de rest van het handschrift, zeer duidelijk te lezen.

De titel van het stuk wijkt af van de oude uitgaven; deze lezen: ‘Den Spyeghel der salicheyt van Elckerlyc’.

Hier luidt de titel: ‘Den spiegel der salicheyt. - Een schoon spel van Elckerlyck mensche’.

Denkelijk is dit de oorspronkelijke titel.

Het zal natuurlijk niemand verwonderen zoo in deze copie, die in 1594 werd geschreven, de taal van Petrus Diestemius hier en daar verjongd is.

Waar Incunabel en Postincunabels du en di-vormer vertoonen, staat hier ghi en u - (v. 79, 573, 610, enz. - doch 575 dijns).

Verouderde woorden worden dikwijls vervanger door nieuwere: wanen kent de copiist niet meer in zijn middeleeuwsche beteekenis, en hij vervangt het door meenen. (66, 146, 405, 489, 786), enz.

‘Specie der engelen’ (560) wordt ‘Spyse der engelen’. Varinck (v^o 537) wordt vleus. Bat (445) wordt beter.

Gecontraheerde vormen van het werkwoord worden opgelost, volgens de spelling van 1594: zoo moetti (84) wordt moet ghy, wildi (104) wilt ghy, woudi (296) wout ghy, siedi (188) siet ghij, had di (270, 400) hadt ghij, hebdi (76, 465) hebt ghij, soudi (483) sout ghij, enz., enz.

Het 15^d eeuwsche Brabandsch ondergaat hier, zooals men ziet, een verjongingskuur. En de taal wordt bijna overal ver-

(1) Zoo dus in het gedeelte dat in 1594 werd geschreven.

[p. 943]

vlaamscht. Het schijnt nochtans dat de copie, die P. Wilms onder de oogen had, nog enkele Brabandsche vormen bevatte, want ons handschrift leest houwelyc (694) voor huwelyc (BHL), grouwen en bespouwen (460) voor gruwen en bespuwen (BHL).

Voeg dan hierbij dat het hs. zeer, zeer slordig is: ik kom hierop verder terug. Er ontbreken hier een twaalftal verzen (99 [de helft van het vers], 121, 275, 289, 309, 317 [de helft van het vers], 592, 719, 799, 817-818).

Nu zou men kunnen denken dat wij met deze nieuwe copie, die een volle eeuw (1594) jonger is dan de oudste druk, weinig worden gebaat. Maar, zooals ik thans wensch te bewijzen, is het tegendeel waar: Het handschrift behoort gelukkig tot een andere familie als onze drie drukken. In menig geval helpt het ons corrupteelen verwijderen, die de drukken ontsieren.

Het nieuwe handschrift en de vroegere critiek.

Daar de incunabel-druk van 1495 (B) een echt knoeiwerk is, en de twee postincunabels nog slechter zijn, hebben een reeks, geleerden sedert 1892 voorstellen van tekstverbetering gedaan.

En wanneer er nu in zulk een geval, een nieuw handschrift opduikt, is het steeds een interessante vraag te onderzoeken in hoe ver de tekstcritiek haar doel heeft bereikt - in hoe ver de voorgeslagen emendaties bevestigd worden door de nieuwe vondst.

De uitslagen die wij hebben bereikt, mogen zeer bevredigend worden genoemd. Een heele reeks conjecturen blijken nu het wit te hebben getroffen.

Ziehier de voornaamste:

Nu vinde ick dat het al is verloren

39. Dat icse so costelic hadde ghcmeent

Kalff heeft bezwaren geopperd tegen dit se en voorgesteld het te schrappen: Het handschrift laat het weg.

Vs. 214-15 luidde het rijm kan: aen. De Raaf emendeert kan: an: De lezing van het hs.

Vs. 242-3, rijm gebracht: crachte. De Raaf emendeert gebracht: cracht. - De lezing van het hs.

Vs. 335, rijm opt platte gheseyt: wat. Logeman stelt voor ‘gheseyt op t plat’: wat. - De lezing van het hs.

Vs. 394: ‘Op, gawi mede?’. - De Raaf mendeerde ‘gadi mede?’. - De lezing van het hs. (= gaet ghy).

Vs. 401: ‘Maer haddi mi [ghemint] bi maten’ - ghemint ontbreekt in BHL: het werd aangevuld door J.W. Muller - en staat nu in het hs.

[p. 944]

Vs. 415: ‘Daerom 't goet kenne ic der sielen dief’. - Logeman emendeert, naar het Engelsch: ‘is tgoet der sielen dief’. - Lezing van het hs.

Vs. 564: ‘Myn bede wilt in den troen ontfaen: quaet’. - Rijm niet in orde: de Raaf emendeert: ‘Myn bede wel in den troen ontfaet: quaet’. - Hetgeen bevestigd wordt door hs., dat leest: ‘Myn bede toch in den troen ontfaet’.

Vs. 693: ‘god vleesch’. - Logeman leest: ‘gods vleesch’. - Het hs. insgelijks.

Vs. 725: ‘Hi en vercoft se ons niet’. se ingevoegd door de Raaf: lezing van het hs.

Vs. 762: ‘dat si gaen boven door (B) den gru’. - J.W. Muller stelt voor ‘beven door den gru’. - Moltzer echter ‘bogen door den gru’ (omdat het dichter bij Eng. folde staat). - de Raaf en Endepols gaven de voorkeur aan bogen. - Het hs. geeft Muller gelijk, en leest beven.

Vs. 775: ‘Al mocht mi baten alder werelt schat: verlaten’. - Rijm niet in orde: Logeman herstelt: ‘Al mocht der werelt schat mi baten’. - de Raaf: ‘Al mocht mi alder werelt schat baten’. - Het hs. geeft: ‘Al mocht mi alle de weerelt baten’.

Vs. 798: ‘Si vliet alst mist doet wter gracht’.

De Raaf emendeert ‘als mist’. - Lecoutere (Musée belge, II, 319) acht deze conjectuur overbodig. Het hs. geeft de Raaf gelijk.

Vs. 808: Rijm claer: nae niet in orde. - de Raaf emendeert claer: naer = lezing van het hs.

Vs. 821: Rijm ghestelt: wilt, niet in orde. - J.W. Muller emendeert ghestilt: wilt = lezing van het hs.

Vs. 839: ‘Sonder myn duecht, die wil met mi varen’. - die ontbreekt in BHL - en werd ingevoegd door de Raaf = lezing van het hs.

Vs. 854:

In uwe handen, vader, hoe dat si
Beveel ic u mijn gheest in vreden.

De Raaf emendeert nu. - Lecoutere (Musée belge, II) vindt deze emendatie overbodig - maar het hs. geeft de Raaf gelijk.

Vs. 877: ‘Sonder die duecht, die volcht voor al’ - die ontbreekt in BHL - doch werd ingevoegd door de Raaf = lezing van het hs.

Voeg nu hierbij dat er ook enkele emendaties zijn, die niet letterlijk worden bevestigd door het nieuw hs. - maar waar

[p. 945]

we nu lezingen vinden, die grosso modo overeenstemmen met de voorgeslagen conjecturen: hetgeen bewijst dat de opmerkingen die op den tekst werden gedaan, volkomen gegrond zijn.

Vs. 235. Lezen BHL.

Seidi mi niet, had icx noot,
Mede te gaen tot in der hellen doot
Oft in die helle?

Natuurlijk corrupt. Logeman emendeert ‘tot in der selven doot’. (Ischyrius, vs. 414, heeft hier morte ipsa). Het hs. geeft hier ‘tot in myn doot.’ Hetgeen denkelijk de oorspronkelijke lezing is.

Vs. 634, rijm beraders: alle gader. - De Raaf emendeert beraders: alle gaders. Het hs'. echter beradere: alle gadere. Hetgeen in orde schijnt⁽¹⁾.

(Cf. vs. 893 het rijm vader: alle gader).

Vs. 691-695. Is er sprake van de seven sacramenten - en zij worden hier opgesomd. Er zijn er echter slechts zes genoemd. En de commentatoren hebben opgemerkt dat biechte ontbreekt. De vraag was echter: waar moet biechte komen te staan? en er werden verschillende voorslagen gedaan! Het hs. noemt de zeven sacramenten en leest vs. 695: ende biechte: ‘dit zijn de seven onbesmet’⁽²⁾. In de drukken werd hier biechte overgeslagen.

Vs. 739 luidt BHL:

Wi zyn haer scapen ende si ons herden
Daer wi alle in behoet werden.

De Raaf zegt: in moet corrupt zijn. Hij stelt voor ‘alle van behoet werden’.

De opmerking van de Raaf is volkomen gegrond, maar het hs. leest: onder behoet werden.

Uit het medegedeelde blijkt, meen ik, dat zij, die zich met de tekstcritiek van Elckerlyc hebben bezig gehouden, goed werk

(1) Daar het hs. Vlaamsch is, moeten we niet beradere als een meervoud beschouwen. P. Diestemius schreef waarschijnlijk berader. De opmerking van Endepols schijnt mij heel gegrond: Kennisse vraagt Vyf Sinnen bij te voegen als berader, immers Vyf Sinnen is, als allegorisch persoon, slechts een enkelvoud.

(2) Waarschijnlijk zal de tekst nu moeten gelezen worden:

tHouwelic ende theylich olysel, met
Biechte: Dit syn die seven onbesmet.

[p. 946]

hebben verricht. Ik heb daarbij misschien hier en daar nog een goede emendatie over het hoofd gezien. Wat de mijne betreft, heb ik reeds elders in de post-scriptums aangetoond in hoe ver ze door het hs. werden bevestigd. Ik laat ze dus thans onbesproken: het is me hier te doen om de aandacht op het werk van anderen te vestigen - niet op het mijne.

Wie op de hoogte is van de tekstcritiek op Elckerlyc zal me nochtans doen opmerken, dat dozijnen conjecturen niet bevestigd worden door het nieuwe hs. Volkomen waar! Doch dit bewijst niet dat de conjecturen niet deugen. Het hs. (ik zal het verder bewijzen) is verwant met B en vertoont zeer vele corrupteelen die B insgelijks heeft.

Nieuwe lezingen van het Handschrift.

Ik heb reeds gezeid dat het handschrift heelemaal onafhankelijk van de drukken is, en dat het ons vele nieuwe lezingen aan de hand doet.

Op dit punt wensch ik thans de aandacht te vestigen.

Ontbrekende verzen in BHL. - Het hs. leest vs. 61-62:

Voor god aenbidt hy daertssche goet
Daer hy deeuwighe vreuchde om derven moet.

Het gecursiveerde vers ontbreekt in de 3 drukken, zoodat goet daar zonder rijm staat.

Onze 3 drukken lezen vs. 590-595.

Ghi hebbes wel verdient ghewarich!
Ay broeders, waer soe mochti.
Door penitencie waen
Tseghen dat ghi u penitencie moet gaen
Die elckerlyc moet nemen aen.

Duecht.

God danc! ic beghin nu wel te gaen.

Tekst ongetwijfeld corrupt: ghewarich staat hier zonder rijm. Mochti is in hetzelfde geval. Dan krijgen wij 4 rijmen op aen, waarin penitencie tweemaal wordt vermeld.

Ons handschrift doet ons hier de goede lezing aan de hand: doch met slechts 3 rijmen op aen. Een vers is klaarblijkelijk over-

[p. 947]

sprongen. Maar wij kunnen het secuur herstellen met Ischyrius, vs. 995:

O fratres, sic abolenda sunt commissa vitia
Antequam via pergatur inevitabilis laeti.

A bolenda is de lezing van de 1^e uitgave (J. van Gennep, 1536); A bluenda die der 2^de en volgende uitgaven (J. van Gennep, 1537). De verbetering zal wel van Ischyrius zelven afkomstig zijn (zie nota Roersch, Homulus, bl. XL).

Logeman (Prioriteit, bl. 126) heeft dan ook terecht voorgesteld waen in dwaen te veranderen⁽¹⁾.

Het handschrift leest hier:

Ghy hebbes wel verdient gewarich!
Ay broeders, doet alle penitencie strenghe ende vruchtbarich.
[So mochti⁽²⁾ u van uwe sonden dwaen].
Teghen dat ghy u pelgrimagie⁽³⁾ moet gaen
Die elckerlyc moet nemen aen.

Deucht.

Godt danc, ick begin nu wel te gaen.

Het gecursiveerde vers, zooals gezeid, door mij ingelascht. En hier hebben wij het ontbrekende rijm op gewarich.

Vs. 606-7 luiden in het M:

Gebenedyt sydy sone geboren
Want u is nakende dlicht der glorien
Ende die blyschap der goddelycker consistorien.

Het gecursiveerde vers ontbreekt in BHL. Maar behoort het wel tot den oorspronkelijken tekst? De drukken lezen hier:

Gebenedyt sidi, sone der victorien,
Want u is nakende dlicht der glorien.

Het rijm op gloriën is hier victorien; in het hs. echter con-

(1) De uitdrukking dwaen van sonden komt ook voor v. 511.
Logeman's emendatie is absoluut secuur: waen voor waden bestaat in 't Mnl. niet - evenmin als raen (voor raden), baen (voor baden), braen (voor braden) enz. De Engelschman heeft de corrupteel waen onder de oogen, en verstaat waden: I wyll wade the water clere!’ (v. 617).

(2) Ik neem so mochti uit te drukken over - maar ik betwijfel ten zeerste dat dit de goede lezing is. Uit sic abluenda mogen wij, geloof ik, concludeeren dat ‘so moetti’ de oorspronkelijke woorden zijn.

(3) Emendatie reeds voorgesteld door de Raaf.

[p. 948]

sistorien. Doch van consistorien is er geen sprake noch in het Engelsch, noch in het Latijn. Terwijl Lat. hier vermeldt victorioe palmam (vs. 1023):

Magnus es athleta, qui tantum bellicosus
Consequutus es victoriae palmam:
Pro foribus residet tibi perennis glorioe
Immortale decus.

Ik vrees dat het rijm met consistorien in M een glosseem is. Of moeten we soms aannemen dat er oorspronkelijk vier rijm op -orien hebben gestaan?

Rijmen hersteld. - Op vele plaatsen zijn in de drukken de rijmen niet in orde. M brengt ook verbeteringen aan - en merkwaardig is nu dat alle rediten (dit is herhaling van de zelfde rijmwoorden) uit den tekst worden verbannen.

Elckerlyc is aan het woord (vs. 152) in de drukken:

Lieve doot, verdraghet mi tot morghen
Dat ic mi bespreken mach van desen.

Die doot.

Dat en wil ic niet consenteren in desen.

In M:

‘Dat ic dat soude consenterende wesen
En doe ick nyet.

Consenterende wesen is ongetwijfeld de goede lezing.

Het rijm 129-30 beghinnen: bekennen is in M in orde beghinnen: bekinnen.

M leest 147-8 (de Doot is aan het woord):

Hoe sydy dus onvroet,

Elckerlyc, daer ghy hebt vyf sinnen
Dat ghy soo onsuyver syt van binnen.

In de drukken sinnen: sinnen. De corrector van H heeft hier juist geraden en het tweede sinnen in binnen veranderd.

In M zegt Geselscap (vs. 191):

Lieve Elckerlyc, ontdect my uwen noot
Ick blyve by u tot in den doot.

BH hebben hier uwen moet (L drukfout: minen moet). Moet en doot rijmen slecht. Hier ook heeft de corrector van H. juist geraden.

[p. 949]

M leest 317 (Neve is aan het woord):

Ick seynder myn maerte blyde ende vro
Sy gaet geerne ter feesten.

Mage.

Ick segghe oick alsoo.

Ick soude verschieten int leste.

Elckerlyc.

En wildy dan nyet mede gaen?

Neve.

En laet niet haesten, beste.

Ten is tot geender feesten te loopen
Noch tot geender sollen.

Elckerlyc.

Nu om een eynde te knoopen,

Seght, wildy mede sonder verlaet?

De drukken hebben hier een reeks corrupteelen: bli ende vry - hetgeen niet rijmt met also. De Raaf, om het rijm te herstellen, conjectureert als ghi (in plaats van also). M heeft hier de goede lezing, want de uitdrukking bli ende vro komt nog vóór 599.

Verder staat aan het rijm laetste (voor leste) hetgeen met beste niet rijmt. De Raaf conjectureert ‘laetste: en laet mi niet best haesten’. Maar laetste is Hollandsch, en lest Brabandsch.

Mi zal in M wel ingelascht moeten worden: ‘En laet mi niet haesten’.

Verder hebben de drukken ‘feesten te gaen’. Hetgeen niet rijmt met knopen.

Heel deze passage wordt dus, dank zij M, hersteld.

M (vs. 335) ‘ghesegt opt plat: wat’ - werd reeds door Logeman vooruitgezet (zie hoogerop bl. 113).

M (vs. 341) leest (Elckerlyc is aan het woord):

Die hem soo vromelyck vermaten,

Sy laten u blijven in dit dangier,
Siet, oft mense jaechde van hier.

B en M. dagen: hier - hetgeen geen rijm geeft, evenmin als L doghen. De Raaf, steunende op L, laat doghen staan - en voegt er bij: ‘oft men se jaechde van voor u oghen’. Ik had (Tekstcritiek, v. 341) reeds vermoed dat dangier de goede lezing was.

[p. 950]

In dezelfde alleenspraak van Elckerlyc leest M verder (v. 357):

Ick heb op hem toch alle mijnen troost,
Och heere, diet al sal doemen int oost⁽¹⁾.

Int oost ontbreekt in BHL - zoodat de verzen niet rijmen. De Raaf conjectureerde: ‘diet al van verdoemenis verloost’.

In onze drie drukken lezen we (375-6):

Mits dien dat ic in kintschen tyden
Hadde in u groot verblyden.

M echter:

Mits dien dat ick van myn kintsche dagen
Hadde in u seer groot behaghen.

Beide lezingen zeggen hetzelfde en schijnen even goed⁽²⁾. Ischyrius vertaalt deze verzen niet. Maar de Engelschman zegt (408): ‘I have had joye and pleasure in the’. We kunnen bijgevolg niet weten of hij verblijden (= Joy) of behagen (= pleasure) onder de oogen had.

Indien de Engelschman den tekst, dien hij voor zich had, letterlijk weergeeft, dan stond in zijn copie:

... dat ick van myn kintsche dagen

Hadde in u verblvden ende behagen.

In onze drukken is vers 431 onverstaanbaar geworden:

Mer achter na sloech hi wi niet hout.

Kalff. (Taal- en Lett. IV, 124) stelt voor: ‘sloech hi mi met hout’. Maar, zooals de Raaf opmerkt, geeft dit geen gezonden zin. Van Helten emendeerde ‘sloech hi mi swicke’, - hout zou dan beteekenen spoedig. De Raaf neemt deze conjectuur over. Logeman (Prioriteit, bl. 100) meent dat de lezing BHL in orde is. Hij verwijst naar gade slaen, geluck toeslaen, jonste tuwaerts slaen om er op te wijzen dat hout (gunstig) slaen of houde slaen, ook kan hebben bestaan - al heeft hij er geene bewijzen voor gevonden.

M heeft hier een lezing, die heelemaal voldoet, en denkelijk oorspronkelijk is:

Maer achterna wast hem berout.

(1) ‘In het dal van Josaphat’. Dit zal wel de goede lezing zijn.

(2) Over de varianten in en van, zie mijn tekstcritiek vs. 375.

[p. 951]

Vs. 486-87 staat aan het rijm leyden sal: beraden sal. Dat dit rijm niet deugt, heb ik reeds bewezen in mijn tekstcritiek (v. 486). M leest: ‘die u leyen sal: bereyen sal’. - Zeker de goede lezing.

Vs. 499 zegt kennisse in de drukken:

Nu gaen wi ons saten.

M echter: ‘nu gaen wi onser straten’. Of dit laatste de oorspronkelijke lezing is, betwijfel ik.

Over het rijm ghewarich: vruchtbarich in M heb ik hoogerop gehandeld (ontbrekende verzen in BHL). Alsook over glorien: consistorien.

Vs. 670 lezen de drukken:

In caritaten ende in rechter oetmoede (B)
Deel ic den armen van mynen goede
Deen helft; ende dander helft daer nae
Ghevick, daer si sculdich is te gaen.

Dit rijmt niet. - de Raaf conjectureert ‘daeraen: gaen’. ‘De andere helft daaraan...’ is echter niet gelukkig. De goede lezing staat in M:

ende dander helft voortane

Gheve ick daert (l. daer si) schuldich is te gane.

Eindelijk rijmen 772-73 in de drukken niet: ze lezen:

Ick schelt u al quyt

Adieu, vaert wel, ic schoer myn scout.

Elckerlyc.

Wat, Schoonheyt?

Schoonheyt.

Ic bin al dove, ic en saghe niet omme.

Scout en omme rijmen niet. De Raaf emendeert: ‘Ic snoer myn somme: omme’.

M leest: ‘Ick gae als de domme: omme’. Hiermede is het rijm in orde. Doch denkelijk zal er moeten worden gelezen: ‘ick ga als de stomme’ (= ik ga heen zonder één woord te spreken).

Ziedaar dus een heel reeks plaatsen, waar het rijm kan hersteld worden dank zij het nieuwe handschrift,

[p. 952]

Glosseemen in BHL. - Het hs. laat ons toe eenige glosseemen uit de oude drukken te verwijderen:

Vs. 36 hebben BHL.:

Mynder eewigher glorien ghebrukich souden wesen.

Het vers laat zich moeilijk scandeeren. Het hs. verwijdert eewigher, dat hier overtollig is. Het Engelsch leest hier ook (vs. 53):

In my glorye shulde make his mansyon.

Ischyrius slaat het vers over.

H en L lezen (93-5):

Oeck en hoort hier geen verlaet
Van dien: als nu het moet wesen
Ende oec het moet nu gheschien.

In B ontbreekt het gecursiveerde vers. Maar wesen staat zonder rijm; en het rijm op gheschien is versien.

In M ontbreekt vs. 95 insgelijks. Het vers luidt hier:

Van dien; nu het wesen moet.

En er is geen rijm op oet.

Klaarblijkelljk is vers 35 van HL een glosseem. Logeman en de Raaf hebben het dan ook voorgesteld te lezen ‘als nu het moet wesen ende geschien’. Maar dit is dan toch twee maal hetzelfde. En het volstaat, naar mijn oordeel, wesen te vervangen door gescien - en hiermede is het rijm in orde.

V. 312 luidt in H. en L.:

Hier wilt doch medegaen dat u die
Almachtighe god wil lonen.

Geen rijm op die. Endepols (3^de uitg., bl. 47) drukt die 2 verzen op een lijn: maar hoe kan men zulk een vers scandeeren?

M toont aan dat er hier een glosseem is - en leest (met B):

Hier wilt mede gaen, dat u god wil loonen.

Dit is ten minste een vers: Denkelijk moet worden gelezen ‘dat (= hetgeen) u god wille loonen’.

Haplographiën in BHL. - Een reeks haplographiën van de oude drukken worden thans verbeterd door M. Zoo vs. 14:

Want mits de seven dootsonden gemeen
Is opgedaen mijn wrake, des ick [in] weene
Ben seker.

[p. 953]

Myn wrake is in de drukken uitgevallen. Kalff was van meening dat opgedaen (alleenstaande) niet in orde was: maar hij wist niet hoe verbeteren. Is de tekst van M in orde, dan zal mits moeten beteekenen wegens (cf. 865).

M leest vs. 164:

Ick sie myn leven is al verloren.

Is, weggevallen in de drukken. De Duitsche vertaling van J. van Gennep luidt hier (vs. 175): ‘Ich merck doch nu, min leben ist verloren’. Hij heeft dus de variant van M onder de oogen.

M, vs. 167, luidt:

Ick en heb ter weirelt noyt goet bedreven.

Ter werelt, in HL. weggevallen: het metrum wordt hier door M verbeterd. Latijn en Engelsch geven hier geen licht. B leest ook: ‘'t werelt nie goet’.

M leest vs. 175:

Den tyt gaet verre: het es al nanoene.

Al in de drie drukken weggevallen: doch zal wel de oorspronkelijke lezing zijn. Immers Ischyrius heeft hier (306):

Jam titania lampas medio declinat ab axe.

De Engelschman vertaalt hier vrij (194):

The day passeth and is almost ago.

Bij vers 407 komt nu in M de goede lezing te voorschijn, die in de drukken onverstaanbaar was. M. heeft: (het Goet is hier aan het woord):

Swyght, Elckerlyc⁽¹⁾, ick en ben maer geleent

407. Van Gode: hy proeft oft u is voor ooghen

Hoe ghy u sult in weelden pooghen.

In B zijn hij en u uitgevallen - zoo dat de tekst onverstaanbaar geworden is: ‘proeft claer alst is voer oghen’. HL, die natuurlijk dit niet verstaan, schrappen dan verder proeft: hetgeen evenmin een zin geeft.

(1) Elckerlyc hier in MB - maar niet in HL. Het Engelsch (439) heeft hier ook: ‘Nay, Everyman’.

[p. 954]

Daar de 3 drukken claer hebben, is misschien de oorspronkelijke lezing: ‘oft u claer is voor oghen’. (Zoo wordt de tekst nog veel duidelijker).

Of poghen hier in orde is? Met de Raaf betwijfel ik het. De Raaf stelt voor: ‘hoe ghi sult in weelden doghen’ (= deugen) = of gij zult deugen als gij heel rijk zijt. (Welk gebruik gij van al uwe rijkdommen zult maken).⁽¹⁾

M leest 459:

Och, Deucht, dat sy u geclaecht!

Deucht in de drukken weggevallen. Voor den zin kan het woord gemist worden.

Maar opmerkelijk is dat Ischyrius deze lezing onder de oogen heeft gehad. Hij vertaalt vs. 783:

Tibi supplico, charissima virtus, pavido comes adsis.

In het Engelsch wordt echter (v. 496) deucht niet vertaald.

Vs. 732-3 leest M:

Ende som sitten sy by oncuyssche wyven
In onsuyverheden van haren lyven.

Oncuysche en haren in de drukken weggevallen. Ischyrius vertaalt deze verzen niet: de Engelschman wel (761), doch oncuyssche en haren komen bij hem niet voor.

M. leest vs. 737:

Ende volgen altyt haer goede leeren.

Goede ontbreekt in de drukken. De lezing van M verbetert het metrum. De Engelschman heeft goede niet (v. 766): ‘and folow their doctryne’. Ischyrius zegt iets anders (vs. 1196): ‘Magisque verba quam opera, sermones quam exempla amplexemur’.

Ik heb hier enkele plaatsen uitvoerig besproken. Men zal verder (bij nieuwe lezingen) nog een reeks haplographiën vinden.

Oude woorden gewijzigd. - Ik heb reeds gezeid dat M (1594) allerlei verouderde woorden uit zijn tekst verbant, en die door jongere voces vervangt. Voor de critische herstelling van

(1) Endepols vertaalt het doghen van de Raaf door lijden: maar zóó geeft doghen geen zin.

[p. 955]

onzen tekst geeft dit niets. Maar M heeft ook hier en daar de oorspronkelijke woorden van P. Diestemius behouden, daar waar B (en de postincunabels), naar mijn oordeel, ongetwijfeld corrupt zijn.

Enkele voorbeelden: Als Elckerlyc zich gereed maakt om te sterven, geeft Deucht hem den raad Vroetscap, Scoonheit en Cracht erbij te roepen om hem bij te staan. Kennisse voegt eraan toe:

Kennisse.

633. Noch moetti hebben, sonder becliver,

U Vyf Sinnen als u beradere.

De Raaf meent dat dit corrupt is, en stelt voor te lezen: ‘Soudi becliven’.

Becliven, van personen gesproken, heeft in het Mnl., de gewone beteekenis van ‘voorspoed hebben’. Met deze beteekenis laat zich ‘zonder becliven’ niet vertalen: het schijnt bijgevolg corrupt te zijn. Maar de vraag is of wij niet anders kunnen vertalen? D^r Kluyver meent van ja. In het Groot Woordenboek (dl. II, 1604) vertaalt hij ‘sonder becliven’ door ‘zonder mankeeren’ - Het zou dan een synomien zijn van zonder blijven. Logeman (Prioriteit, bl. 133) meent dat Kluyver ‘ongetwijfeld gelijk heeft’. Via ‘blijven’, heeft, volgens hem becliven ‘deze beteekenis van mankeeren, ongetwijfeld aangenomen’. En Endepols neemt ook Kluyver's uitlegging over. Maar, daargelaten dat dit ‘sonder becliven’ van Elckerlyc door geen tweede voorbeeld wordt gestaafd, lijkt deze vernuftige gissing van Kluyver, een uiterst gewaagde uitlegging. Hoe becliven (verwant met aankleven) via blijven, van zijn grondbeteekenis bijblyven is afgeweken om wegblyven te gaan beteekenen, is voor mij een raadsel. En wat mij betreft, zou ik dan toch liever aan de emendatie van De Raaf soudi blecliven de voorkeur geven.

Maar er is nochtans tegen deze lezing een bezwaar: Elckerlyc moet binnen kort op het tooneel sterven en, in die omstandigheden, kan er van ‘voorspoed hebben’ (= becliven) moeilijk sprake zijn.

M doet ons hier een nieuwe lezing aan de hand. M leest: ‘Noch moetty hebben sonder verstiven...’. Verstiven beteekent vast (kloek - stijf) op de been staan⁽¹⁾ en komt met deze beteekenis

(1) Verdam, Woordenboek, vertaalt: ‘sterker worden’. Van Mierlo (glossarium-Hadewych) vertaalt: ‘krachtig, pal blijven’, hetgeen, meen ik, beter is dan Verdam's vertaling.

[p. 956]

voor in een reeks Brabandsche teksten⁽¹⁾: Limborch IV, 548: ‘Soo hi meer stryt, soo hi meer verstyft’. Hadewych (lied 23, vs. 28):

Ende jegen alle vremden verstiven.
Die ons mochten verladen.

Maar sonder verstiven geeft hier geen zin. De tekst moet corrupt zijn. En ik aarzel niet de Raaf's conjectuur ten deele over te nemen: ‘soudi verstiven’. Want, naar mij dunkt, is verstiven juist het Mndl. woord dat we hier mogen verwachten. Deucht zegt aan Elckerlyc: ‘Vroetscap, Cracht en Scoonheit kunnen U hier helpen’. Waaraan Kennisse nog toevoegt: ‘Om den doodstrijd beter te kunnen doorworstelen, om nog kloeker, vaster op je beenen te staan (= soudi verstiven), roep er dan nog Vijf Sinnen bij!’⁽²⁾.

Dit zal wel, naar mijn meening, de lezing van P. Diestemius zijn geweest. En wij mogen aan sonder becliven van onze oude drukken voor goed vaarwel zeggen.

In het gebed van Elckerlyc lezen we:

Spiegel der Vruecht, daert al aen staet,

562. Wiens licht hemel ende aende doerslaet.

Doerslaet is de lezing van B. - H leest beslaet en L. heeft bestaet: Drie verschillende lezingen dus. Kalff en de Raaf geven de voorkeur aan beslaet van H, - Logeman, (Prioriteit, bl. 119) meent dat bestaet hier even goed is en Endepols behoudt deze lezing zonder meer. Doerslaet van B vindt geen verdedigers.

M heeft hier nog een ander woord, dat misschien de oorspronkelijke lezing kan zijn: ‘Wiens licht alle de weerelt doergaet’. Me dunkt dat wij hiermede het onstaan der corrupteelen kunnen volgen. Van doergaet heeft B doerslaet gemaakt. Daar dit woord niet paste, heeft H er beslaet van gemaakt. En L heeft dit in bestaet veranderd⁽³⁾.

(1) De Elckerlyc-copiisten zijn geen Brabanders: Brab. verstiven, = ‘van strijdende personen’ gezeid, verstonden zij niet. Voor hen beteekende verstiven = stijf worden.

(2) Dat de Engelschman dit verstiven niet verstaat, is begrijpelijk. Hij vertaalt (663): ‘Also ye must call to your mynde your fyve wittes’. Ischyrius vertaalt (1070) ‘Insuper ut associes necesse est...’. Wat hij door associes bedoelt te zeggen, weet ik niet. (= om er iemand bij te voegen?)

(3) Het Engelsch heeft hier (592)! ‘whiche enlumyneth heven and erth therby’. Het Latijn (964). ‘Cujus splendore polus terraque coruscat’. Enclumineth en coruscat wijzen misschien naar een ander woord dan doorgaet dat nogal zwak schijnt.

[p. 957]

Als Elckerlyc in het graf verdwenen is, schuift het gordijn van de bovenverdieping (= den hemel) open. En Kennisse, die op het tooneel gebleven is, geeft aan de toeschouwers eenige uitleggingen. Zij zegt (v. 861):

Den hemel is seker ontdaen.

Daer Elckerlyc binnen sal syn ontfaen.

Dit seker moet op de toeschouwers een grappigen indruk hebben gemaakt. - Zij hebben immers den hemel zien openschuiven, en het is dus onnoodig hun de verzekering te geven dat de hemel ‘seker ontdaen’ is.

M heeft hier alweer het oorspronkelijke woord behouden:

Den hemel is wvt ontdaen

Daer Elckerlyc in sal syn ontfaen.

Ongetwijfeld de goede lezing. Ischyrius moet ze onder de oogen hebben gehad, want hij vertaalt (vs. 1527):

En suscipite: magnus recluditur olympus.

Minder belangrijke varianten. - Buiten de plaatsen, die ik reeds uitvoerig heb besproken, komen er in M een lange reeks varianten voor, die soms het metrum verbeteren, soms dichter staan bij Ischyrius of Everyman, en die voor een critische uitgave in aanmerking zullen komen.

Vs. 3, M sonder vreesen, BHL uut vreesen. - 7, M voor haren godt, BHL haren ontbreekt (Eng. 26: ‘they know me not for ther god’ - doch is de vertaling van v. 5). - 6, M op daertsche goet synse sere versot, B so versot, HL seer of so ontbreken. - 10, M Och, hooverdye, gierichyt, haet ende nyt, BHL haet ontbr. (in het Eng. ook 4 ondeugden vermeld). - 18, M tvolck soude, BHL souden. - 27, M in desen leven ende in deser tempeesten (Eng. 48: ‘In theyr life and wycked tempestes), BHL ende ontbr. - 38, M al is verloren, HL als. - 62, M daerom wil ic, BHL daer wil ic. - 68, M Ghi sult nu staen tot swaren last (metrum verbeterd. Cf. Ischyrius, 124: ‘hodie suspirabis graviter), BHL nu ontbr. - 78, M hy peynst om u wel (metrum verbeterd), BHL wel om u. - 82, M Rekeninghe, wat sal dat bedieden (betere lezing: de klemtoon valt op dat), BHL salt bedieden. - 93, M Oock en behoort haar, BHL hoort. - 128, M smeken noch kermen, BHL oft kermen. - 149, M ende dat ick so, BHL dat ontbr. - 174, M ten helpt al niet (metr. verbeterd) BHL al ontbr. - 185, M dus wil ic hem, BHL Oock wil ic hem

[p. 958]

(Eng. 204: Therfore will I. - Ischyrius, 322: Nam ego ad (vos). - 197, M ick hielpt u wreken, BHL helpt. - 213, M Nu ghy spreekt, BHL nu ontbr. - 249, M al totten daghen, (metr. verbeterd) BHL al ontbr. - 297, M wij holpen u, BHL helpen. - 310, M wat ick al heb (metr. verbeterd) BHL al ontbr. - 313, M ende helpt mi myn rekeninghe, BHL mi ontbr. - 330, M hoe soudick my verbliden, BHL my ontbr. - 333, M also is (1. ist) hier ghevaren, BHL Hoe ist hier. - 340, M maghen (de goede lezing), BHL maghe. - 349, M. Die wil, die wacht hem (metr. verbeterd), BHL die ontbr. - 366, M wat raet can u (= Eng. 401: Than can I helpe you), BHL wat rade sal u. - 368, M Tsyn al ander smetten: letten BHL Tes al een ander smette. - 397, M ick hadde u oyt gemint, BHL oock ghemint. - 405, M uwe ben, BHL u ben. - 415, M. Daerom ist tgoet der zielen dief (= Eng. 447: to thy soule good is a thefe), BHL tgoet kenne ic der sielen dief. - 422, M dwelck mi lief es, BHL dat mi lief es. - 434, M so claer toe als gelas, BHL so ontbr. - 435, M vandict al ghedwas, BHL als ghedwas. - 436, M wert ick denckende op myn goet (de goede lezing), BHL dencken op myn goet. - 437, M. Daer ick altoos aen legde, BHL altoes ontbr. - 438, M maer dat en gaf, BHL maer ontbr. (Eng. 473: but there had I leest). - 439, M omdat tgoet in verdoemenis staet (= Eng. 474: For my goodes...), BHL Dan dattet goet. - 447, M ic duchte sy niet comen en can van der stede, BHL niet connen en sou. - 457, M dit hebbick wel vernomen, BHL dit ontbr. - 468, M dies u siel, BHL des u siel. - 475, M ic bid u om troost, BHL troost mi. - 476, M of ic moet eeuwlijk syn verloren, BHL of ic ben e.v. (= Eng. 500: or else I am for ever damned). - 478, M syn my al afgegaen (cf. Ischyrius, 800: amici omnes), BHL al ontbr. - 519, M Nu biddick u, biechte (= Eng. 552: ‘I pray you’), BHL u ontbr. - 527, M met abstinentie ja oock met pynen, BHL ende met pynen (= Eng. 560: abstynence and perseveraunce). - 537, M Bidt hem genade, ghy sultse vinden, BHL dit suldi vinden. - 539, M siet dat gy altyt bi hem seyt, als hi hem tot penitencie keert (Ischyrius, 881: abfore tibi fas non erit unquam), BHL altijt en hem ontbr. - 544, M stranghe ende hart, BHL strenghe (overal elders strang). - 563, M aenhoort mijn roepen (= Ischyrius, 965: Has querulas voces piis auribus excipe), BHL Hoort mijn roepen (maar Eng. 593: Here my clamorous complaynte). - 568, M Maria Moeder gods almachtich (de goede lezing, cf. 847 en 853), BHL Moeder des hemels. - 569, M staet mi ter noot oock bi (metrum verbeterd), BHL bi ontbr. - 575, M maect mi dyns kints ryck deelachtigh, BHL uwes kints (doch vs. 572

[p. 959]

dynen sone). - 582, M so geve icse u, BHL gevicx u. - 589, M moet ghy nu so syn geslagen, BHL so ontbr. - 615, M doet aen dit cleet tot uwen loone (metrum verbeterd), BHL t'uwen loone. - 620, M Het sal gode alte male wel behagen (de goede lezing), BHL al te wel. - 639, Vroetscap, Cracht, Scoonheyt, BHL Wysheyt (doch elders altijd Vroetscap. - 648, - M aldus heb, BHL dus. 661, M Wi sullen u alle deugkden raden (metr. verbeterd), BHL duecht raden. - 663, M dit syn vrienden, BHL dit syn die vrienden. - 678, M theylich sacrament (= Eng. 709: holy sacrament), BHL heylich ontbr. - 687, der menschen, BHL des menschen. - 689, gaf uit synder herten ten fijnen, BHL herten sine⁽¹⁾. - 699, M dat is seer wel ghedaen (= Eng. 730: that is the best you can do), BHL wel ontbr. - 710, M handelt sinen schepper (= Eng. 739: handeleth his maker), BHL den schepper. - 723, M daer hy gaff (de goede lezing), BHL gaf hi. - 725, M hy en vercochtse ons nyet (= Eng. 754: solde them not), BHL se ontbr. - 732, M by oncuyssche wyven in onsuyverheden van haren lyve, BHL oncuyssche en haren ontbr. - 737 haer goede leeren, BHL goede ontbr. - 740, M sonder meerder vermaen (de goede lezing), BHL niet meer vermaen (dit geeft geen zin). - 745, M ick heb ontfanghen theylich sacrament, BHL mijn sacrament (Eng. 773: receyved the sacramente for my redempcyon and (thou) myne extreme unccyon, cf. Ischyrius, 1309). - 760, M Sterck ende vroom, BHL ende ontbr. - 763, M vrienden, we en willen niet, BHL lieve vrienden (Eng. 790: ‘frendes’, alleen, maar Ischyrius, 1345, caroe sodales). - 778, M doen ict haer vraechde, BHL ic. - 783, M ick gae seker wege, BHL ic wil (Eng. 813: I wyll hye me - Ischyrius, 1384: abcedo). - 793, M my is leet dat ick hier heden quam (= Eng. 819: I repente me that I hether came. - En Ischyrius, 1403; poenitet me huc unquam... tulisse pedem), BHL dat icker heden quam. - 801, M soo schoon ter keure (metrum verbeterd), BHL soo ontbr. - 805, M ic sals mi wel wachten, BHL wel ontbr. - 824, blyft ghy my by?, (de goede lezing), BHL bi mi. - 824, M u nyet ontwycken, BHL nemmermeer beswyken (Eng. 853: wyll not forsacke the...). - 837, M Neempt hier aen exempel, B Neemter, HL Neemt. - 841, M merct doch hoe, BH, doch merct hoe,⁽²⁾

(1) Zie over deze plaats tekstcritiek, v. 689.

(2) De symmetrie met v. 844, Nu merct, bewijst dat de lezing van BH, ‘doch merct’, de goede is - en niet de lezing van M merct doch. Noch Ischyrius (1497), noch het Engelsch, hebben hier Duecht, zooals alleen L leest.

[p. 960]

en L Deucht, merct (corrupteel). - 866, M neme ick ten lichame wt, BHL den lichaem uut. - 871, M neempt dit in dancke (= Eng. 902: This memoryall), BHL dit ontbr. - 874, M syt dies wel vroet (metrum verbeterd), BHL dies syt vroet. - 891, Elck mensche soo moet vesten, BHL soo ontbr. - 894, M dat jonne ons Godt, de hemelsche vader, (de goede lezing, cf. 664), BHL Godt ontbr.

In deze lange lijst van varianten komen zeer vele plaatsen voor, waar M het metrum nu verbetert, of waar zijne lezingen worden bevestigd door Everyman of Ischyrius.

Verwantschap van het handschrift met den incunabeldruk (1495). - De incunabeldruk (B) wijkt op zeer vele plaatsen af van de lezingen der postincunabel-drukken H en L. We kunnen vaststellen dat M bijna altijd aan de zijde staat van B, tegenover HL. Zoo hebben vers 24 MB alst behoort, HL als behoort - 28 MB arger worden, HL worden argher - 87 MB u geschrifte ende pampieren, HL ende u pampieren - 91 MB besteet, HL bestaet. Onnoodig telkenmale den tekst der afwijkingen te drukken. De belangstellende lezer zal MB tegenover HL zien staan op de volgende plaatsen 95, 101, 167, 172, 179, 188, 232, 258, 259, 275, 297, 299, 312, 347, 389, 406 MB Elckerlyc, ic... (= Eng. 439: Everyman, ...) HL elckerlyc ontbr. in MB u mer, HL maer u), 417, 490, 508 (MB seer lief (= Ischyrius, 845: Deo superisque simul gratissima virgo est) HL seer ontbr. 561, 566, 583, 585, 605, 628 (MB nu vrienden, Eng. 655. now frendes, HL op vrienden), 639, 643 (dit vers ontbreekt in HL), 652, 672, 675, 710 (MB sinen scepper = Eng. 739: his maker, HL den scepper), 754 (MB ‘deze lange vaert’ = Eng. 782: this vyage long, HL lange ontbr.), 763, 771, 808, 881, 885.

Daarentegen zijn er ook eenige plaatsen, waar M aan de zijde van HL staat, tegenover B. In B komen er drukfouten voor, die in HL verbeterd werden. Geen enkele van die drukfouten is in M te vinden, hetgeen bewijst dat de M-tekst niets te doen heeft met den eigenlijken B-tekst.

Er is verwantschap tusschen beide teksten - meer niet.

Zoo leest B 362 vervult, drukfout voor vervuylt, 367 wi voor mi; 393 it, drukfout voor ict - 417 ‘nu wil ic’, drukfout voor ‘soe wil ic, - 468 meyn, drukfout voor weyn - 495 met mi, drukfout voor ‘met di’ - 500 reyne, voor rivier - 540 als sy, voor ‘als hy’ - 619 god heer, drukfout voor ‘hoe heet’ - 683 gave, voor grave. Op enkele plaatsen is een woord in B weggevallen,

[p. 961]

dat HL herstelt, en M ook heeft: MHL lezen 352: sullen my nu troost geven (in B nu ontbreekt) - 414 hadde so lief (in B so ontbreekt) - 735 oft god wil (in B oft ontbreekt) - 782 suldi mi ooc ontgaen? (in B ooc ontbreekt. - Cf. Ischyrius, 1383: tu me etiam linques.) - 792 alleen te gaen (in B alleen ontbreekt. Cf. Ischyrius, 1407: te solitarium profiscici) - 845 mijn duecht, die wil (in B die ontbreekt).

Er zijn dan nog enkele onbeduidende varianten, waar B alleen staat tegenover al andere teksten. Zoo ik wel heb gezien, zijn er slechts drie plaatsen, waar B alleen staat, die een afzonderlijke bespreking verdienen.

B leest vs. 599:

Elckerlyc, nu syt vro ende blide.
U weldaet coemt: nu syt verhuecht.

Het eerste nu ontbreekt in MHL en kan dan ook best worden gemist⁽¹⁾.

Maar Everyman heeft hier ook twee now's. De vertaler schijnt bijgevolg de lezing van B onder de oogen te hebben gehad: hij vertaalt (623):

Now, everyman, be mery and gladde
Your good dedes do come, ye may not be sadde.
Now is your good dedes hole and sounde.

B leest vs. 837:

Neemter exempel an, alle diet hoort ende siet.

Alle ontbreekt in MHL. Maar de Engelschman vertaalt hier (867):

Take example all ye that this do here and se.

Hij schijnt dus de lezing met alle onder de oogen te hebben gehad.

Zelfde geval met Ischyrius, welke hier vertaalt (1492):

En omnes in me convertite lumina, animum intendite,
Tempori sapite.....

De lezing van B (alle) zal hier wel oorspronkelijk zijn: wegens het metrum, denkelijk te lezen: ‘al diet hoort’⁽²⁾.

(1) Ischyrius, 1008, heeft hier geen enkel nunc.

(2) In de Raaf's uitgave wordt dan ook de B-lezing behouden.

[p. 962]

B leest vs. 574:

Bidt voer mi dynen sone voerdachtich

So dat ic mach gaen inden rechten pade,

574. Daer die wegen niet en syn onrachtich.

onrachtich kan niets anders zijn dan een wisselvorm van onrechtich.

Maar MHL lezen hier: onrastich: hetgeen een Brabandsche vorm is voor onrustich (rast = rust). Het regelmatige rijm is hier - achtich. Maar het kan ook zijn dat wij voor een assoneerend rijm staan (cf. vs. 76 blyct: ryck). Welke hier de oorspronkelijke lezing is, blijft twijfelachtig: want ‘het rechte pad, dat niet is onrechtig’ lijkt me toch wat naïef uitgedrukt.

Zit hier soms een corrupteel achter?

Everyman geeft geen licht: hij laat het vers onvertaald.

Doch Ischyrius vertaalt (953):

...trames deviantium

Rectissimus et inoffensus gradientibus.

inoffensus staat dichter bij niet onrastich dan bij niet onrachtich. Maar Ischyrius had waarschijnlijk een andere lezing onder de oogen.

Ik moet bekennen dat ‘het rechte pad, daar de wegen niet zijn onrechtig of onrustig’, mij erg verdacht voorkomt⁽¹⁾.

Wat de lezingen betreft waar de jongste druk van 1525 (L) alleen staat, deze zijn ofwel drukfouten, ofwel foutieve lezingen.

Zoo ik wel heb gezien, is er slechts een enkele plaats, waar L akkoord gaat met M, tegen BH, die een bespreking verdient.

Elckerlyc zegt aan Kennisse dat hij bereid is zich tot Biechte te wenden, zooals Kennisse het aanraadt. L leest (V. 501):

Uut reyner bestier

So gaen wi tot daer (lees haer)....

B heeft: ‘reyne bestiere’ - H ‘reynen bestier’. De Raaf wil lezen ‘met reynen bestier’, en hij geeft deze woorden aan Kennisse.

M heeft hier dezelfde lezing als L: ‘Wt reynder bestiere’. - en deze lezing laat zich goed verdedigen: reyner schijnt hier de comparatief vorm te zijn - en de tekst zou dan beteekenen ‘= om

(1) Naar den tekst van Ischyrius te oordeelen (gradientibus) stond er in zijn copie iets als:

.... in den rechten pade.

Daer diet volgen niet en syn onrastich.

[p. 963]

de zaak beter (zuiverder) te besturen - om de zaak beter in het reine te brengen’. Doch Ischyrius en de Engelschman hebben het anders begrepen: De eene vertaalt (v. 835):

Ex animo perplacet, pariter gradiamus ambo.

De andere (537):

For joye I wepe: I wolde we were there.

Hebben zij soms een andere lezing onder de oogen?

Foutieve lezingen in M. - Alhoewel het handschrift ons een rijken oogst van nieuwe en uitstekende varianten aanbiedt, zal het toch niemand verwonderen, zoo dit late hs. (1594) ook vele foutieve lezingen bevat, welke door onze drukken kunnen worden verbeterd.

De copie is zeer slordig: ik heb reeds gezeid dat hier een twaalftal verzen overgesprongen werden, die in de drukken staan: vs. 99 (de helft van het vers), 121, 275, 289, 309, 317 (de helft) 591, 719, 799, 817-818.

Bovendien zijn er een groot getal foutieve lezingen, die de drukken helpen verbeteren. Plaatsen die geen zin geven: zooals v. 521 ‘In den middele stond si’, voor ‘u lyden mi wel kont is’.

De vergelijking met het Engelsch en het Latijn toont aan dat de drukken dikwijls de goede lezing bewaren, tegen M. Zoo b.v. vers 836 ‘Want myn tyt is schier vervult’. M leest: ‘... is hier vervult’. Beide lezingen geven een goeden zin. Doch het Engelsch heeft (v. 866): ‘For I se my tyme is nye spente awaye’. Schier is dus de goede lezing.

Een lijst opstellen van alle verkeerde lezingen ware bladzijden vullen, want ze zijn zeer talrijk. Komt er ooit een critische uitgave tot stand, waar heel het apparaat van varianten in opgenomen wordt, dan zal op vele plaatsen de lezing van M niet in den tekst staan, maar in de voetnota worden vermeld.

[p. 964]

Besluit.

Thans is met den Elckerlyc-tekst gebeurd hetgeen eenige jaren geleden met onzen Reinaert I gebeurde: Een nieuw handschrift werd ontdekt, dat ons heel onverwachts velewelkome varianten aanbrengt. Wij zijn bijgevolg tegenwoordig in staat een critischen tekst van Elckerlyc te bezorgen, welke oneindig veel dichter bij het autographon van Petrus Diestemius staat dan vroeger het geval was - (En dit is immers het doel van alle critische uitgaven).

Maar wij zijn er nog heel verre van verwijderd overal dit autographon te kunnen herstellen.

Wanneer men onze twee Reinaert I-handschriften vergelijkt met Reinardus Vulpes, met den Reinaert II en met de Proza, zoo stelt men vast dat in beide handschriften nog vele corrupteelen voorkomen: Zie dienaangaande J.W. Muller's uitgave van Reinaert I en zijn Critisch Commentaar.

Zelfde geval met de twee Elckerlyc-teksten (M, en den gedrukten tekst). De vergelijking met Everyman, met den Homulus van Ischyrius en de vertaling van Jasper van Gennep leert ons dat ook hier de Dietsche tekst op vele plaatsen corrupt moet zijn.

Ik heb reeds in mijn Tekstcritiek aangetoond dat op verschillende plaatsen, verzen overgesprongen werden, die de Engelschman en Ischyrius beide onder de oogen hebben gehad en vertaalden (vs. 62, 99).

Uit de vergelijking met de Engelsche, Latijnsche en Duitsche bewerkingen blijkt dat emendaties zich in het Dietsch opdringen. Thans weer een opsomming maken van de door mij voorgestelde verbeteringen in mijne Tekstcritiek zou een nuttelooze herhaling zijn.

Doch deze mijne emendaties latende voor hetgeen zij waard zijn, wensch ik hier beknopt aan te toonen dat vele secure tekstverbeteringen door mijne voorgangers voorgesteld, door het nieuwe handschrift niet werden bevestigd.

V. 60 lezen alle Dietsche teksten: ‘Buten gods vreese ende alte vreeslick’. Het Engelsch en Jasper van Gennep bewijzen dat hier vleeslick moet worden gelezen (Logeman, Prioriteit, 38).

Vers 112 lezen alle teksten: ‘Waer ic met schatte te verleeden: gebieden’. Rijm niet in orde: de Raaf emendeert vermieden, een uitstekende conjectuur. Dit vermieden (= uitkoopen) natuurlijk niet te verwarren met vermiden (= vermijden), dat een heel ander woord is.

[p. 965]

V. 118-119 in al onze teksten:

Nu en weet ick myns selves ghenen raet
Van rekening doen: mijn pampier
Es so verwerret...

Hetgeen niet rijmt. De Raaf emendeert zeer goed: ‘myn pampier staet: raet’. Es valt dan weg.

V. 160, alle Dietsche teksten lezen naerstelic. Maar het Engelsch heeft shortely (181) en het Latijn celeriter (273). Zoo dus te lezen haestelic (Logeman, Prioriteit, 56).

Vs. 179 luidt het rijm: ‘mede te trecken: ick wane’. De Raaf emendeert: ‘mede te gane’ - hetgeen denkelijk de oorspronkelijke lezing is.

Vs. 210 alweer het slecht rijm: ‘verhuecht: versaecht’ waar, ofwel met de Raaf moet gelezen worden behaecht, ofwel met Leenderts verdaecht (= opgemonterd).

Vs. 226-7 nog een corrupt rijm: ‘so ghi hebt beloeft: dats mi wel blikelyc’. Hoe hier gelezen?

Vs. 237 waarschijnlijk te lezen met de Raaf: ‘Dat seidic’, in plaats van soudic (naar het Engelsch 257; ‘So I sayde’).

Vs. 273, ‘sonder omsien,... jaet!’, aan Geselscap toe te kennen (Logeman, Prioriteit, 73 en mijne tekstcritiek, 273).

Vs. 448 rijm bedorven: ‘toe dorren spreken: nochtans’. Met de Raaf zeker te lezen ‘dorren spreken an: nochtan’.

Vs. 526, luidt in alle onze teksten:

... een juweelken rene

Dat penitentie heet alleene..

526. Daer suldi u lichaem mede termynen.

Termijnen geeft hier geen zin. Moltzer emendeert trahynen (naar het Eng. 559, chastysed - en Ischyrius, 867, piabis).

Alle commentatoren hebben reeds de opmerking gemaakt, dat alleene een leelijke stoplap is. Zij laat zich echter gemakkelijk uit den tekst verwijderen. Men leze:

een juweelken rene

Dat peniteutie heet. Alteenen
Seldire u lichaem mede trahynen.

Alteenen (met de beteekenis altijd door) staat nog aan het rijm, vs. 278. - En wat verder zegt Kennisse (538) ‘oerboert die harde knopen altyt’.

In vs. 534 is gesond weggevallen. Men leze, met Logeman (Prioriteit. bl. 115): ‘So sal syn duecht gesond werden spoedig’.

In vs. 558 het rijm scat te veranderen in saet (met Kalff en de Raaf).

[p. 966]

Met behulp van M, is vs. 563 nu te lezen:

Aenhoort (M) mijn roepen; al is het te spade
Mijn bede toch (M) in den troon ontfaet.

Maar Logeman (Prioriteit, 120) heeft reeds de opmerking gemaakt dat te uit den tekst waarschijnlijk moet worden geschrapt. Immers het Engelsch leest hier (593): ‘though it late be’. (En niet ‘too late’).

De nieuwe lezing toch schijnt dit te bevestigen. Overigens is het, volgens de Christelijke leer, nooit te laat om berouw te hebben.

Den tekst dus te lezen, met de volgende interpunctie:

Aenhoort mijn roepen! Al is het spade,
Mijn bede toch in den troon ontfaet!

Toch is de weerslag van al is.

Vs. 566 zegt Elckerlyc:

Scryft mi int boeck des hemels blade (M B).

Daar ‘hemels blade’ geen zin geeft, en dat Ischyrius hier (969) leest: ‘Scribe volumina vitoe meo nomine’ - zal wel moeten verbeterd worden ‘int boeck des levens blade’. Het Boeck des levens wordt in onze oude literatuur herhaaldelijk vermeld, naar Exodus 32, 32-33. (Zie de nota van Logeman, Prioriteit, bl. 120).

In al onze Dietsche teksten staat vs. 869 wi of ons, - hetgeen zeker moet verbeterd worden in gi of u (Logeman, Prioriteit, 160 en mijn Tekstcritiek, vs. 869).

Deze lange reeks voorbeelden toont zonneklaar aan, dat (ondanks het nieuwe handschrift M) onze Dietsche tekst de genezende hand der critiek niet kan missen.

En nu nog eenige slotopmerkingen. Het staat vast dat onze incunabel-uitgave van 1495 (B) een echt knoeiwerk is. Zoo Pieter Doorlant de auteur van Elckerlyc is, zal hij zeker uit zijn vel gesprongen zijn, toen hij zag wat de uitgever van zijn drama had gemaakt. (Immers Doorlant stierf eerst in 1507). Hij zou zeker bij dien knoeier hebben geprotesteerd, en de volgende uitgaven zouden dan degelijker zijn geweest. Dit is echter het geval niet. Ondanks enkele onbeduidende wijzigingen, is de tekst der postincunabels (1502 en 1525) wel dezelfde als die der vorige uitgave. En hieruit meen ik te mogen afleiden dat

[p. 967]

P. Doorlant de auteur niet is. Deze was zeker reeds overleden vóór 1495, en hij heeft bijgevolg de gelegenheid niet gehad te protesteeren tegen de barbaarsche verminking van zijn tekst.

Vervolgens nog een tweede opmerking: Logeman (Prioriteit, 122) heeft bewezen dat Jasper van Gennep den Dietschen Elckerlyc heeft gekend. Maar nu staan we voor de vraag (zij werd nog niet besproken): Welke is de waarde van de Elckerlyc-copie, die van Gennep onder de oogen had?

Dienaangaande zou ik een gissing willen uiten: Jasper van Gennep was boekdrukker te Keulen. Hij was de gewone uitgever van Ischyrius, voor wien hij in 1533 zijn Hortulus animoe in het licht zond, en in 1536 zijn Homulus. Van Gennep was met het drama zeer ingenomen en besloot het in het Duitsch te vertalen. Doch acht ik zeer onwaarschijnlijk dat hij een Dietschen tekst van Elckerlyc in 1536 te Keulen heeft gevonden. Hij wist door den Homulus, dat Ischyrius een Nederlandschen tekst had gevolgd van zekeren Petrus Diestemius, en dat dit tooneelstuk op een Brabandsch landjuweel werd bekroond. Ik houd het ervoor dat J. van Gennep zich tot Ischyrius zal hebben gewend om het Dietsche origineel van hem te verkrijgen. (Hij bleef met Ischyrius in betrekking, aangezien hij in 1537 nog een tweede verbeterde uitgave van Homulus bezorgde). Ischyrius zal hem dan een afschrift van de Dietsche copie hebben bezorgd, waarop hij had gewerkt - of misschien de copie zelve.

Het valt zeer te betreuren dat J. van Gennep een zoo karig gebruik heeft gemaakt van den Nederlandschen tekst. Zijn plan was natuurlijk Homulus te vertalen; en dit Latijnsche drama is een zeer vrije vertaling van het Dietsch. Men kan zelfs zeggen: een omwerking, - want Ischyrius breidt bijna overal zijn origineel uit. J. van Gennep hield zich aan den Homulus-tekst. Hij wenschte klaarblijkelijk oorspronkelijk werk te leveren; waar de Dietsche rijmen zich zeer goed in het Duitsch laten omzetten, wijzigt hij stelselmatig: Hij was denkelijk bevreesd dat men hem van plagiaat zou beschuldigen.

Voor de critische herstelling van onzen Dietschen tekst, is het jammer dat van Gennep op deze wijze heeft gewerkt. Want de copie, die hij van Ischyrius had verkregen, schijnt een zeer goeden tekst te hebben bevat: op vele plaatsen beter dan onze Dietsche copiën. En ook veel beter dan de copie waarop de Engelschman heeft gewerkt (zie dienaangaande mijn volgend hoofdstuk over de Prioriteitsvraag).

[p. 968]

Nog één slotopmerking.

Petrus van Diest (Diestemius) was een Brabander, en zijn drama werd op een landjuweel in zijn land bekroond. Het was dus vast en zeker in het Brabandsch geschreven. Maar we beschikken over geen enkele Brabandsche copie van Elckerlyc. M (1594) is een Vlaamsch afschrift, waar het Brabandsch bijna overal vervlaamscht wordt. Enkele uitzonderingen daargelaten - want M schrijft (699), Brab. houwelyk, in plaats van Vl. huwelijk; grouwen en bespouwen (460), Brab. verstiven (633).

De incunabeldruk (1495) is Hollandsch: uitgegeven te Delft (volgens Campbell, bij Christ. Snellaert). Doch hier straalt het Brabandsch van P. Diestemius op verschillende plaatsen nog door. Zoo v. 229 selken reyse, 237 selc geveert, 383 selcker reisen. Overal elders Vl. en Holl. sulke. Natuurlijk heeft Diestemius op zijn Brabandsch overal selk geschreven. (In H en L wordt overal selk verwijderd).

V. 504 in B: ‘Daer selen wyse vinden’. Overal elders Vl. sullen. Natuurlijk heeft Diestemius overal Brab. wi of si selen geschreven.

De Brab. vorm ghi selt en seldi komt in geen onzer teksten voor.

In B op ongeveer de helft der plaatsen met, op de andere helft mit (hetgeen in het Mid.-Hollandsch zeer gewoon is). Diestemius heeft natuurlijk overal Brab. met geschreven.

In B heel dikwijls ic bin; maar ook dikwijls ic ben. Diestemius schreef zeker, zooals alle Brabanders uit zijn tijd, ic ben.

Vs. 300 lezen M en B: ‘met droever herten’ - hetgeen H en L in droeviger veranderden. In het Mnl. is droef (Duitsch trübe) de gewone Zuid-Nederlandsche vorm. Droevig is in de Middeleeuwen Hollandsch.

Ik laat dan de Brabandsche spelling nog ter zijde: dit zou me te ver leiden.

Tot nog toe vertoonen alle onze critische uitgaven van Elckerlyc een mengelmoes van dialecten. Moest ik er echter toe komen om een critische uitgave te bezorgen, dan zou ik niet aarzelen zoo veel het kan, overal de Brabandsche vormen en spelling te herstellen, die P. Diestemius in zijn autographon zeker heeft gebruikt.

Voor iemand, die in het 15^d eeuwsch Brabandsch thuis is, is dit een eenvoudig kinderspel.

Ik heb in de voorgaande bladzijden de aandacht gevestigd op het groot belang dat het nieuwe handschrift voor onzen

[p. 969]

Elckerlyc biedt. Om mijne collega's, die zich ook met dit drama bezig houden, in staat te stellen te oordeelen in hoe ver al mijne opmerkingen juist zijn, meen ik goed te doen met een afschrift van M te leveren.

Ik hoop dat zij er nog veel zullen kunnen uithalen, dat ik niet heb gezien.

[p. 971]

IV.
Een nieuw handschrift van Elckerlyc.

Den spiegel der salicheyt.
een schoon spel van Elckerlyck mensche.

In den iersten spreect Godt aldus:

Ic sie boven wt mynen troone
Dat al dat is in smenschen persoone
Leeft sonder vreesen onbekent;
Oock sie ick tvolck alsoo verblent
⁽¹⁾ In sonden, sij en kennen my nyet voor Godt.
Op daersche goet synse seer versot,
Dat hebben sy voor haren Godt vercoren
En my vergeten, die hier te voren
De doot heb geleden om smenschen profijt
Och, hooverdye, giericheyt, haet ende nijt
Metter seven dootsonden onvermoghen
Worden ter weerelt nu voort getoghen
Want mits de seven dootsonden gemeene
Is opgedaen mijn wrake; des ick [in] weene
Ben seker met alder hemelscher scharen.
Die seven deuchden, die machtich waren,
Syn alle verdreven ende verjaecht,
Want donnoosel heeft my seere geclaecht
Elckerlyck leeft nu sonder sorghen.
Nochtans en weten sy geenen morghen.
Ick sie wel hoe ict volck meer spare
⁺ Hoet meer argert van jare tot jare

(1) De versnommering is die van Logeman en Endepols: voor het terugvinden van een lezing van het hs., zal dit aldus gemakkelijker zijn voor den lezer, die vergelijken wil.

+ (fol. 41 v^o)

[p. 972]

 

Al dat opwast ergert voort.

 

Daerom wil ick nu, alst behoirt,

 

Rekeninghe van Elckerlyck ontfaen

 

Want liet ick de werelt dus lange staen

 

In desen leven ende in deser tempeesten

 

Tvolck soude arger worden dan beesten

 

En souden noch deen den anderen eten.

30

Myn puer geloove es al vergeten,

 

Dat ick haer selve geboot te houwen:

 

Het cranct, het dwynt, het staet te couwen

 

Daer ick soo minnelyck om sterf de doot

 

Onschuldich, sonder bedwanck oft noot,

35

Om dat ick meende dat sy by desen

 

Mynder glorien gebruyckich souden wesen

 

Daer icse toe hadde vercoren.

 

Nu vindick dattet nu al es verloren

 

Dat ick soo costelyck hadde ghemeent.

40

Hoe menich goet ick hem heb verleent

 

Wt mynder ontfermherticheyt tresoor

 

Dat hem toebehoort, nochtans synse soo door

 

Ende verblent int aertssche goet

 

Als dat justitie wercken moet

45

Aen elckerlyck, die leeft soo onvervaert.

 

Waer sydy myn doot, die nyemant en spaert?

 

Compt hier; hoort wat ick u sal vermonden.

 

De doot.

 

Tuwen bevele tot allen stonden,

 

Almachtich Godt, seght u beheet.

 

Godt.

50

Gaet henen tot elckerlyck gereet

 

En seght hem van mynen weghen saen

 

Dat hy een pelgrimagie moet gaen,

 

Die nyemant ter weerelt en mach voorby

 

Ende dat hy Rekeninghe come doen my

55

Sonder vertreck: dats myn gebot!

 

De doot.

 

Het wort gedaen, almachtich Godt.

 

Ick wil ter weerelt gaen regneren;

 

Ock sal ick rasselyck sonder cesseeren

[p. 973]

 

Tot Elckerlyck gaen: hy leeft soo beestelic

60

Buyten godts vreese ende alte vreeselyck.

 

Voor Godt aenbidt hy daertssche goet

 

Daer hy deeuwighe vreuchde om derven moet:

 

⁺ Daerom wil ic tot hem gaen met snellen keere.

 

Hy compt hier gaende. Help godt de Heere,

65

Hoe luttel moeyt hy op myn comen!

 

Ay, Elckerlyck, u wort saen benomen

 

Dat ghy te houden meent seer vast.

 

Ghy sult nu staen tot swaren last

 

Voor godt almachtich ende buyten seghe.

70

Elckerlyck, waer sydy op weghe

 

Dus moy? Hebdy godt al vergheten?

 

Elckerlyck.

 

Waer by vraechdys?

 

De doot.

 

Dat suldy weten!

 

Wilt naer my hooren tot desen stonden:

 

Neerstelyck ben ick aen u gesonden

 

Van Godt wt des hemels pleyn.

 

Elckerlyck.

75

Aen my ghesonden?

 

De doot.

 

Ja ick, certeyn.

 

Al hebt ghy syns vergeten alst blyct,

 

Hy peynst om u wel in syn Ryck,

 

Alsoo ick u sal voor ooghen leggen.

 

Elckerlyck.

 

Wat begheirt godt van my?

 

De doot.

 

Dat sal ick u segghen:

80

Rekeninghe wilt hy van u ontfaen

 

Sonder eenich verdrach.

+ (Kol. b)

[p. 974]

 

Elckerlyck.

 

Hoe sal ick dat verstaen?

 

Rekeninghe? Wat sal dat bedieden?

 

De doot.

 

Al gevet u vrempt, het moet geschieden.

 

Noch moet ghy aen nemen sonder verdrach

 

Een pelgrimagie, die nyemant en mach

 

Weder keeren in gheender manieren.

 

Bringt u geschriften ende pampieren

 

Met u ende besietse voordachtich,

 

Want ghy moet voor godt almachtich

90

Rekeninghe doen, des seker syt;

 

Ende hoe ghy besteet hebt uwen tyt

 

Van uwe wercken goet en quaet

 

⁺ Oock en behoirt hier gheen verlaet

95

Van dien, nu het wesen moet.

 

Elckerlyck.

 

Wa, daer ben ick qualyck op voorsien,

 

Rekeninghe te doene voor gode bloot.

 

Wie sydy, bode?

 

De doot.

 

Ick ben die doot,⁽¹⁾

100

Daer elckerlyck sal by

 

Godts bevele rekeninghe doen my.

 

Elckerlyck.

 

Och doot, sydy my soo by,

 

Als icker alderminst op moede?

 

Doot, wilt ghy van my hebben goede?

105

Duysent pont sal ick u gheven

 

Op dat ick behouden mach mijn leven

 

En doet my een verdrach van desen.

+ (fol. 42a)

(1) ‘Die niemant en spaert’ (overgeslagen).

[p. 975]

 

De doot.

 

Elckerlyck, dat en mach nyet wesen.

 

Ick en aensie goet, schat noch have:

110

Paus, coninck, hertoghe noch grave

 

En spaer ick niet na godts gebieden.

 

Waer ick met schatte te verleeden,

 

Ick creghe wel alder weerelt goet.

 

Nu houdet al met my den voet:

115

Oock en geve ick wtstel noch verdrach.

 

Elckerlyck.

 

Allendich arm catyff, o wach!

 

Nu en weet ick myns selfs geenen raet

 

Van rekeninge te doene: myn pampier

 

Is soo verwerret en soo besledt

120

Ick en sie daer geen mouwe toe geset.

121

[So is mijn herte om desen in vaer]

 

Och, mocht ick noch leven twaelf jaer

 

Soo soudick myn gescriften exponeren

 

Ende oversien. Wilt doch cesseren

125

Als nu, lieve doot, van wraecken

 

Tot dat ick voorsien ben op de saecken:

 

Dat biddick u, door godts ontfermen.

 

De doot.

 

U en mach baten smeecken noch kermen!

 

Dus siet wat u staet te beghinnen.

 

Elckerlyck.

130

Lieve doot, een saecke doet my bekinnen:

 

Al eest dat ick dese vaert moet aengaen

 

Soudick niet moghen wederkeeren saen,

 

Als ick myn rekeninghe hadde ghestelt?

 

De doot.

 

⁺

 

Neen ghy, nemmermeer!

+ (Kol. b)

[p. 976]

 

Elckerlyck.

 

Almoghende godts gewelt!

135

Wilt mijns ontfermen in desen noot.

 

En soudick nyemant, cleyn noch groot,

 

Daer moghen leyden, had icx van doene?

 

De doot.

 

Ja ghy! waer yemant soe koene

 

Dat hy de vaert met u bestonde.

140

Spoet u, want godt, die alle gronde

 

Doorsiet met synen goddelycke ooghen,

 

Begheert dat ghy voor hem compt tooghen

 

U rekeninghe, van dat ghy hebt bedreven,

 

Want wat meendy, dat u hier is gegeven

145

Dleven op aerde ende tytelyck goet?

 

Elckerlyck.

 

Aylacen, dat meendick.

 

De doot.

 

Hoe sydy dus onvroet,

 

Elckerlyck, daer ghy hebt V sinnen

 

Dat ghy soo onsuyver syt van binnen

 

Ende dat ick soo haestelyck come onversien

 

Elckerlyc.

150

Allendich catyf, waer sal ick vlien

 

Dat ick aff quaem deser grooter sorghen!

 

Lieve doot, verdraecht my tot morghen

 

Dat ick my verspreken mach van desen.

 

De doot.

 

Dat ick dat soude consenterende wesen

155

En doe ick nyet tot gheender tyt.

 

Ick sal [l. sla] den sulcken terstont int crijt

 

Sonder voor raet met eenen slach.

 

Aldus bereyt u desen dach.

[p. 977]

 

Icî wil wt uwen ooghen vertrecken,

160

Siet dat gy u neerstelycken gaet betrecken

 

Te segghen: nu compt den dach

 

Die Elckerlyck nyet voorby en mach.

 

Elckerlyck.

 

Ay, Elckerlyck, wat dedick oyt geboren!

 

Ick sie myn leven is al verloren

165

Nu ick doen moet dese lange vaert,

 

Daer ick soo qualyck tegen ben bewaert,

 

Ick en heb ter weirelt noyt goet bedreven

 

Aldus hebick seer luttel gescreven.

 

Hoe sal ick my excuseren int claer?

170

Eylacen, ick wou ick nu nyet en waer.

 

⁺ Dat waer mynder zielen groot toeverlaet.

 

Waer mocht ick nu soecken troost oft raet?

 

Godt de Heere, die alle dinck voorsiet,

 

Dat ick veel clage ten helpt al nyet.

175

Den tyt gaet verre: het es al na noene,

 

Eylacen, wat staet my nu te doene?

 

Wien mocht ick claghen deze saecke?

 

Laet sien oft ick myn geselschap spraecke,

 

Ende leyde hem voor oogen om mede te trecken

180

Sout hyt my ontseggen? neen hy, ick wane

 

Wy hebben ter weerelt in onsen daghen

 

Malcanderen soo groote vrientschap gedragen

 

Want ick betrouwe hem alder deucht.

 

Ick sie hem! Des ben ick vervreucht

185

Dus wil ick hem toe spreken sonder verdrach,

 

Goeden dach, geselschap!

 

Geselschap.

 

Elckerlyck, goeden dach

 

Moet u godt geven ende gesonde.

 

Hoe siet gy dus deirlyc! Doet my de conde:

 

Hebdy wat sonderlincx dat u let?

 

Elckerlyck.

190

Ja ick, geselschap.

+ (42 v^o, Kol. a)

[p. 978]

 

Geselschap.

 

Ochermen, hoe sydy dus ontset!

 

Lieve Elckerlyck, ontdect my uwen noot.

 

Ick blyve by u tot in den doot

 

Op goet geselschap en trouw gesworen!

 

Elckerlyck.

 

Ghy seght wel, geselschap!

 

Geselschap.

 

Wat tis verloren?

195

Ick moet al weten, u druck, u lyden.

 

Een mensche mocht druc wt u snyden!

 

Waer u misdaen, ick hielpt wreken

 

Al soudicker blyven doot gesteken

 

Ende ict wiste te voren claer.

 

Elckerlyck.

200

Danck hebt, geselschap!

 

Geselschap.

 

Geenen danck een haer!

 

Daer by seght my u dooghen.

 

Elckerlyck.

 

Geselle, oft ick u leyde voor oogen

 

Ende u dien last viel te swaer

 

⁺ Dan soudick my meer bedroeven daer.

205

Maer ghy seght wel, godt moet u loonen.

 

Geselschap.

 

Wa, ick meent sonder hoonen.

 

Elckerlyck.

 

Ghy seght wel boven schreve,

 

Ic en vant noyt anders aen u dan trouwe.

+ (Kol. b)

[p. 979]

 

Geselschap.

 

Soo en suldy oock nemmermeer.

 

Elckerlyck.

 

Godt loonts u ende ons vrouwe!

210

Gesel, ghy hebt my eensdeels verheucht.

 

Geselschap.

 

Elckerlyck, en weest nyet versaecht:

 

Ick ga met u al waert inde helle!

 

Elckerlyck.

 

Nu, ghy spreect als een goet geselle.

 

Ick salt u dancken soo ick best can.

 

Geselschap.

215

Daer en is gheen dancken an!

 

Die nyet en dede in wercken aenschyn,

 

Hy en waer nyet weert geselle te sijn.

 

Daerom wilt my uwen last ontdecken

 

Als getrouwe vriendt.

 

Elckerlyck.

 

Ick salt u vertrecken

220

Hier nu seker, al sonder veysen:

 

My is bevolen dat ick moet reysen

 

Een groote vaert ende stranghe.

 

Oock moet ick rekeninghe by bedwange

 

Doen den hoochsten Coninck almachtich.

225

Nu biddick u dat ghy weest bedachtich

 

Mede te gane, soo ghy belooft hebt.

 

Geselschap.

 

Dat es my blyckelyck.

 

De beloofte houdick van weerden.

 

Maer soudick sulcke reyse aenveerden

[p. 980]

230

Om beden wille, my soudet verdrieten:

 

Ick soude van desen gerucht verschieten

 

Maer toch willen wy tbeste doen

 

Ende ons beraden.

 

Elckerlyck.

 

Och, hoort doch dit sermoen!

 

Seyt ghy my nyet, had icx noot,

235

Mede te gane tot in myn doot

 

Oft in de helle, had ict begheert?

 

Geselschap.

 

⁺ Dat soudick zeker, maer sulc geveert

 

Es wtgesteken, plat metten rontsten.

 

En oft wy de vaert begontsten,

240

Wanneer souden wy weder comen na desen?

 

Elckerlyck.

 

Daer en es, yloo, gheen weder keeren!

 

Geselschap.

 

Ja soo? soo en wil icker nyet wesen!

 

En wie heeft u de bootschap gebracht?

 

Elckerlyck.

 

Eylacen, de doot.

 

Geselschap.

 

Help, heylighe godts cracht!

 

Heeft de doot geweest de bode?

245

Om al dat leven mach van gode,

 

En ginck icker nyet, mocht ict voorby.

 

Elckerlyck.

 

Ghy seydet my nochtans toe!

+ (fol. 43a)

[p. 981]

 

Geselschap.

 

Dat kenne ick vry!

 

Waert te drincken een goet gelage,

 

Ick ginck met u al totten daghe

250

Ja, oft waert ter kermisse buyten tstede,

 

Oft daer de schoone vrouwen waren.

 

Elckerlyck.

 

Ja, daer ghingdy mede!

 

Ick hoor wel ghy waert bereet,

 

Ginct met geneuchten toe.

 

Geselschap.

 

Hier en wil ick nyet mede, godt weet.

 

Maer woudy pelgrimagie gaen

255

Oft woudy yemant thooft afslaen

 

Ick holpen ontslippen tot inde broeck

 

Ende clieven ontween.

 

Elckerlyck.

 

Och, dat es een sober bescheet!

260

Geselle, gy wilt al anders dan ic, alst noot es;

 

Geselle, peyst om Trouwe, die groot es,

 

Die wy deen den anderen belooft hebben

 

over menich jaer.

 

Geselschap.

 

Trou hier, trou daer!

265

Ick en wilder nyet aen, daermede gesloten!

 

Elckerlyck.

 

Nu biddick u, en hadts u nyet verdroten

 

Doet my wtgeleye, maect my moet

 

Tot voor de poorte!

[p. 982]

 

Geselschap.

 

⁺ T Jacob, ick en sal nyet eenen voet!

270

Maer hadt gy ter weerelt noch gebleven

 

Ick en had u nemmermeer begeven.

 

Nu moet u onse Lieve Heere geleyen

 

Ende ick wil voorwaer nu van u scheyen.

 

Elckerlyck.

 

Is dat gesceyden?

 

Sonder omsien, eylacen Jaet.

275

[Nu sien ick wel, tes cranck toeverlaet].

 

t Geselschap, alst compt ter noot

 

Maer waer ick noch in weelden groot

 

Soo soumen met my lachen alteenen

 

Maer, lacen, men wilt met my nyet weenen.

280

Men seyt: in voorspoet vint men vrient

 

Die ter noot nyet seer en dient.

 

Een ander hem castye by desen.

 

Waer wil ic nu troost soeckende wesen?

 

Ick weet! aen myn vrienden ende maghen

285

Die wil ick mynen noot gaen claghen.

 

Al es my geselschap afgegaen

 

Sy moeten my doch ter noot bystaen

 

Want men doet int gemeen gewach

 

[Dattet bloet cruypt daert niet gaen en mach]

290

Ick salt besoecken op dat ick leven mach.

 

Waer sydy, vrienden en maghen?

 

Mage.

 

Hier syn wy, neve,

 

Tuwen gebode, stout ende coene.

 

Neve.

 

Elckerlyck, hebdy ons van doene?

 

Mage.

 

Dat segt ons vry

 

Ja, sonder verlaet

295

Wy syn tuwen besten, wat gy bestaet,

+ (f. 43b.)

[p. 983]

 

Al wout gy yemant doot slaen

 

Wy holpen u daer toe!

 

Neve.

 

Het moet alsoo staen,

 

Soumen dmaeghsschap te recht orboren.

 

Elckerlyck.

 

Godt danck u, myn vrienden vercoren.

300

Ic claech u met droever herten myn gevaernis,

 

Dat ick ontboden ben, alsoot claer is,

 

Een verre pelgrimagie te gaen

 

Daer nemmermeer en es wederkeeren aen

 

Ende moet rekeninge doen, die swaer is,

305

Voor den Heere, diet al openbaer is.

 

Mage.

 

Waer af moetty Rekeninghe doen?

 

Elckerlyck.

 

Van alle myn wercken, om cort sermoen;

 

Hoe ick hier heb mynen tijd versleten

 

[Op aertryck ende met sonden verbeten]

 

⁺ 310 Ende wat ick al heb bedreven

 

Den tyt geleent ende nyet gegeven.

 

Hier wilt mede gaen, dat u godt wil loonen

 

Ende helpt my myn rekeninge verschoonen,

 

Soo sal te minder werden myn seer.

 

Mage.

315

Daer mede te gane?

 

Neve.

 

Wat! schillet nyet meer?

 

Voerwaer ick heb een ander gepeyst.

+ (fol. 43 v^o a)

[p. 984]

 

Mage.

 

Ick valle op myn achter hielen!

 

Neve.

 

[Ten docht niet geveynst]

 

Ick seynder myn maerte, blyde ende vro:

 

Sy gaet geerne ter feesten.

 

Mage.

320

Ick segghe oock alsoo!

 

Ick soude verschieten int leste.

 

Elkerlyck.

 

En wildy dan niet mede gaen?

 

Neve.

 

En laet nyet haesten, beste:

 

Ten is tot geender feesten te loopen,

325

Noch tot geender sollen!

 

Elckerlyck.

 

Nu, om een eynde te knoopen,

 

Seght, wildy mede sonder verlaet?

 

Neve.

 

Ick neme wtstel, dach en raet

 

Ende neme myn genachte tot op een ander tyde

 

Mage.

 

Wy willen ons verblasen!

 

Elckerlyck.

330

Hoe soudick my verblyden?

 

Wat schoonder woorden men my biet,

 

Alst compt ter noot, soo ist al nyet.

 

Eylacen, alsoo ist hier gevaren.

[p. 985]

 

Nevc.

 

Elckerlyck, godt wil u bewaren!

335

Ick en wil nyet mede, geseyt opt plat.

 

Oock heb ick wtstaende te rekenen wat

 

Daer ben ick noch qualyck op voorsien

 

Dus blyf ick hier.

 

Elckerlyck.

 

Dat mach wel syn!

 

Tfy, Elckerlyck, hebdi u verlaten

340

Op u maghen? Die hem soo vromelyck vermaten

 

Sy laten u blyven in dit dangier,

 

Siet, oft mense jaechde van hier.

 

Ick sie men spreect wel metten monde

 

Buyten der daet; met geveynsden gronde,

345

⁺ Dan seggen sy: neve, gebrect u yet?

 

Ick ben tot uwen besten; ten is seker nyet?

 

Ende diesgelycke seyt geselschap, toch

 

Het is al seuringhe ende bedroch.

 

Die wil die mach hem daer toe verlaten.

350

Waer mocht ick my nu henen saten?

 

Tis hier verloren lange gebleven.

 

Wat vrienden sullen my nu troost gheven?

 

Aldus compt my nu inne:

 

Ick heb aen myn goet geleyt myn minne:

355

Woudt my dat helpen tot mynen oirboren

 

So en haddicx noch nyet al verloren.

 

Ick heb op hem toch alle mynen troost.

 

O Heere, diet al sal doemen int oost,

 

Wilt doch u gratie op my ontsluyten;

360

Waer sydy myn goet?

 

Tgoet.

 

Ick ligghe hier in muyten,

 

Versockelt, vermost, als ghy my siet,

 

Vertast, vervuylt; ick en can my nyet

 

Verporren, al [l. alsoo] ben ick tsamen gesmoort.

 

Wat wildy my hebben?

+ (fol. 43 v^o b)

[p. 986]

 

Elckerlyck.

 

Compt rasch hier voort,

365

Lichtelyck, goet, en laet u sien

 

Ghy moet my beraden.

 

T goet

 

Wat raet can u van my ghescien?

 

Hebdy ter weerelt eenich letten?

 

Dat sal ick u beteren.

 

Elckerlyck.

 

Tsyn al ander smetten!

 

Ten is nyet ter weerelt, wilt my verstaen;

370

Ick ben ontboden daer ick moet gaen

 

Een pelgrimaigie, sonder verdrach.

 

Oock moet ick, dats my tswaerste gelach,

 

Rekeninghe doen voor den oppersten Heere.

 

Om dwelck ick troost aen u begheere.

375

Mitsdien dat ick van myn kintsche daghen

 

Hadde in u seer groot behaghen,

 

Ende dat mynen troost al aen u stoet,

 

Soo bidde ick u, myn wtvercoren goet,

 

Dat ghy met my gaet sonder cesseren,

380

Want ghy mocht my licht voor godt pureren:

 

Het goet can dicwils suveren smetten claer.

 

T goet.

 

Neen, Elckerlyck, ick mocht u letten daer:

 

⁺ Ick en volge nyemant tot sulcke reysen

 

En al ginc ick mede, wilt dit peysen,

385

Soo soudy myns te wars hebben grootelycx.

 

By redene sal ict u seggen blootelycx:

 

ick hebbe seer u rekeninghe verwert,

 

Want al u sinnen hebdy verteert

 

Aen my; dat mach u wel leet syn

390

Ende u rekeninghe sal ongereet syn

 

Voor godt almachtich, mits mynen schouwen.

+ Fol. 44, kol. a.

[p. 987]

 

Elckerlyck.

 

Dat mach my wel berouwen,

 

Als ict verantwoorden sal moeten

 

Strangelyck. Op, gaet ghy mede?

 

Tgoet.

 

Neen, ick ben onbrandelyck:

395

Aldus en volghe ick u nyet een twint.

 

Elckerlyck.

 

Eylacen, ick hadde u oyt gemint,

 

Myn leefdage tot op den tyt van nu.

 

Tgoet.

 

Dat is een eeuwighe verdoemenisse voor u:

 

Myn minne es contrarie des hemels staten.

400

Maer hadt gy my gemint met maten

 

Ende van my gedeylt den armen

 

Soo en dorste [l. dorfste] ghy nu nyet karmen.

 

[Noch staen bedroeft, dat u nu swaer is]

 

Elckerlyck.

 

Eylacen, godt, ick kenne dat waer is.

 

Tgoet.

405

Meendy dat ick uwe ben?

 

Elckerlyck.

 

Ick hadt ghemeent!

 

Tgoet.

 

Swyght, Elckerlyck, ick en ben u maer geleent

 

Van godt: hy proeft oft u is voor ooghen

 

hoe ghy u sult in weelden pooghen.

[p. 988]

 

Die menige blyft by my verloren

410

Meer dan behouden: weet dat te voren.

 

Meyndy dat ick u sal volghen

 

Van deser weerelt? Neen ick, sekerlyck.

 

Elckerlyck.

 

Dat meendick, claerlyck!

 

Om dat ick u oyt hadde soo lief.

 

Tgoet.

415

Daerom is tgoet der zielen dief:

 

Als ghy wech syt, dat en mach niet lieghen

 

Soo wil ick noch eenen anderen bedrieghen,

 

Gelyck ick dede voor uwen tyt

 

Elckerlyck.

 

⁺ O valsche goet, vermalendyt!

420

Hoe hebdy my nu in u net gevaen,

 

Verrader godts!

 

Tgoet.

 

Ghy hebbet al u selven ghedaen,

 

Dwelck my lief is tot deser tyt:

 

Ick moet daerom lachen.

 

Elckerlyck.

 

Sydy dies verblyt,

 

Om dat ghy my van gode hebt berooft?

425

Hy es sot die eenich goet gelooft.

 

Dat mach ick, Elckerlyck, wel beclaghen!

 

En wildy dan nyet mede?

 

Tgoet.

 

Ey seker, neen ick!

+ Kol. b.

[p. 989]

 

Elckerlyck.

 

Och, wie sal ick dan gewaghen

 

Mede te gaen in desen grooten last?

 

Eerst haddick op myn geselschap gepast.

430

Die seyt my schoon toe menichfout.

 

Maer achter naer wast hem berout.

 

Daer vondick dat was al bedroch,

 

Doen ginck ick tot mynen maghen noch,

 

Die seydent my soo claer toe als gelas.

435

Ten eynde vondict al gedwas.

 

Doen wert ick denckende op myn goet,

 

Daer ick altoos aen leyde mynen moet,

 

Maer dat en gaf my troost noch raet

 

Om dat tgoet in verdoemenisse staet:

440

Dies ick my selven wel mach bespouwen,

 

Tfy, Elckerlyck, u mach wel grouwen!

 

Hoe deerlyck wordick nu versmaden!

 

Heere godt! wie sal my nu beraden,

 

Daer ick by worden mocht verheucht?

445

Nyemant beter dan myn deucht.

 

Maer, lacen, sy is soo teer van leden

 

Ick duchte sy nyet comen en can van der steden,

 

Och, ick en sal haer nyet toe derren spreken.

 

En wil ick? neen - ick sal nochtans,

450

Het vaer alst mach, ick moeter henen.

 

Waer sydy myn deucht?

 

Deucht.

 

Ick ligghe hier al verdwenen

 

Te bedde, vercrepelt en al ontset.

 

Ick en can geroeren nyet een let.

 

Dat hebdy gedaen met uwe misdaden.

455

Wats u gelieven?

 

Elckerlyck.

 

Ghy moet my beraden,

 

Want icx noot hebbe tot mynder vromen.

[p. 990]

 

Deucht.

 

⁺

 

Elckerlyck, dat heb ick wel vernomen

 

Dat ghy ter Rekeninge syt gedaecht

 

Voor den oppersten Heere.

 

Elckerlyck.

 

Och, deucht, dat sy u geclaecht,

460

Ick come u bidden wter maten

 

Dat ghy daer met my gaet.

 

Deucht.

 

Al mocht my al de weerelt baten,

 

Ick en conde nyet alleen gestaen.

 

Elckerlyck.

 

Och, lacen, sydy soo cranck?

 

Deucht.

 

Dit hebt ghy al gedaen,

 

[....................]

465

Hadt gy my volcomelyck gevuecht

 

Ick soude u Rekeninghe, die onreyn is,

 

Gesuvert hebben, dies u siele in weyn is.

 

Siet u gescrifte en al u wercken

470

Hoe datse hier ligghen!

 

Elckerlyck.

 

Godts cracht wilt my verstercken!

 

Men siet hier nyet een letter, die reyn is

 

In al dit gescrifte.

 

Deucht.

 

Seker, ick meyns

 

Dat moechdy sien aen myn gesonde.

+ (fol. 44 v^o a)

[p. 991]

 

Elckerlyck.

 

Myn weerde deucht, wt goeden gronde,

475.

Ick bid u om troost tot myn orboren,

 

Oft ick moet eeuwelin syn verloren:

 

Want tgeselschap, vrient, mage en goet

 

Syn my al afgegaen; in rechter ootmoet

 

Helpt ghy my nu myn Rekeninghe sluyten

480

Hier voor den oppersten Heere!

 

Deucht.

 

Elckerlyck, gy deert my seere:

 

Ick sou u helpen, waer icx machtich!

 

Elckerlyck.

 

Deucht, sout ghy my wel beraden?

 

Deucht.

 

Dies ben ick bedachtich.

 

Hoewel ick nyet en mach vander stede,

485

Noch hebbic een suster, die sal gaen mede.

 

Kennisse heetse, die u leyen sal

 

Ende wysen hoe men u bereyen sal

 

Te treckene ter Rekeninghe, die fel is.

 

Kennisse.

 

Elckerlyck, ick sal u bewaren.

 

Elckerlyck.

 

⁺

 

Ick meen my nu wel is:

490

Ick ben eensdeels gepaeyt in desen.

 

Godts loff moet daer in geeert syn [l. wesen].

 

Deucht.

 

Als sy u geleyt heeft sonder letten

 

Daer ghy u suveren sult van smetten

+ (Kol. b)

[p. 992]

 

Dan sal ick gesont worden en comen u by

495

Ende gaen ter Rekeninghe met dy

 

Om te sommeren met sulcker vreucht

 

Voor den oppersten heere.

 

Elckerlyck.

 

Danck hebt, wtvercoren deucht!

 

Ick ben getroost boven mate

 

Op u soete woorden.

 

Kennisse.

 

Nu gaen wy onser straten

500

Tot biechte: sy es een suyver Riviere:

 

Sy sal u pureren.

 

Elckerlyck.

 

Wt reynder bestiere

 

Soo gaen wy tot daer; ick bids u beyden,

 

Waer woont biechte?

 

Kennisse.

 

Int huys der salicheden:

 

Daer sullen wy haer vinden, soude ic meenen.

 

Elckerlyck.

505

Godt wil ons gratie verleenen

 

Tot haer, die ons vertroosten moet.

 

Kennisse.

 

Dit es biechte: valt haer te voet:

 

Sy is voor gode seer lief en weert

 

Elckerlyck.

 

O gloriose blomme, diet al vercleert

510

Ende doncker smetten doet vergaen,

 

Ick kniele voor u, wilt my dwaen

[p. 993]

 

Van mynen sonden; in u aenschouwen

 

Ick come met kennisse tot berouwen,

 

Bedroeft van herten, seer versaecht

515

Want ick ben vander doot gedaecht

 

Te gaen een pelgrimaigie die grootsy

 

Ende Rekeninghe te doen, die bloot sy,

 

Voor hem, die doorsiet alle gronde.

 

Nu biddick u, biechte, moeder van gesonde,

520

Verclaert myn brieven, want deucht seer ongesont sy.

 

Biechte.

 

Elckerlyck, inden middele [?] stont sy

 

Om dat ghy met kennisse tot my syt comen

 

Soo sal ick u troosten tot uwer vromen

 

Oock sal ick u geven een juweelken reene

525

Dat Penitentie heet alleene

 

⁺ Daer suldy uwen lichaem mede termynen

 

Met Abstinentien, ja, oock met pynen

 

Hout daer, siet die geesselen puere:

 

Dats penitentie, stranck en suere,

530

Peynst dat onse Heere oock was geslagen

 

Met geesselen, dwelc hy woude verdragen

 

Recht voor syn pelgrimagie stranghe.

 

Kennisse, hout hem in desen ganghe;

 

Soo sal syn deucht worden spoedich

535

Ende ymmers hoopt aen godt ootmoedich:

 

Want uwen tyt vleus eynden sal.

 

Bidt hem genade, gy sultse vinden al

 

Ende orboort de harde knoopen altyt.

 

Kennisse, siet dat ghy altyt by hem syt

540

Als hy hem tot penitentie keert.

 

Kennisse.

 

Gaerne, biechte.

 

Elckerlyck.

 

Godt sy hier geeert!

 

Nu wil ick myn penitentie beghinnen

 

Want tlicht heeft my verlicht van binnen,

 

Al syn dese knoopen stranghe ende hert.

+ (fol. 45a)

[p. 994]

 

Kennisse.

545

Elckerlyck, hoe suer dattet u oock wert,

 

Siet dat ghy u penitentie volstaet.

 

Ick, kennisse, sal u geven raet

 

Dat ghy u rekeninghe sult thoonen bloot.

 

Elckerlyck.

 

O levende leven! O hemelsch broot!

550

O wech! O Waerheyt! O goddelic wesen,

 

Die neder quam wt syn svaders schoot

 

In een suyver maecht geresen

 

Om dat ghy elckerlyck wout genesen,

 

Die Adam onterfde by Evaes rade.

555

O heyliche Triniteyt wtgelesen,

 

Wilt my vergeven myn misdaden,

 

Want ick begeere aen u genaden,

 

O goddelyck Tresoor, O coninclyck schat,

 

O alle der weerelt toeverlaet,

560

Spyse der Ingelen, sonder versaden.

 

O clare spiegel, daert al aen staet

 

Wiens licht alle de weerelt doorgaet,

 

Aenhoort myn roepen, al ist te spade

 

Myn bede toch in den throon ontfaet

565

Al ben ick sondich, misdadich en quaet,

 

Scryft my int boeck des hemels blade

 

Want ick versoecke aen u genade.

 

O Maria, moeder godts almachtich,

 

Staet my ter noot oock by voordachtich,

570

Dat my den vyandt nyet en verlade,

 

⁺ Want nakende is my de doot crachtich.

 

Bidt voor my uwen sone almachtich,

 

Soo dat ick mach gaen inden rechten pade

 

Daer de wegen nyet en syn onrastich.

575

Maect my dyns kints rycke deelachtich.

 

Soo dat ick in syn passie bade,

 

Want ick begeere aen u genade.

 

Kennisse, geeft my de geesselen by vramen.

 

Die penitentie heeten by namen:

580

Ick salt beginnen, godt geefs my gratie.

+ (Kol. b)

[p. 995]

 

Kennisse.

 

Elckerlyck, godt geve u spatie,

 

Soo geef icse u in den naem des Heeren

 

Daer gy u ter rekenin the voor moet keeren.

 

Elckerlyck.

 

Inden naem des Vaders ende des soons mede

585

Des Heylichs geests, inder drievuldichede

 

Begin ick myn penitentie te doen.

 

Neempt, lichaem, voor dat ghy waert schoon

 

My te bringen inden wech der plaghen

 

Daerom moet gy nu soo syn geslaghen.

590

Ghy hebbet wel verdient gewarich.

 

Ay, broeders, doet alle penitentie strange ende vruchtbarich

 

Teghen dat ghy u pelgrimagie moet gaen

 

Die elckerlyck moet nemen aen.

 

Deucht.

 

Godt danc, ick begin nu wat te gaen,

595

Want Elckerlyck heeft my genesen

 

Dies wil ick eeuwich bij hem wesen.

 

 

 

Oock sal ick syn weldaet declarer n

 

Dus wil ick by hem gaen te tyde.

 

Kennisse.

 

Elckerlyck, weest vro ende blyde:

600

U weldaet compt, nu syt verheucht!

 

Elckerlyck.

 

Wie macht syn, kennisse?

 

Kennisse.

 

Het is u deucht,

 

Gants en gesont opde beene.

[p. 996]

 

Elckerlyck.

 

Och, van blyschappen ick weene!

 

Nu wil ick meer slaen dan te voren.

 

Deucht.

605

Elckerlyck, pelgrim vercoren,

 

Gebenedyt sydy sone geboren

 

Want u is nakende dlicht der glorien

 

Ende die blyschap der goddelycker consistorien

 

Ghy hebt my gemaect al gesont,

 

Dies sal ick u by blyven teeuwiger stont

610

Godt sal u [l. ues] ontfermen, hebt goet betrouwen.

 

Elckerlyck.

 

⁺

 

Willecom, deucht, myn oogen douwen

 

In rechter ootmoediger blyschap soet.

 

Kennisse.

 

En slaet niet meer, hebt goeden moet:

 

Godt siet u leven inden throone.

615

Doet aen dit cleet tot uwen loone:

 

Het is met uwen tranen bevloeyt,

 

Dus draget vryelyck ongemoeyt

 

Oft anders soudyt voor gode gemissen.

 

Elckerlyck.

 

Hoe heet dit cleet?

 

Kennisse.

 

Het cleet van berouwenissen:

620

Het sal Gode te male wel behaghen.

 

Deucht.

 

Elckerlyck, wilt dit cleet aen u draghen

 

Want kennisse hevet u aengedaen.

+ (fol. 45 v^o a)

[p. 997]

 

Elckerlyck.

 

So wil ick op u betrouwenisse staen,

 

Om dat Godt dit [cleet] heeft soo waert.

625

Nu willen wy gaen onvervaert!

 

Deucht, hebdy ons Rekeninghe claer.

 

Deucht.

 

Ja ick, Elckerlyck.

 

Elckerlyck.

 

So en hebbe [l. hebbick] geenen vaer.

 

Nu, vrienden, en wilt van my nyet scheyden.

 

Kennisse.

 

Neen wy, Elckerlyck.

 

Deucht.

 

Ghy moet noch met u leyden

630

Dry persoonen van grooter machte.

 

Elckerlyck.

 

Wie souwense wesen?

 

Deucht.

 

Schoonheit, cracht,

 

Ende Wysheit, en mach niet achterblyven.

 

Kennisse.

 

Noch moetty hebben sonder verstyven,

 

U vyf sinnen als u beradere.

 

Elckerlyck.

635

Hoe sou icxse gecryghen?

[p. 998]

 

Kennisse.

 

Roeptse allegadere:

 

Sy sullent hooren al sonder verdrach.

 

Elckerlyck.

 

Myn vrienden, compt al op mijnen dach!

 

Vroetschap, cracht, schoonheyt ende vyf sinnen

 

Cracht.

 

Hier syn wy al tot uwer minnen.

640

Wat wildy van ons hebben ghedaen?

 

Deucht.

 

⁺ Dat ghy met Elckerlyck wilt gaen

 

Syn pelgrimaigie helpen volbringhen

 

Om dat hy gedaecht is ter rekeninghen

 

Voor gode te comen ongelet.

645

Siet oft ghy mede wilt.

 

Schoonheyt.

 

Wy willen al met

 

Tot synen hulpe ende tsynen rade!

 

Vroetschap.

 

Dat willen wy certeyn.

 

Elckerlyck.

 

O Almoghende Godt, genade,

 

U lovick dat ick aldus heb gebracht

 

Vroetschap, schoonheit, vyf sinnen ende cracht

650

Ende myn deucht met kennisse claer.

 

Nu hebbic geselschap te wille daer

 

Ick en geers nyet meer tot mijnen verdoene

 

Cracht.

 

Ick blyve u by, stout ende koene

 

Al waert te gaen in eenen stryt.

+ (Kol. b)

[p. 999]

 

Vyf sinnen.

655

Ende al waert de weerelt wyt

 

Ick en scheyde van u nyet in geender noot,

 

Schoonheyt.

 

Soo en sal ick oock tot myn doot.

 

Daer come af datter af comen mach!

 

Vroetschap.

 

Elckerlyck, wat ick u doe gewach,

660

Gaet voorsienich al met staden,

 

Wy sullen u alle deuchden raden

 

Ende sullen u helpen wel bestieren.

 

Elckerlyck.

 

Dit syn vrienden, die nyet en faelgieren!

 

Dat loone haer godt, de hemelsche vader.

665

Nu hoort, myn vrienden allegader,

 

Ick wil gaen stellen myn Testament

 

Voor u allen hier present:

 

In Charitaten eender rechter ootmoede,

 

Deel ick den armen van mynen goede

670

Deen helft: ende dander helft voortane

 

Gheve ick, daert schuldich is te gane.

 

Dit doe ick den vyandt nu te schanden

 

Om los te gaen wt synen handen

 

Nae myn leven in desen daghe.

 

Kennisse.

675

Elckerlyck, hoort wat ick u gewaghe:

 

Gaet totten priesterlycken staet

 

Ende siet dat ghy van hem ontfaet

 

tHeilich Sacrament en dOlyssel mede.

 

Dan keert hier weder tot dese stede.

680

Wy sullen alle nae u verbeyden.

[p. 1000]

 

Vyf sinnen.

 

⁺ Ja Elckerlyck, gaet u bereyden.

 

Ten es keyser, coninck, hertoge noch grave,

 

Die hebben van gode alsucke gave

 

Als de minste priester doet alleene:

685

Van allen den Sacramenten reene

 

Draecht hy den sleutel aldeure bereyt

 

Al tot der menschen salicheyt,

 

Die ons godt tot eender medecyne

 

Gaf wt synder herten ten fyne

690

Hier in desen aertsschen levene,

 

Die Heylige Sacramenten sevene:

 

tDoopsel, tvormsel, tpriesterschap goet

 

Ende 't Sacrament, godts vleesch ende bloet,

 

tHouwelyck ende theylich Olyssel met

695

Ende biechte: Dit syn de sevene onbesmet

 

Sacramenten van grooter weerden.

 

Elckerlyck.

 

Ick wil godts lichaem minnelyc aenveerden

 

Ootmoedelyck ende totten priester gaen.

 

Vyf sinnen.

 

Elckerlyck, dat is seer wel gedaen:

700

Godt laett u met salicheden volbringen.

 

Die priester gaet boven alle dinghen:

 

Sy synt die ons de scriftuere leeren

 

Ende de menschen van sonden keeren.

 

Godt heeft haer meerder macht gegeven

705

Dan den Ingelen int eeuwich leven,

 

Want elck priester can maecken claer

 

Met vyf woorden opden outaer

 

In der missen, syt dies vroet,

 

Godts lichaem, waerachtich vleesch ende bloet

710

Ende handelt synen schepper tusschen syn handen.

 

Die priester biut ende ontbint alle banden

 

In den hemel ende opter aerden.

 

Och, edel priester van grooter waerden,

 

Al custen wy u voetstappen, gy waret weert.

715

Wie van sonden troost begeert,

+ (fol. 46 a)

[p. 1001]

 

Die en connen vinden toeverlaet.

 

Dan aenden priesterlycken staet.

 

Dit heeft die Heere den priester gegeven.

 

[Ende zyn in zyn stede hier ghebleven]

720

Dus synse boven die Ingelen verheven.

 

Kennisse.

 

Dats waer, diet wel hout ter deghen.

 

Maer doen hij hinck met grooter smerten

 

Aen tCruys, daer hy gaff wt synder herten

 

Die seven Sacramenten met seere,

725

Hy en vercochtse ons nyet, de Heere.

 

Hierom dat Sinte Peeter lyt

 

Datse alle syn vermalendyt

 

Diese coopen oft vercoopen

 

Ende daeraf gelt crygen met hoopen.

730

Sy geven den sondaer quaet exempel:

 

⁺ Haer kinderen loopen inden Tempel

 

Ende som sitten sy by oncuyssche wijven

 

In onsuyverheden van haren lyve.

 

Dese syn emmers haers selfs onvroet.

 

Vyf sinnen.

735

Ick hope, oft godt wilt, dat nyemant en doet!

 

Daerom laet ons den priester eeren

 

Ende volgen altyt haer goede leeren.

 

Wy syn haer schapen ende wy (l. sy] ons herden

 

Daer wy alle onder behoet werden.

740

Laet dit wesen sonder meerder vermaen.

 

Deucht.

 

Elckerlyck compt; hy heeft voldaen;

 

Dus laet ons wesen op ons hoede.

 

Elckerlyck.

 

Heere godt, my is soo wel te moede

 

Dat ick van vreuchden weene als een kint.

745

Ick heb ontfanghen theylich Sacrament

 

en dOlyssel mede: Danck hebbe diet riet!

 

Nu, vrienden, sonder te letten yet,

+ (Kol. b)

[p. 1002]

 

Ick dancke gode dat ick u allen vant.

 

Slaet aen dit roedeken alle u hant

750

Ende volcht my haestelyck nae desen:

 

Ick gae vore daer wil ick wesen.

 

Onse Lieve Heere godt wilt my geleyden.

 

Cracht.

 

Elckerlyck, wy en willen van u nyet sceyden

 

Voor gy gegaen hebt dese lange vaert.

 

Vroetschap.

755

Wy blyven by u ongespaert

 

Alsoo wy u belooft hebben overlanghe.

 

Kennisse.

 

Och, dit is een pelgrimaigie stranghe

 

Die Elckerlyck sal moeten gaen.

 

Cracht.

 

Elckerlyck, siet hoe wy by u staen

760

Sterck en vroom, hebt geenen vaer.

 

Elckerlyck.

 

Ay my! de leden syn my soo swaer

 

Dat sy gaen beven door den gru.

 

Vrienden, wy en willen nyet wederkeeren nu.

 

Sal ick myn pelgrimaigie betalen

765

Soo moeten wy hier binnen dalen

 

In desen put, ende worden aerde.

 

Schoonheyt.

 

Wat! in desen put?

 

Elckerlyck.

 

Ja, van deser waerde

 

Soo moeten wy worden, cleyn ende groot.

[p. 1003]

 

Schoonheyt.

 

Hoe? ende hier oock inne versmooren?

 

Elckerlyck.

 

Ja, hier in versmooren ende blyven doot

770

⁺ Ter weerelt, maer levende wesen altyt

 

Voor den oppersten Heere.

 

Schoonheyt.

 

Ick schelt al quyt!

 

Adieu! vaert wel, ick gae als de domme.

 

Elckerlyck.

 

Wat, schoonheyt!

 

Schoonheyt.

 

Ick ben al dooff, ick sage nyet omme

775

Al mocht my alle de weerelt baten.

 

Elckerlyck.

 

Waerop wil ick my verlaten?

 

Schoonheyt vliet al oft mense jaechde.

 

Nochtans te voren, doen ict haer vraechde

 

Woudese met my sterven ende leven.

 

Cracht.

780

Elckerlyck, ick wil u oock begheven:

 

U spel en behaecht my nyet ter deghe.

 

Elckerlyck.

 

Cracht, suldy my oock ontgaen?

 

Cracht.

 

Ick gae seker wege,

 

Daer mede gesloten een voor al

+ (fol. 45 v^o)

[p. 1004]

 

Elckerlyck.

 

Lieve cracht, ontbeyt my noch!

 

Cracht.

785

By Sinte Loy, ick en sal!

 

Meendy dat ick in desen put wil versmooren?

 

Elckerlyck.

 

Ay, suldy my dan al ontgaen?

 

Cracht.

 

Ja ick, tis al verloren

 

Al soudy uwen navel wtcryten.

 

Elckerlyck.

 

Suldy aldus u beloofte quyten?

 

Ghy sout my by blyven alsoo ghy seyt.

 

Cracht.

790

Ick hebbe u verre genoech geleyt.

 

Oock sydy out genoech, also ick wane,

 

U pelgrimaigie alleen te gane.

 

My is leet dat ick hier heden quam.

 

Elckerlyck.

 

Ay, lieve cracht!

 

Cracht.

 

Ick maecke u gram:

795

Tis al verloren. Rust u hooft

 

Ende gaet int doncker huys.

 

Elckerlyck.

 

Dat en hadde ick noyt gelooft!

 

Wie wil hem verlaten op syn cracht?

 

Sy vliet als mist doet wter gracht

[p. 1005]

 

[schoonheit is als wint, die vlieghet]

800

Ay my! Lieve vrienden, dat ghy dus lieget

 

Ghy seydet my toe soo schoon ter keure

 

⁺ Vroetschap.

 

Elckerlyck, ick wil oick deure

 

Ende nemen wtstel van desen,

 

Meendy dat wy hier inne willen wesen?

805

Hout u van dien, ick sals my wel wachten.

 

Elckerlyck.

 

Och, vroetschap, vroetschap!

 

Vroetschap.

 

Ick en wil nyet mede!

 

T'is verloren gevroetschapt claer.

 

Elckerlyck.

 

Lieve vroetschap, compter toch soo naer

 

Dat ghy hier binnen den gront besiet,

 

Dat bid ick u ootmoedich.

 

Vroetschap.

810

By sinte Loy, ick en doets nyet!

 

My rouwet dat icker oyt quam soo by.

 

Elckerlyck.

 

Och, al nyet [l. mist] dat godt niet en sy,

 

Schoonheyt, cracht ende Vroetschap groot

 

Het vliet van Elckerlyck, als compt de doot.

815

Arm mensche! Waer sal ick nu op leven?

 

Vyf sinnen.

 

Elckerlyck, ick wil u oock begeven,

 

...................⁽¹⁾

 

Dat ghy veel roept, ten mach nyet baten.

+ (Kol. b)

(1) Twee verzen overgeslagen, 817-818.

[p. 1006]

 

Elckerlyck.

820

Och, suldy my allegader laten?

 

Deucht.

 

Neen wy, Elckerlyck, weest gestilt.

 

Elckerlyck.

 

Ay my, vyff sinnen!

 

Vyf sinnen.

 

Roept dat ghy wilt

 

Ghy en sult my nyet van voren bekycken

 

Elckerlyck.

 

Lieve deucht, blijft ghy my by?

 

Deucht.

 

Ick en sal u nyet ontwycken

825

Om leven, om sterven om geen torment!

 

Elckerlyck.

 

Hier syn getrouwe vrienden bekent!

 

Alle die my nu ontgaen ghemeene

 

Beminde ick meer dan myn deucht alleene.

 

Kennisse, suldy my oick begeven?

 

Kennisse.

830

Ja ick, Elckerlyck, als ghy eyndt u leven,

 

Maer seker nyet eer, in gheen dangier.

 

Elckerlyck.

 

Danck hebt, Kennisse.

[p. 1007]

 

Kennesse.

 

Ick scheede nyet van hier

 

Voor dat gy syt daer ghy behoirt.

 

Elckerlyck.

 

⁺

 

My dincke, wacharmen, wy moeten voort

835

Rekeninghe doen ende gelden myn schult

 

Want mynen tyt is hier vervult.

 

Neempt hier aen exempel, diet hoort en siet

 

En merct hoet nu al van my vliet

 

Sonder myn deucht, die wilt met my varen.

 

Deucht.

840

Alle aertssche dinghen [syn] al nyet!

 

Elckerlyck.

 

Merct doch hoet al van my vliet!

 

Deucht.

 

Schoonheyt, cracht, vroetschap, dat hem siet [l. liet]

 

Tgeselschap, die vrienden en maghen waren

 

Elkerlyck.

 

Nu merct hoet al van my vliet!

845

Sonder myn deucht, die wil met my varen.

 

Genade, Coninck der Ingelscher scharen,

 

Genade, moeder godts, staet my toch by.

 

Deucht.

 

Ick sal my puer voor godt verclaren.

 

Elckerlyck.

 

Genade, Coninck der ingelscher scharen.

+ (fol. 47a).

[p. 1008]

 

Deucht.

850

Co t ons de pyne sonder verswaren,

 

Maect ons deynde los ende vry.

 

Elckerlyck.

 

Genade, Coninck der ingelscher scharen!

 

Genade, moeder godts, staet my toch by!

 

In uwen handen, Vader, hoe dat sy,

855

Bevele ick nu mynen gheest in vreden:

 

Ick vare metter deucht.

 

Kennisse

 

Hy heeft leden // dat wy alle moeten lyden [L. gelden]

 

De deucht sal nu haer selven melden

 

Voor hem diet al oordeelen sal.

860

My dinct ick hoore der ingelen geschal

 

Hier boven. Den Hemel is wyt ontdaen

 

Daer Elckerlyck in sal syn ontfaen.

 

Die Ingel seyt:

 

Compt wtvercoren bruyt

 

Hier boven ende hoort dat soete geluyt

865

Der ingelen, mits u soete virtuyt.

 

De ziele neme ick ten lichame wt

 

Haer Rekeninghe is puer ende reyne

 

Nu voer icse binnen des hemels pleyne

 

Daer ons Godt wil jonnen alle gemeyne

870

Binnen te comen, groot ende cleyne

 

Amen.

 

 

 

NU VOLCHT HIER DE NA-PROLOGHE:

 

 

 

⁺ Nempt dit in dancke, cleyn ende groot

 

En siet hoe Elckerlyck compt ter noot (1. doot).

 

Geselschap, vrienden ende goet

 

Gaet Elckerlyck af, syt dies wel vroet,

875

Schoonheit, cracht, vroetschap ende vyf sinnen

 

Es al verganckelyck, syt des te binnen.

+ (Kol. b)

[p. 1009]

 

Sonder de deucht, die volcht voor al.

 

Maer als de deucht es soo smal

 

Dat sy nyet mede en mach, noch en can,

880

Arm Elckerlyck, hoe vaerdy dan.

 

Ter Rekeninghe voor onsen Heere?

 

Dan gady van wee, van seere

 

Want na de doot eest quaet te verhalen:

 

Daer en baet voorsprake noch talen.

885

Ey, Elckerlyck, hoe meuchdy wesen

 

Hoovaerdich, nydich? seer wtgelesen

 

Merct desen spieghel, hebten voor ooghen

 

En wilt u van hoovaerdyen pooghen

 

En oock van alle sonden met.

890

Nu, laet ons bidden ongelet

 

Dat dit elck mensche soo moet vesten

 

Dat wy suyver voor godt comen ten lesten.

 

Dat jonne ons godt, de hemelsche vader!

 

Amen segghet alle gader.

[p. 1010]

V.
Nota over de prioriteitsvraag Elckerlyc-Everyman.

Prioriteitsproblemen zijn in den regel uiterst kiesche vraagstukken: Geen wonder dan ook dat zij vaak aanleiding geven tot soms langdurige polemieken, en dat de uitslagen, per slot van rekening, nog betwist blijven⁽¹⁾.

Wanneer het een vertaald werk geldt en we willen bepalen welk van beide werken het origineel is, dan komen we dikwijls te staan voor een moeilijkheid, waarop Logeman (Prioriteit, bl. 162) zeer goed heeft gewezen. Wij, moderne vertalers, beschouwen het als onzen plicht den tekst, dien we vertalen, weer te geven zooals gaat en staat. We zullen er nooit aan denken het origineel te verfraaien en te verbeteren. Lijkt hij ons hier of daar niet al te duidelijk, toch zullen we er niets bijvoegen om den lezer behulpzaam te zijn. Hetgeen ons in den tekst overtollig schijnt, zullen wij er niet uit verwijderen. Met een woord: we vertalen letterlijk, en om dit te doen, beschikken we thans over lijvige woordenboeken, die ons de juiste beteekenis van ieder woord, van iedere uitdrukking aangeven.

Handelt een vertaler op andere wijze als hierboven aangeduid, dan komt er protest.

Maar in de middeleeuwen (en zelfs in de 16^de eeuw) ging men zoo nauwgezet niet te werk. Ten eerste, bestonden toen ter tijd, die zware woordenboeken niet, die den vertaler konden inlichten. En kwam hij nu te staan voor een woord, een uitdrukking, een volzin, die hij niet begreep, dan ging hij aan het fanta-

(1) Om ons te bepalen tot vragen die in onze Nederlandsche literatuur voorkomen, herinner ik aan de prioriteitsvraag Reinaert IA. en Reinaert IB; de prioriteitsvraag Heinric van Veldeke en Eilhart van Oberg; de prioriteitsvraag het tooneelstuk Marieke van Nymegen en het Volksboek (in het Engelsch vertaald, Mary of Nemmegen). De prioriteitsvraag Erasmus' Mempsigamos en de Stove- van Jan van den Dale. Tot nog toe heeft ieder aangenomen dat hier de prioriteit aan Erasmus toekomt. Ik sta op het standpunt dat de Stove ouder is. Ik kom later op deze vraag nog eens terug.

[p. 1011]

zeeren: en hij wist er bijna altijd iets op te vinden, om een mouw te passen aan een voor hem onverstaanbaren tekst. Soms maakte hij het zich heel gemakkelijk: hetgeen hij niet verstond sloeg hij maar over. Zag hij de mogelijkheid om den tekst wat duidelijker te maken, zoo aarzelde hij niet. Hetgeen naar zijn oordeel overtollig was, schrapte hij maar uit. Kortom, hij achtte zich geenszins gebonden een letterlijke vertaling te leveren.

Wanneer wij nu Elckerlyc en Everyman vergelijken, bemerken we dat weliswaar een goed gedeelte der verzen in beide teksten letterlijk overeenkomen. Maar daarnevens zijn er een zeer groot getal verzen die varianten vertoonen - en bijgevolg geene vertalingen zijn.

En natuurlijk is het meestal heel moeilijk, wanneer we zoo voor varianten komen te staan, uit te maken welke variant chronologisch de oudere is: want dikwijls geven beide varianten een gezonden zin. We krijgen dan wel den indruk dat de eene jonger is - een bewijs echter is dit toch geenszins.

Maar in het Elckerlyc-Everyman-geval staan we daarbij voor een tweede moeilijkheid, die het vraagstuk zeer inwikkelt. Wanneer we twee teksten willen vergelijken, en we bezitten van beide teksten betrouwbare copiën, dan kunnen we tot de vergelijking overgaan. We weten immers wat A schreef, en wat C ervan maakte (of omgekeerd).

Doch nu spreekt het van zelf, dat vergelijken heel moeilijk wordt wanneer we niet juist weten wat de twee auteurs eigenlijk hebben geschreven.

Voor den Engelschen Everyman beschikken wij over een tekst, die gemakkelijk leest en betrouwbaar is. Kleinigheden daargelaten, laat die tekst zich niet emendeeren (Logeman, Prioriteit, bl. 165).

Wat echter den Elckerlyc-tekst betreft, is het geval heel anders: de uitgave van 1495 is een echt knoeiwerk. Het handschrift van 1594 is eveneens zeer slordig. En al kunnen we thans vele corrupteelen uit den tekst verwijderen, op vele plaatsen blijft onze tekst niettemin dubieus en verdacht... We zouden moeten vergelijken, en we weten niet eens wat P. Diestemius schreef!

Slotsom: Zoo wij nu, om alle mogelijke vergissingen te vermijden, alle varianten die van weerskanten een goeden zin geven, buiten bespreking laten, en daarbij geen rekening houden met al die plaatsen waar de tekst van Petrus Diestemius niet heelemaal secuur is, dan blijft er waarlijk niet al te veel meer over.

[p. 1012]

Het feit dat de Engelsche tekst zoo duidelijk is en dat daarentegen de Dietsche tekst zoo veel te wenschen overlaat, heeft onvermijdelijk tot gevolg, dat wanneer wij aan het vergelijken gaan, de Engelsche tekst dadelijk op ons een gunstigen indruk maakt; terwijl integendeel de Dietsche ons niet voldoet. De eerste indruk dien wij krijgen, is dat Petrus Diestemius een erbarmelijke knoeier is, die den Engelschen tekst, welken hij onder de oogen heeft, niet goed weet weer te geven: hij vindt zijn rijmen niet: hij drukt zich onbeholpen uit. Hij zal dus wel de vertaler zijn - ja, hij is zelfs een slechte vertaler.

Aldus zal het wel uit te leggen zijn dat zoo vele geleerden (ja, soms allereerste krachten) den Everyman als een origineel beschouwden: Ik noem slechts Verdam, Van Helten, Te Winkel, A. Worp, enz. Zij hadden den tijd niet gevonden om het vraagstuk grondig te bestudeeren. Zij gingen af op den eersten indruk, die de lezing der beide teksten op hen maakte.

En dien eersten indruk zal wel schier iedereen hebben gehad. Wijlen collega Lecoutere deelde mij mede, eenige maanden vóór zijn dood, dat hij bij een eerste lezing overtuigd was dat P. Diestemius aan het vertalen was. Doch bij nader onderzoek, bleek het hem dat zijn eerste indruk verkeerd was en dat de stelling Everyman origineel, Elckerlyc vertaling heelemaal onhoudbaar bleek. Ik vroeg hem zijn bevindingen dienaangaande in de Academie mede te deelen. En hij beloofde mij dit te zullen doen. De dood heeft hem echter belet zijn belofte uit te voeren.

Ik ook ben in den beginne van meening geweest, dat Diestemius als vertaler werkte; het voortgezet onderzoek heeft me echter bewezen dat ik me vergiste.

Want wanneer men aan het controleeren gaat of die eerste indruk wel juist is, wanneer men onzen Elckerlyc-tekst van nabij bestudeert en vergelijkt met Ischyrius en van Gennep, dan moet men wel tot de overtuiging komen dat Petrus Diestemius geen knoeier is - maar dat de Elckerlyc-copiisten ellendige knoeiers zijn, die hunnen tekst op schromelijke wijze hebben verbroddeld. Het detail-onderzoek, vers per vers, woord per woord, toont verder aan, dat de stelling Everyman origineel, Elckerlyc vertaling onhoudbaar is - ja, dat dit zelfs een besliste onmogelijkheid is; klaarblijkelijk is Elckerlyc het origineel.

Ik schreef ‘besliste onmogelijkheid’. Op mij berust thans de plicht deze uitdrukking te verantwoorden. Ik kan er niet aan denken, de twee teksten, vers per vers te ontleeden - en op die wijze het werk van Logeman opnieuw te beginnen. Dit zou een

[p. 1013]

boekdeel uitmaken en ik zou hiermede den lezers hun tijd doen, verliezen. Bladzijden achtereen zou ik moeten zeggen: hier zijn twee varianten, beide geven een goeden zin. - Dus geen bewijs, - non liquet. Daar is de tekst van P. Diestemius niet heel secuur; we weten niet met zekerheid wat hij eigenlijk schreef. Dus is het voorzichtiger zich op die plaats niet te beroepen: ‘Dans le doute abstiens toi’⁽¹⁾. Hier zijn in den Dietschen tekst verzen weggevallen: de plaats bewijst dus niets. Daar zijn de Dietsche rijmen niet in orde: Corrupte plaatsen kunnen geen licht brengen, enz., enz.

Doch zal het wel heelemaal overbodig zijn dit volledig detail-onderzoek onder de oogen der lezers te stellen (onnoodig hierbij te voegen dat dit onderzoek wel door mij werd gedaan - hetgeen voldoende blijkt uit mijn Tekstcritiek). Het zal, meen ik, volstaan de argumenten op te sommen, en voor iedere categorie argumenten typische voorbeelden uit te kiezen, waar de tekst van P. Diestemius vast staat, en wij bijgevolg vasten grond onder de voeten hebben, en de overtuiging zal zich dan wel opdringen dat de stelling Everyman origineel, heelemaal onhoudbaar is.

I. - Indien de Engelsche tekst de oorspronkelijke ware, zouden wij dan toch mogen verwachten dat in zeer vele gevallen (natuurlijk niet in alle gevallen, dat spreekt van zelf) waar de Dietsche tekst corrupt is, het Engelsch ons het middel aan de hand zou doen om de corrupteelen te emendeeren - en wij zouden ontdekken hoe menige corrupteel is ontstaan.

En inderdaad, in sommige gevallen helpt ons het Engelsch om een corrupte lezing uit den Dietschen tekst te verwijderen. De Raaf beroept zich op het Engelsch om sommige zijner conjecturen te steunen - en ik deed hetzelfde. Hieruit mogen we echter niet zonder meer besluiten: Het Engelsch is oorspronkelijk. De Engelschman heeft zeer zeker niet vertaald op een ouden gedrukten tekst; zeer zeker heeft ook niet vertaald op een copie, die overeenkwam met handschrift M (1594). Hij had onder de oogen een Dietschen tekst, welke in menig opzicht zuiverder was dan de teksten die te onzer beschikking staan. Zoo komt het dat wanneer hij zijn zuiverderen tekst letterlijk

(1) In de polemiek Elckerlyc-Everyman heeft men zich van weerskanten herhaardelijk beroepen op dubieuze en corrupte plaatsen, om een of andere oplossing voor te staan. Maar zoo vervalt men fataal in de uitlegging obscurum per obscurius.

[p. 1014]

weergeeft, hij ons soms het middel aanbrengt om corrupteelen te verbeteren.

Maar zulke gevallen zijn dan toch uitzonderlijk. En meestal, wanneer wij voor een corrupteel staan in onzen Dietschen tekst en we raadplegen den Engelschen tekst... dan laat hij ons in den steek: dat is de regel. Dit zou natuurlijk het geval niet zijn, zoo Elckerlyc een vertaald drama ware. Met den tekst van Vicentius Bellovacensis onder de oogen, hebben de uitgevers van onzen Spiegel Historiael een lange reeks corrupteelen uit hun slordig handschrift kunnen verwijderen. Van de Sande Bakhuyzen heeft hetzelfde kunnen doen met der Naturen Bloeme, daar hij de hand had gelegd op een beter Latijnsch handschrift dan dat gebruikt door Eelcoo Verwijs⁽¹⁾. Met het Elucidarium van Honorius van Autun en met den Sydrac, ben ik er in geslaagd een honderdtal corrupte plaatsen uit het onbetrouwbaar Brabandsche bandschrift van den Dietschen Lucidaris te verbeteren, enz. Zoo nu de Everyman ons zoo weinig hulp biedt om den critischen tekst van Elckerlyc te herstellen, moet dit wel zijn, dewijl het Engelsch als bron niet werd gebruikt.

Ik geef dit niet als bewijs. Het is een eenvoudige vaststeelling. De eerste indruk bij een eerste lezing, is dat P. Diestemius als vertaler werkt; de tweede indruk is tegenstrijdig met den eersten.

En nu volgen de bewijzen:

II. - De secuurste methode om na te gaan welke van twee werken een vertaling is van het andere, bestaat in het zorgvuldig onderzoeken of een van beide werken soms geene corrupteelen weergeeft van een verknoeid handschrift. We vergelijken A en C: we willen weten welk van beide het origineel is. We stellen echter vast dat C corrupteelen vertaalt die niet in A voorkomen, maar wel in een B-copie (dit is een copie van A, door corrupteelen ontsierd). Dan is C vertaling, en A origineel. Immers, in een soortgelijk geval is het onmogelijk dat C het origineel zou zijn, waarvan A de vertaling is met wijzigingen aan den C-tekst, en dat dan mirabile dictu de lezingen van C weer te voorschijn komen in een B-copie, die corrupt is.

Zoo er slechts een enkel geval van dien aard voorkomt, kan dit natuurlijk toeval zijn: testis unus, testis nullus. Doch toeval is buitengesloten zoodra er een reeks voorbeelden zijn: want dan zouden wij wel moeten aannemen dat de B-copiist

(1) Tijdschrift van Leiden, I en II (1881 en 1882).

[p. 1015]

den tekst van C ter hand heeft genomen, om zijne corrupteelen in den tekst A in te lasschen... En geen copiist heeft ooit op die wijze gewerkt.

Deze methode kan, dat spreekt van zelf, enkel worden toegepast als er een B-copie in het spel is. Stellen we vast dat C op een A-copie (betrouwbaar afschrift van het autographon) werkt, of omgekeerd, dan levert deze methode niets op.

Welnu, wanneer we Everyman en Elckerlyc vergelijken, dan zien we dat de Engelschman op een B-copie van Elckerlyc werkt. - Hij is dus vast en zeker vertaler.

Hier volgen mijn voorbeelden:

1) Gheselscap belooft Elckerlyc bij te staan - en zegt (v. 191):

Lieve Elckerlyc, ontdeckt mi uwen noot,
Ick blive u bi tot in die doot.

Dit is de lezing van M (1594) - en de lezing is heelemaal secuur: het rijm is in orde, en de zin is duidelijk. Overigens leest J. van Gennep ook noth, en bij hem is het woord niet eens aan het rijm - dus heeft hij geen -oot-rijm noodig. Ischyrius vertaalt (v. 333) ‘Mihi palam facito hanc animi pestem tui’.

Maar de druk van 1495, alsook de volgende geven hier: ‘...uwen moet: doot’. Ongetwijfeld een corrupteel: het rijm is verbroddeld.

Welnu, de Engelschman vertaalt (v. 212): ‘My true frende, shew to me your mynde’.

Mynde is de letterlijke vertaling van de corrupteel moet (= gemoed) - en niet van noot, dat de Engelschman elders herhaaldelijk door nede weergeeft. We betrappen den Engelschman op het weergeven van een B-copie-corrupteel: hij is dus vertaler.

Wie het anders opneemt, stelt de zaken zoo: De Engelschman (origineel) schreef ‘...your mynde’. - Petrus Diestemius vertaalde ‘uwen noot: doot’. En mirabile dictu de Engelsche lezing komt weer te voorschijn in een corrupt handschrift, ‘uwen moet: doot’. Met andere woorden, de B- copiist is in den Engelschen tekst gaan kijken om te weten hoe hij het aan boord moest leggen om de goede rijmen van P. Diestemius te verbroddelen.

Onzin, natuurlijk!

2) Het gesprek tusschen Gheselscap en Elckerlyc duurt

[p. 1016]

voort - en Elckerlyc is zeer gelukkig te vernemen dat Gheselscap besloten is hem bij te staan:

Elckerlyc.

214. Ic sals u danken als ic best kan

Gheselscap.

Daer en is gheen dancken an!

Dit is de lezing van M (1594)⁽¹⁾. De beteekenis is: ‘ik zal het u vergelden, zoodra het me mogelijk is’. Geen twijfel dat de plaats zoo in orde is!

De oude drukken lezen: ‘Ic sal u dancken...’. En J. van Gennep (v. 878): ‘Ich wölt es verdinen...’. Antwoord (v. 880): ‘Schwig stil was verdinen of vergelden!’

Logeman (Prioriteit, bl. 61) beroept zich op J. van Gennep om te beweren dat we in Elckerlyc, dancken moeten vervangen door verdienen. ‘Immers, zegt Logeman, als Elckerlyc wil danken, dan kan hij het wel dadelijk doen - waarom dit tot later verschuiven?’

Logeman's conjectuur is overbodig: dancken beteekent hier vergelden. De lezing van M stelt dit buiten allen twijfel. Verdinen is dus een corrupteel.

Welnu, de Engelschman vertaalt (v. 235): ‘I shall deserve it and⁽²⁾ I maye’. Deserve is de letterlijke vertaling van de corrupteel verdienen. De B-copie van den Engelschman verraadt hem hier alweer als zijnde vertaler.

3) Verlaten door Gheselscap, Mage en Vrient, alsook door zijn Goet, vraagt Elckerlyc zich af tot wien hij zich nu nog kan wenden (v. 427):

Och, wien sal ict dan gewaghen

Mede te gaen in desen groten last?

Gewagen is de lezing van M, en tevens die van B en H. - Maar de vraag is of we niet met Logeman moeten lezen gevragen. Ik meen van ja - de verandering is overigens paleografisch onbeduidend. Cf. Ischyrius (v. 749): ‘Quoerendis suppetiis’.

Maar de druk van 1525 (Willem Vorsterman) leest hier: ‘Wien sal ict dan claghen mede te gaen...’. Ongetwijfeld een corrupteel.

(1) M leest eigenlijk ‘ick salt u danken...’. Maar danken regeert in het Midned. den tweeden naamval.

(2) and heeft hier de beteekenis van if (= indien).

[p. 1017]

De Engelschman vertaalt hier (v. 463): ‘O, to whome shall I make my mone, For to go with me...’

Make my moan is de letterlijke vertaling van de corrupteel claghen - en niet van ghewaghen of gevragen.

Wie dus het Engelsch als origineel beschouwt, komt dan tot de gevolgtrekking: Origineel: ‘Whom shall I make my moan...’. Petrus Diestemius vertaalt: ‘Wien sal ik gewagen (of gevragen)...’. En, mirabile dictu, de Engelsche lezing komt weer te voorschijn in de corrupte lezing van 1525: - ‘Wien zal ik klagen...’.

Men zal toch moeilijk aannemen dat Willem Vorsterman den Engelschen tekst is gaan raadplegen om te weten hoe hij den tekst van P. Diestemius hier kon verminken.

4) Kennisse geeft aan Elckerlyc ‘het kleed van berouwenisse’. Elckerlyc trekt het aan en lucht zijn tevredenheid (v. 623):

Soe wil ic berouwenisse ontfaen
Om dat God dit cleet heeft so weert.

Dit is de lezing van BHL; en zij wordt bevestigd door Ischyrius (v. 1051):

Acceptabo libenter poenitentiae vestem decoram
Quae tantae est apud superos dignitatis.

Maar in M (1594) is cleet weggevallen; en de tekst luidt: ‘Omdat Godt dit heeft soo waert’. De Engelschman schijnt in zijn B-copie de corrupte lezing van M onder de oogen te hebben gehad - want hij ook laat cleet onvertaald (v. 649):

Now blessyd be Jesu, Maryes sonne,
For now have I on true contrycyon.

Zonderling zou het zijn dat dit het origineel ware, dat Petrus Diestemius van cleet spreekt, en dat de Engelsche lezing (zonder cleet) alweer, mirabile dictu, in een corrupt handschrift opduikt.

5) Duecht raadt Elckerlyc aan, Wysheit, Cracht, Scoonheit te zijner hulp te roepen om hem in zijn doodstrijd bij te staan (vs. 631):

Deucht.

Wysheit ende u Cracht,

U scoonheit en mach (lees mogen) niet achter bliven.

Zoo lezen BHL, maar de tekst is zeer zeker niet in orde:

[p. 1018]

u ontbreekt alleen bij wysheit. Er is hier een haplographie. Lees: ‘u wysheit’. U voor w valt gemakkelijk weg.

Doch M heeft hier een andere lezing:

Scoonheyt, Cracht,

Ende wysheit en mach niet achterblijven.

U overal weggelaten. We hebben dus de keuze in een critische uitgave: ofwel overal u, of nergens u. En het is hier moeilijk met zekerheid te beslissen wat P. Diestemius heeft geschreven. En ziehier nu den Engelschen tekst (v. 660):

Dyscressyon and strengthe they hyght
And thy beautye may not abyde behynde.

Thy alleen bij beautye.

En bij Ischyrius zelfde geval (v. 1067):

Prudentia, Fortitudo, et tertia
quae abesse neutiquam potest, tua Pulchritudo.

Klaarblijkelijk hebben de Engelschman en Ischyrius een zelfden Dietschen corrupten tekst onder de oogen, waar u voor sommige woorden ontbreekt (zooals in BHL u voor wysheit ontbreekt). Ischyrius is een vertaler; de Engelschman dan ook⁽¹⁾.

Wij kunnen immers moeilijk onderstellen, dat de chronologische volgorde de volgende is: De Engelschman: ‘Dyscressyon and Strengthe... and thy beautye...’ Petrus Diestemius overal u (of nergens u). En daarna een corrupt handschrift, waarnaar Ischyrius vertaalt:

Prudentia, Fortitudo... tua Pulchritudo.

Natuurlijk, dat gaat niet: Ischyrius vertaalt immers niet naar een Engelschen tekst.

6) In de afwezigheid van Elckerlyc, die het Heilig Sacrament en het Oliesel ontvangt, wordt door Vyf Sinnen en Kennisse de lof van den ‘priesterlyken staet’ verkondigd. Kennisse maakt echter een voorbehoud voor onwaardige priesters, die zich slecht

(1) Opmerkelijk is het dat hier beautye en pulchritudo als derde persoon worden genoemd zooals in BHL Scoonheyt. Terwijl M als derde persoon Wijsheyt noemt (lees Vroetscap).

[p. 1019]

gedragen of van de sacramenten geldzaken maken. Zij voegt erbij (v. 726), sprekende van de sacramenten:

Hier om dat Sinte Peter lijdt
Dat si allen zijn vermaledijt
Diese copen oft vercopen.
Ende daer af gelt nemen met hoopen.

Die se is de lezing van M - en zij lijkt me de goede lezing te zijn. Ischyrius heeft dien tekst zoo gekend, want hij vertaalt (v. 1182):

At nunc licitantur, veneunt, mercantur,
Numerantque aureorum millibus, non secus
Quam in nundinis oves atque boves.

De vergelijking met de ossenmarkt, is een toevoegsel van Ischyrius.

Maar BHL hebben hier een variant: ‘Die God copen oft vercopen’ - hetgeen, naar mijn oordeel, een corrupteel moet zijn. Slechte priesters zullen wel handel drijven (geld slaan) met de sacramenten; doch handel drijven ‘in god’ lijkt me niet juist. Dat kan slaan op de Heilige Communie, maar niet op de andere sacramenten.

De Engelschman zegt (v. 756):

That Jesus curse hathe all they
Which god, theyr savyour, do bye and sell.

Hij vertaalt dus de corrupteel van BHL.

Zoo de lezing van M de goede is, kan er alweer moeilijk sprake zijn van Everyman origineel. ‘God, theyr savyour’ zou dan door Petrus Diestemius worden weergegeven door ‘diese (= de sacramenten) koopen en verkoopen’. En, mirabile dictu de Engelsche lezing duikt weer op in BHL!

7) Daar Elckerlyc zijn doodstrijd moet doorworstelen, geeft Duecht hem den raad de hulp in te roepen van ‘drie personen van groter macht’ - namelijk Vroetscap, Cracht en Scoonheyt.

Kennisse voegt er nog een vierden persoon bij (633):

Noch moetti hebben, soudi verstiven,
U Vyf Sinnen als u beraders.

Zoo lezen onze drie oude drukken: het rijm is echter: alle gader - hetgeen niet in orde is.

Endepols (2^e uitg., bl. 45) maakt de opmerking dat Vyf Sinnen slechts één allegorisch persoon is, en dat hier denkelijk

[p. 1020]

moet worden gelezen: ‘U Vyf Sinnen als berader: alle gader. (cf. 664 en 893 het rijm vader: alle gader).

M geeft Endepols gelijk, en leest: beradere: alle gadere. Gelieve op te merken dat M een Vlaamsch handschrift is: beradere is hier enkelvoud (in het Vl. meervoud beraderen - zooals Vl. vadere, mv. vaderen).

Welnu, de Engelschman vertaalt (662):

Also ye must call to mynde
Your fyve wyttes as for your councellors.

Hij geeft hier nog eens de corrupteel weer van BHL. De Raaf, die in den waan verkeert dat Everyman origineel is, wil lezen: beraders: alle gaders.

Ischyrius schijnt ook den tekst van BHL onder de oogen te hebben gehad, want hij vertaalt (1070):

Insuper ut associes necesse est et perutile
Quinque moderatrices capitis sensus,
Quibus tanquam consiliariis utaris amicis.

Zoo M de goede lezing heeft bewaard (hetgeen ik, met Endepols, geloof), dan werken de Engelschman en Ischyrius op een B-copie.

8) Cracht weigert met Elckerlyc ‘in den put’ (= het graf) te dalen (vs. 790):

Ick heb u verre ghenoech gheleyt:
Oec sidi oudt ghenoech ic wane
U pelgrimagie alleen te gane.

Dit is de lezing van M; alsook van H en L. Zij wordt bevestigd door Ischyrius (1401):

Nec aetas prohibet te solitarium proficisci.

Doch in den oudsten druk van 1495 (B) is alleen weggevallen:

Oec sidi oudt ghenoech ic wane
U pelgrimagie te gane.

Het metrum wordt daarmede bedorven. De Engelschman schijnt de corrupteel van B onder de oogen te hebben gehad - want hij ook laat alleen weg (817):

Ye be olde ynough I understande
Your pylgrymage to take on hande.

Daar het absoluut zeker schijnt dat de lezing met alleen de

[p. 1021]

goede is, wordt het alweer zeer moeilijk het Engelsch als origineel te beschouwen. Immers, dan zou men aannemen dat de Engelschman van alone niet spreekt. Petrus Diestemius voegt er dan alleen bij. En, mirabile dictu, de lezing zonder alleen komt nu op een corrupte plaats bij B alweer te voorschijn!

Onzin, natuurlijk!

9) Op het einde van het stuk, voert de Engel Elckerlyc's ziel naar het paradijs (868):

Nu voer icse binnen des hemels pleyne,
Daer u⁽¹⁾ God wil[le] jonnen alle gemeyne
Binnen te komen, groot ende cleyne.

Dit is de lezing van M - Ischyrius heeft ze zeker onder de oogen, want hij vertaalt (1538).

... domosque sidereas

Quo omnes vos pervenire cupio feliciter.

Maar onze drie drukken hebben hier:

Daer wi alle moeten ghemeene
In comen, groot ende cleene.

De lezing van M is ongetwijfeld veel beter: De Engel kan immers aan alle toehoorders niet zeggen dat ze allen ‘groot ende cleine’, in den hemel moeten komen.

Hij alleen moet den hemel binnen, die het verdient: anders is zijn plaats erbuiten.

Welnu, de Engelschman heeft hier alweer de minder goede lezing onder de oogen (900):

Now shalt thou into the hevenly spere
Unto the whiche all ye shall cume.

Zoo er onder de middeleeuwsche toehoorders van den Elckerlyc eenige doortrapte schurken waren, dan zullen zij stellig met groot genoegen, van den Engel vernomen hebben dat zij in den hemel moeten komen. - Doch dat P. Diestemius zoo iets heeft geschreven, is in mijn oogen totaal buitengesloten.

Deze reeks voorbeelden toont zonneklaar aan, dat de Engelschman de hand niet heeft kunnen leggen op een betrouwbaar afschrift van Elckerlyc (een A-copie): hij werkt op een B-copie, en geeft de corrupteelen van zijn handschrift weer.

(1) M heeft hier ons, hetgeen zeker niet deugt (Cf. Logeman, Prioriteit, 160).

[p. 1022]

Vast en zeker is hij dus vertaler: het kan niet anders.

Men gelieve verder op te merken dat ik hier enkel verwijs naar plaatsen, waar de tekst van P. Diestemius absoluut secuur is, en waar ik dus op vasten grond sta. Ik zou mijn lijst voorbeelden verdubbelen, ja verdrievoudigen, zoo ik daarbij plaatsen opnam, waar de tekst, minder secuur zijnde, conjecturen werden voorgeslagen - of waar ik, met behulp van Ischyrius, den Elckerlyc emendeer⁽¹⁾.

En dit volstaat reeds om te bewijzen dat Elckerlyc niet uit het Engelsch werd vertaald.

Ik heb bovendien nog verdere bewijzen - en ik deel die mede: Quod abundat, non viciat!

III. - Hoogerop heb ik aangetoond dat Middeleeuwsche vertalers, zoodra zij een tekst niet verstonden, hunne toevlucht namen tot wijzigingen aan den tekst - en dat we dan voor varianten staan, die vaak een zeer goeden zin geven. Maar in de meeste gevallen komt daarbij het volgende nog voor: Soms meenen zij dat ze goed begrijpen, en in hunne vertaling schieten zij een bok: zij vertalen glad verkeerd. We kunnen ook dikwijls vaststellen dat zij moeilijke woorden onvertaald laten - of dat zij den tekst, die ze onder de oogen hebben, niet snappen.

Zijn er voorbeelden van dien aard in den Everyman te vinden? Naar mijn oordeel, ongetwijfeld ja. En ik kies enkele staaltjes uit, die, meen ik, typisch zijn.

1. - Gheselscap weigert Elckerlyc op ‘syn langhe vaert’ te volgen. Maar Elckerlyc dringt aan opdat Gheselscap hem zoo maar niet dadelijk in den steek zou laten:

Noch bid ic u, en hadt u niet verdroten,

Doet mi uutgheleye, maect mi moet

268. Tot voer die poerte.

De tekst is hier secuur - de beteekenis duidelijk: die poorte is de poort, deur van het graf, of zoo gij wilt, de deur van het

(1) Als typisch geval verwijs ik naar v. 535 (tekstcritiek, waar ende zeker corrupt is; en in Elckerlyc moet worden veranderd (de tekst van Ischyrius bewijst het, en de zin eischt het). De Engelsche tekst heeft hier and, En hij laat zich niet emendeeren. Tweede typisch geval: in vs. 591, moet zeker worden gelezen ‘van sonden dwaen’. De 3 drukken hebben hier waen. En de Engelschman heeft die corrupteel onder de oogen: hij vertaalt (617): ‘wade the water clere’. Maar waen voor waden bestaat niet - evenmin als raen voor raden, braen voor braden, baen voor baden.

[p. 1023]

andere leven. En dagelijks zal het ons nog gebeuren, wanneer iemand weigert met ons ergens binnen te gaan, dat we hem zeggen: ‘begeleid me dan toch tot voor de deur’.

Maar er zijn in het Midnedl. twee poorten: 1^o poort (Latijn porta) = deur - 2^o poort (Latijn portus) = stad.

Welnu, de Engelschman vertaalt hier (v. 289):

Yet I pray the....
To brynge me forwarde for saynt charyte
And comforte me tyll I come without the towne.

Die tekst geeft geen zin: in heel den Everyman of Elckerlyc is er geen sprake van town of stad. Elckerlyc maakt zich gereed om op het tooneel te sterven. Hij kan bijgevolg aan niemand gaan vragen om hem tot buiten de stad te begeleiden.

De verwarring tusschen beide poorten valt in het oog. De Dietsche tekst zegt: ‘voor de poort (= deur)’. De Engelschman vertaalt ‘buiten de poort (= stad)’. Een bok die telt!

Men kan er zich stellig over verwonderen dat de Engelsche vertaler een zoo duidelijke plaats mis begrepen heeft: Zijn kennis van het Nederlandsch is immers, zooals elders uit zijn stuk blijkt, zeer ernstig en degelijk. Persoonlijk ben ik vast overtuigd dat zijn B-copie hier alweer corrupt was. Waarschijnlijk stond er daar ‘buyten de poort’ - (= without) - en, begrijpelijker wijze, heeft onze Engelschman dan niet gesnapt van welke poort hier sprake was.

Geen twijfel dunkt mij hier mogelijk: De Engelschman vertaalt - en hij vertaalt slecht: hij verwart de twee Dietsche poorten.

Men kan toch moeilijk gaan onderstellen dat Petrus Diestemius hier ‘without the town’ onder de oogen had. En dat hij dan zei: ‘buiten de poort (stad) deugt hier niet: ik wijzig, en verkies de andere poort (= deur)’.

2. - Sommige moeilijke woorden verstaat hij klaarblijkelijk niet. Een voorbeeld:

Geselscap, die eerst beloofd had, Elckerlyc overal te volgen, verneemt nu dat er sprake is van met hem te sterven! ‘Zoo gaat de vlieger niet op’ zegt Geselscap:

237. Dat seidick seker: maer sulc ghevaert

Es wtghesteken, plat metten rontsten!

[p. 1024]

De philologen aarzelen over de beteekenis van ghevaert⁽¹⁾: De Engelschman weet er geen weg mede. - En hij vertaalt (v. 257):

So I sayde certainly:
But suche pleasures be set asyde!

ghevaert kan zeker nooit plezier beteekenen.

En zeer zeker zou Petrus Diestemius pleasure hebben begrepen, zoo hij dit woord onder de oogen had. Maar het omgekeerde is hier wel het geval: de Engelschman is het die ghevaert voor zich heeft staan en dan aan het fantazeeren gaat, omdat hij niet weet hoe vertalen. (Geen wonder! de moderne philologen zijn het nog niet eens).

3. - J. van Mierlo heeft reeds gewezen op een ander geval dat alweer typisch is⁽²⁾.

Het goet weigert Elckerlyc te volgen en geeft zijne redenen op (v. 360):

Ick legghe hier in muten,

Versokkelt, vermost, als ghi mi siet,
Vertast, vervuylt: ic en kan mi niet
Verporren....

Waarom is het goet versokkelt, vermost en bevuyld? Omdat Elckerlyc als een egoïst heeft geleefd en een slecht gebruik maakte van al zijne rijkdommen. Hij heeft aan de armen nooit gedacht. Anders ware het geweest, zoo zegt tGoet (v. 400), ‘Haddi mi ghemint bi maten, Ende van mi ghedeylt den armen’. De moreele wenk die Petrus Diestemius aan de rijken geeft, is hier duidelijk genoeg.

Maar de Engelschman begrijpt den wenk niet en hij verstaat ‘versokkelt, vermost en vervuylt’ niet.

De Engelschman vertaalt (v. 394):

I lye here in corners trussed and pyled so hye
And in chestes I am locked full fast,
Also sacked in bagges.....
I cannot stere, in packes low I lye

Hij werkt voort op vertast (= opgetast en ‘ick en kan mi

(1) Zie over de verschillende beteekenissen van gevaerte, het uitgebreid artikel van Verdam (Tijdschr. v. Leiden, VI, 287-294). Naar mijn oordeel beteekent het woord in Elckerlyc = Karwei (cf. Verdam, n^r 3, bl. 291 andere voorbeelden). Endepols (3^e uitg.) geeft het weer door = tocht. Dan zou gevaert synoniem zijn met vaert dat ontelbare malen in Elckerlyc voorkomt. Waarom dan hier gevaert? Antwoord: omdat gevaert hier karwei beteekent.

(2) Geschiedenis der Ned. Letterkunde.

[p. 1025]

niet verporren...’ De rijkdommen zijn zoo opgestapeld, dat hij zich niet kan bewegen. Van een moreelen wenk, geen sprake!

De Engelschman heeft klaarblijkelijk niet begrepen.

4. - Elckerlyc vraagt aan Mage om met hem zijn ‘pelgrimagie’ te doen: Hij moet voor God rekenschap geven van al zijne daden (310):

Ende wat ic al heb bedreven
Den tyt gheleent ende niet ghegheven.

Dat de ‘tyt’ ons door God niet werd gegeven om ermede te doen wat we willen - doch dat hij ons slechts geleend werd, en dat we daarna rekenschap schuldig zijn van het gebruik dat we van onzen tijd hebben gemaakt - wordt herhaaldelijk in onze oude stichtelijke literatuur betoogd. Zoo, in het gedicht van Boudewijn van der Loore, Dit's van Tytverlies, lezen we:

En⁽¹⁾ is ter werelt here soe groet,

52. Noch prelaet soe hoghe ghewijt

Dat hi oerboort sinen tijt

Alsone hem God heeft verleent.

De Engelschman vertaalt (340):

Also of yll dedes that I have used
In my tyme, syth lyfe was me lente
And of all vertues that I have refused.

Hij verstaat zijn Dietschen tekst niet. Klaarblijkelijk heeft hij de gedichten van Boudewijn van der Loore niet gelezen - anders zou hij wel hebben begrepen.

En zoo zijn er nog een reeks plaatsen, waar ik den Engelschman verdenk zijn tekst niet te hebben gesnapt.

5. - In onze Dietsche Elckerlyc-teksten komen er geen tooneelaanwijzingen voor. Ischyrius daarentegen geeft in zijn vertaling overal in margine de noodige aanwijzingen⁽²⁾.

De Engelschman volgt het voorbeeld van het Dietsch: maar hij wijkt op één plaats van het origineel af. En hierop wensch ik de aandacht te vestigen.

Kennisse geeft aan Elckerlyc den raad zich te wenden tot den ‘priesterliken staet’ om zich tot den dood voor te bereiden

(1) Blommaert (Oud-Vl. Gedichten, II, bl. 109) leest ende (hs.) - hetgeen hier geen zin geeft.

(2) Endepols heeft ze in zijne uitgaven overgenomen.

[p. 1026]

(v. 675). Elckerlyc antwoordt dat hij dien raad zal volgen. Waarop Vijf Sinnen hem nog aanmoedigt (v. 699):

Elckerlyc, dat is seer wel ghedaen:
God laet (= latet) u met salicheden volbringhen!

Hierop verlaat Elckerlyc het tooneel met Biechte, al wordt het niet uitdrukkelijk gezegd. - Ischyrius bevestigt dit in margine: ‘Hoc dicto abit Homulus ad sacerdotem...)’. (Vs. 1157, vertaling van 699).

In de afwezigheid van Elckerlyc, voeren nu de allegorische personen, op het tooneel, een gesprek over den ‘priesterliken staet’ - en verkondigen den lof van de priesters.

Maar in het Engelsch blijft Everyman nog op het tooneel, en hij verlaat het te midden van het gesprek over den ‘priesterliken staet’, alsof het gesprek hem niet interesseerde.

Vers 699 wordt hier letterlijk vertaald (730):

Everyman, that is the best ye can do.

Maar hij wordt nog verder toegesproken (hij is dus nog aanwezig) (745):

No remedy we fynde under god
But alone on pryesthode,
Everyman, god gave pryest that dygnyte
And setteth them in his stede among us to be.

Letterlijke vertaling van Elckerlyc 715-719. - Doch hier is Elckerlyc afwezig.

In het Engelsch verlaat Everyman het tooneel met v. 750. - En hij komt weer op met v. 769:

Peas! for yender I se everyman cume,
Which hath made true satysfaccyon.

Negentien verzen afwezigheid! Slechts negentien verzen voor de Biecht, het heilig Sacrament en het Oliesel - dan moet dit alles presto-prestissimo zijn gebeurd.

In het Dietsch verlaat Elckerlyc het tooneel met v. 700. - En blijft weg tot vs. 740:

Duecht.

Elckerlyc coemt, hi heeft voldaen.

Dit is het dubbel van het Engelsch!

Klaarblijkelijk hebben Dietsch en Latijn hier de oorspronkelijke lezing.

[p. 1027]

De Engelschman brengt hier een zeer ongelukkige wijziging aan zijn origineel toe.

IV. - Logeman heeft reeds breedvoerig gehandeld over een ander bewijs: de zoogenaamde typographische zetting.

De dialoog van Elckerlyc is zeer levendig. Dikwijls wordt een vers onderverdeeld. En verschillende sprekers (soms drie) komen in hetzelfde vers aan het woord.

In onze moderne stukken, zullen we dan, wanneer een acteur aan het woord komt in het midden van het vers, typografisch dit vers niet aan het begin van de lijn stellen: In de incunabels en postincunabels deed men het anders: Wat de acteur zegt, opent een nieuw alinea.

De Engelschman heeft niet getracht de onderverdeelde verzen van het Nederlandsch in zijn Engelsch weer te geven: Waar Petrus Diestemius één vers heeft voor twee acteurs, geeft de Engelschman twee verzen. Voorbeelden hiervan zijn te vinden van het begin tot het einde van het stuk. Logeman heeft ze aangegeven (Prioriteit, bl. 174, voce typographische dispositie). En hij voegt erbij dat, zoo men onderstelt dat het Engelsch hier origineel is, Petrus Diestemius telkenmale de moeite heeft genomen, twee Engelsche verzen in één enkel vers te concentreeren - hetgeen natuurlijk onwaarschijnlijk is.

Doch ik ga hier verder dan Logeman - en zeg: Petrus Diestemius was totaal buiten staat zoo 'n werk te verrichten: Hij heeft stellig groote verdiensten, (waarop ik verder zal wijzen). Maar een knappe stylist, een groote kunstenaar met het woord was hij in geenen deele. Willem heeft den stijl van den Renart op vele plaatsen verbeterd. Geen wonder! Hij was een geniale artist.

Petrus Diestemius was dit niet. En al hetgeen Logeman hier aangaande typografische zetting zegt, neem ik volgaarne voor eigen rekening over.

V. - Volledigheidshalve wijs ik nog op een ander feit. De Engelsche tekst bestaat enkel in postincunabels. Chronologisch komt de Dietsche tekst vooraan: de oudste uitgave is reeds van 1495-96: zoo dus incunabel. Maar er is meer: die eerste uitgave zit vol corrupteelen: Zij wijst naar mijn oordeel, naar een ouderen tekst, die denkelijk niet zoo lang na het midden der 15^de eeuw ontstond (ik onderstel ± 1470). Om nu te beweren dat de Engelsche tekst chronologisch de oudste is, zou men dan toch sterke bewijzen moeten aanvoeren, die de chronologie van onze oude uitgaven omverwerpen.

[p. 1028]

VI. - En nu nog een laatste bewijs, dat in mijne oogen een doorslaande bewijs is.

Sedert één jaar beschikken wij over een nieuw handschrift met vele nieuwe lezingen (de eigenaar, collega Prims, was zoo vriendelijk het te mijner beschikking te stellen).

Welnu, zoo de Engelsche tekst oorspronkelijk ware, dan moesten (dit spreekt wel van zelf) de nieuwe lezingen van dit handschrift ons nader brengen tot het Engelsch origineel. Dit handschrift brengt ons echter geen zier nader tot het Engelsch. Wel het tegendeel! Het verwijdert ons van dien tekst. Herhaaldelijk heb ik me hoogerop mogen beroepen op M-lezingen (vaak door Ischyrius bevestigd) om te bewijzen, dat de Engelschman op een B-copie werkt, en dat hij corrupteelen onder de oogen heeft. Hiermede is, dunkt mij, de zaak beklonken.

En wij mogen gerust aannemen dat zoo het toeval wilde dat er nog ergens een nieuw onbekend handschrift van Elckerlyc te voorschijn kwame, met nieuwe lezingen die ons toelaten de talrijke overblijvende corrupteelen uit den tekst te verwijderen, zoo zou deze nieuwe copie ons alweer niet nader brengen tot het Engelsch, doch opnieuw bewijzen dat Everyman een vertaling is.

Mijne conclusie luidt als volgt:

Er bestond vroeger een prioriteitsvraag Elckerlyc-Everyman. En we hoeven er ons geenszins over te verwonderen zoo de Raaf, en nog vele anderen, de prioriteit van het Engelsch hebben verdedigd. We bezaten immers niets anders dan een corrupten Dietschen tekst: hieruit wilde men, soms uit dubieuze plaatsen besluiten, dat de Raaf zich vergiste. Waarop hij dan antwoordde: ‘deze plaats bewijst niets’. En in verreweg de meeste gevallen schaar ik mij aan zijne zijde: het bewijs was er niet.

Doch thans is de toestand veranderd: ik had het voorrecht (dank zij het nieuwe handschrift) te mogen werken op ruimer materiaal. Dit materiaal lost vele moeilijkheden op.

En het nieuwe handschrift brengt ons niet alleen uitstekende nieuwe varianten: Het stelt, naar ik meen, een einde aan een polemiek, die sedert 1890 aan den gang is.

Als Vlamingen mogen wij er ons over verheugen: Elckerlyc is geen vertaling!

Zoo wij van meet af aan een betrouwbaren Dietschen tekst hadden bezeten, zou er stellig nooit een prioriteitsvraag hebben bestaan. Al dadelijk zouden we hebben bemerkt dat de anonieme Engelschman op een corrupte copie (een B-copie) werkt. Vroeger

[p. 1029]

konden we dit niet weten met zekerheid, omdat we, helaas, van het Dietsch slechts een B-copie bezaten.

Thans is de toestand dezelfde niet meer: We beschikken over een tweede copie, die ons toelaat BHL te controleeren. De ware verhouding van het Dietsch tegenover het Engelsch valt heden duidelijk in het oog: men zou waarlijk blind moeten zijn om dit nu niet te zien.

Hetgeen vroeger een onbewezen gissing was, is heden volle zekerheid geworden: de Engelschman is de vertaler!⁽¹⁾.

(1) Endepols, welke bij zijne uitlatingen altijd uiterst voorzichtig is, schrijft nog in de inleiding zijner derde uitgave (1932): ‘Indien Elckerlyc een vertaling uit het Engelsch is, dan komt den Nederlandschen bewerker in alle geval de verdienste toe een tooneelstuk van klare, eenvoudige schoonheid, ongerept en ongeschonden te hebben overgebracht in de taal zijner landgenooten’. Ik onderstel dat, in een eventuëele vierde uitgave, van vertaling geen sprake meer zal zijn. Na mijne bewijsvoering kan, dunkt me, niet meer worden gezeid: ‘Adhuc sub judice lis est’.

[p. 1030]

VI.
Slotwoord.

Ik ben mij volkomen bewust dat ik met mijn historische, philologische, critische opmerkingen, het geduld van mijn lezers op een zeer zware proef heb gesteld.

Ik eindig dus met eenige zuiver esthetische beschouwingen.

De lezer zal misschien verwonderd zijn geweest dat ik mij hiervoren op ietwat oneerbiedige wijze over het talent van P. Diestemius heb uitgelaten. Dienaangaande wensch ik thans eenige uitleggingen te geven.

Een puike stylist is onze 15^d eeuwsche rederijker heelemaal niet. Zijn taal is het ‘colloquial’ Dietsch der 15^de eeuw. Zij is door en door volksch (doch hier en daar doorspekt met rederijkerstaal). Volksuitdrukkingen zijn er bij de vleet, en zij verrijken het Ned. Woordenboek van Verdam:

Om een eynde te knopen (236) - Wij willen ons verblazen (329) - Daermede gesloten een vooral (265) - Geseit opt plat (335) - Trou hier, trou daer (264) - Den navel uutcriten (787) - Ic valle op mine achterhielen (317) - Tes verloren gevroetschapt claer! (807) - Ic en sie er geen mouwe toegeset (120) - Way, tes al verloren (Nu noch en vs. 233) - Hoort doch dit sermoen! (233) - Plat metten rontsten! (238) - Is me dat een sober besceet! (258) - Om waer segghen... (239). Om cort sermoen (307) enz.

Zoo een taal krijgen we te lezen in onze middeleeuwsche kluchten - maar elders niet.

In de Dietsche omgangstaal uit zijn tijd is P. Diestemius heelemaal thuis. - Maar hij kent er geen andere: al zijne personages, zonder uitzondering, gebruiken deze Elkerlyks-taal.

Afwisseling in den stijl (hieraan erkent men best den echten stylist) is hem onbekend.

Een paar voorbeelden: in den proloog krijgen wij een speech van God. We zouden dan toch mogen verwachten, wanneer de Goddelijke Majesteit aan het woord komt, dat de stijl zich verheft, dat volzinnen zich keurig afronden, dat de woorden-

[p. 1031]

keuze goed verzorgd is. Wij moeten immers den indruk hebben: God spreekt!

En ziehier wat hij zegt:

Och, hovaerdie, ghiericheyt ende nyt
Metten seven dootsonden vermoghen,
Hoe sidi ter werelt nu voertgetoghen!
Want mits den seven dootsonden gemeen
Es opgedaen myn wrake: Des ic in ween
Ben seker met alder hemelscher scaren.
Die seven duechden, die machtig waren,
Syn alle verdreven ende verjaecht.
Want donnosel heeft my seer gheclaecht,
Elckerlyc leeft nu buyten sorghen.
Nochtan en weten si ghenen morghen,
Ic sie wel hoe ic tvolck meer spare
Hoet meer arghert van jare te jare.
Al dat opwast, arghert voert⁽¹⁾
Daerom wil ic nu, alst behoert,
Rekeninghe van Elckérlyc ontfaen:
Want liet ic dye werelt dus langhe staen
In desen leven, in deser tempeesten
Tvolc soude argher werden dan beesten
Ende soude noch deen den anderen eten!

Wat blijft er, na zoo een ‘speech’, nog over van de Goddelijke Majesteit? Want, zooals men ziet, ook God drukt zich uit als een brave Vlaamsche burger ‘van het hoeksken om’.

Ander voorbeeld: Na den aangrijpenden dood van Elckerlyc op het tooneel krijgen we in den naeprologhe eenige nabetrachtingen over het stuk. We zouden enkele kernachtige volzinnen mogen verwachten, die ons wel in het hart prenten, hoe wreed de straf was, die Elckerlyc trof, alhoewel dan toch wel verdiend.

Het luidt:

Neemt dit in dancke, cleyn ende groot,
Ende siet hoe Elckerlyc coemt ter doot!
Geselscap, Vrienden, ende Goet,
'T Gaet Elckerlyc af, dies zijt wel vroet.
Scoonheyt, Cracht, Vroetscap ende Vijf Sinnen
T'is al verganclyc (dies zijt te binnen),
Sonder die duecht, die volcht overal.
Mer als die duecht is so smal

(1) Bis repetita placent!

[p. 1032]

 

Dat si niet mede en mach, oft en kan,

 

Arm Elckerlyc, hoe vaerdi dan

 

Ter rekeninghe voor onsen Heere?

 

Dan vergadi van wee, van seere.

 

Want na die doot eest quaet te verhalen:

 

Daer en baet noch voerspraec noch tale.

Genoeg, niet waar? Desinit in piscem mulier formosa superne⁽¹⁾.

Gaan we thans over tot het rijmonderzoek, zoo stellen we vast dat in Elckerlyc herhaaldelijk dezelfde woorden aan het rijm staan. We mogen zeggen: in dit stuk zijn de rijmen alle van hetzelfde soort - dertien in het dozijn. Petrus Diestemius rijmt noch beter, noch slechter dan de gewone rederijkers uit zijn tijd.

En wat nu Diestemius' woordenvoorraad betreft, hij is zeer beperkt - daargelaten de volksche uitdrukkingen waarover ik vroeger sprak. Kunstenaar met het woord zal niemand hem noemen. Vergeleken met andere middeleeuwsche schrijvers - met taalvirtuozen als b.v. Hadewych - slaat hij een uiterst pover figuur. Bij Hadewych een weelderige, onuitputtelijke copia verborum, en zij speelt met dien woordenschat. Zij zegt dikwijls hetzelfde: nooit echter hetzelfde met dezelfde woorden. Heel anders bij P. Diestemius: Bij hem is het niet bis repetita placent - Het is decies repetita placent.

Doch nu voeg ik er dadelijk bij: dit zijn al bijzaken. De bekende Fransche criticus Faguet schreef van Molière: ‘Les comédies de Molière sont fort mal rimées’. En ongetwijfeld heeft hij gelijk! Hetgeen dan toch niet belet dat die comédies ongeëvenaarde meesterstukjes zijn.

Théophile Gautier valt Racine aan wegens zijn beperkten woordenvoorraad, die niet meer dan veertien honderd woorden zou bedragen⁽²⁾.

Aangenomen nu dat dit cijfer juist is (ik heb de berekening

(1) Dat iemand als P. Dorlandus, die zijn Latijnsche classieken van buiten kende, zulke taal zou schrijven, komt me uiterst twijfelachtig voor. Klaarblijkelijk kreeg de schrijver van Elckerlyc geen classieke opvoeding.

(2) ‘On pense bien que les quatorze cents mots du dialecte racinien ne suffisent pas à l'auteur, qui s'est donné la rude tâche de rendre les idées modernes et les choses modernes dans leur infinie complexité et leur multiple coloration’. Préface van Les Fleurs du mal, van Baudelaire.

[p. 1033]

niet gemaakt), dan heeft Racine met zijn veertien honderd woorden getooverd, en er onsterfelijke scheppingen mede tot stand gebracht.

Mijn aanmerkingen op den Elckerlyc zijn van denzelfden aard als die van Faguet en Théophile Gautier. Ik heb reeds gezeid, bijzaken.

Wanneer wij naar een tooneelspel gaan luisteren, is het niet om een rijmonderzoek te doen, noch om een berekening te maken aangaande woordvoorraad. Een enkele vraag houdt ons bezig: voldoet het tooneelstuk op het tooneel? Is het stuk flink gebouwd en goed ineengezet? Boeit het, van begin tot einde, de aandacht der toehoorders? Grijpt het drama ons aan? - Met een woord: Zit er leven in? Of staan we voor een dood geraamte dat ons onverschillig laat?

Heel de rest is schoolmeesterswerk. Ik voeg erbij: zeer nuttig schoolmeesterswerk, aangezien het van groot belang is te weten welke middelen ter beschikking van een artist staan, en hoe hij zijn effecten bereikt.

Welnu, als zuiver dramatische schepping is onze Elckerlyc een meesterstuk in zijn aard.

Dit drama werd in het Engelsch vertaald en beleefde in die taal een reeks uitgaven. Ook in het Latijn vertaald, met eveneens een reeks uitgaven. In het Duitsch vertaald: serie uitgaven en omwerkingen (Hugo von Hoffmannstal en andere). En in onze eigen taal, is dit middeleeuwsche werk blijven voortleven tot in de 18^e eeuw, in den Homulus-vorm.

Met tusschenpoozen wordt Everyman in Engeland nog vertoond, telkenmale met levendige belangstelling van wege het publiek. Zelfde geval in Duitschland.

En ten onzent ook, luistert het publiek met spanning naar al die welgeslaagde tooneeltjes, tot het aangrijpend slot dat, gespeeld door een acteur als Royaards, heel de zaal deed huiveren.

En dit is dan toch de proef op de som!

Zoo men het talent van den schrijver van Elckerlyc analyseert, kan men op allerlei tekortkomingen wijzen. Doch de man bezit een echt dramatisch temperament: dit valt niet te betwijfelen.

Tot staving van het voorgaande, zij het me toegelaten met een eenvoudige anecdote te sluiten.

Einde September 1900 werd te Brussel het vierde Vlaamsch Natuur- en Geneeskundig Congres gehouden. Het bestuur had voor die gelegenheid, Royaards, met zijn tooneelgezelschap,

[p. 1034]

uit Amsterdam doen komen om een vertooning te geven van Elckerlyc.

Burgemeester en Schepenen der stad Brussel werden uitgenoodigd, alsook de Ministers, de leden der Belgische Academie en de professoren der Universiteit, natuurlijk voor zoo ver zij Vlaamsch verstonden.

Mijn vader, prof. Alfons Willems, kreeg ook een uitnoodiging en daar ik hem juist eenige weken vóór de voorstelling bezocht, vroeg hij me of ik de Heeren van het Bestuur van het Congres niet kende: ik moest ze gaan opzoeken om hen te ontraden Elckerlyc op te voeren. Royaards kon dan toch met een beter stuk te Brussel opkomen. Dat archeologen en Middelnederlandsche philologen nieuwsgierig waren te zien welken indruk de opvoering van een 15^de eeuwsche moraliteit op hen nog kon maken, was heel begrijpelijk. Maar dan moest men toch de onvoorzichtigheid niet begaan hooggeplaatste Brusselaars uit te noodigen om zich te komen vervelen. Die Brusselaars waren immers op tooneelgebied verwend: zij kenden de beste tooneelwerken van het Fransche repertorium, en de vertaalde meesterstukken van het buitenland, Sophokles en Shakespeare, Goethe Ibsen. Doch Middeleeuwsche mysteries en moraliteiten te Brussel willen opdisschen en aan een intellectueel publiek vragen naar onspeelbare stukken te komen luisteren - neen, dat kon er niet door! Dat was geen propaganda voor de Vlaamsche Beweging - dat was propaganda tegen die beweging. Wat beteekende dit nu? Het middeleeuwsche tooneel, dat nu eenmaal dood, pierdood was, thans weer willen doen opleven - welk anachronisme!

Mijn vader (dit dient geweten) had Elckerlyc niet gelezen; de eerste uitgave is van 1892. Sedert zijn studententijd had hij in onze oude nationale letterkunde veel belang gesteld.

Doch sedert zijn benoeming tot Hoogleeraar in het Grieksch, hield hij zich niet meer op de hoogte van hetgeen op Middelnederlandsch gebied verscheen. Jaar in, jaar uit, vertaalde hij met zijne studenten een treurspel van Sophokles of van Euripides, of een comedie van Aristophanes. Als inleidend woord legde hij hun uit hoe een Grieksch drama werd gebouwd. De Grieken waren het eenige volk uit de oudheid dat een dramatische kunst bezat. De Romeinen hadden geen nationaal tooneel: hunne stukken zijn vertalingen of omwerkingen van het Grieksch.

In de Middeleeuwen kende men het Grieksche drama niet meer: men had bijgevolg geen benul meer van dramatische kunst (in den modernen zin van het woord). Mysteries en mora-

[p. 1035]

liteiten werden geschreven met het doel stichtelijk werk te verrichten. Het waren preeken. Zij zijn dan ook voor ons onspeelbaar geworden. Met de Renaissance echter maakte men opnieuw kennis met het Grieksche tooneel: en voor het moderne drama waren de Grieken onze leermeesters geweest.

In die omstandigheden zal het niemand verwonderen zoo het opvoeren van een 15^d eeuwsche moraliteit, in vaders oogen voor een anachronisme gold.

Ik weigerde op het verzoek van mijn vader in te gaan: ik kende immers slechts enkele heeren van het Bestuur; en was daarbij overtuigd dat het nu te laat was. Het programma was immers gedrukt, en men kon op het laatste oogenblik aan Royaards toch niet vragen van stuk te veranderen. Ik voegde eraan toe dat het me overigens niet zou verwonderen zoo het stuk indruk maakte. ‘Dit zal wel van uwentwege een illusie zijn’, zei mijn vader: ‘Dat komt ervan als men zoo heel zijn leven met zijn neus in middeleeuwsche teksten zit... dat bederft den smaak!’

Zondag, 30ⁿ September, trokken vader en moeder naar den Vlaamschen Schouwburg met de vaste overtuiging dat zij zich, ter eere van de Vlaamsche Beweging, gedurende eenige uren kostelijk gingen vervelen!

Als curiositeit heb ik den brief nog bewaard, welke mijn moeder me zond eenige dagen na de voorstelling. ‘Elckerlyc is voor uw vader een echte veropenbaring geweest. Het stuk heeft hier een grooten bijval gehad. Geen hors d'oeuvres, die den gang van het spel komen storen! Geen spoor van Middeleeuwsche langdradigheid! Van het eerste oogenblik af, valt de aandacht op Elckerlyc, en blijft voortdurend op hem gevestigd. Er is climax in die achtereenvolgende tooneeltjes. En het slot, Elckerlyc's dood, is wezenlijk aangrijpend. Het stuk werd daarbij door de Amsterdammers prachtig gespeeld: de allegorische figuren rondom Elckerlyc bleven bij sobere gebaren, zooals het allegorische personages past - en dit deed het zeer bewogen spel van Royaards des te beter uitkomen. Een collega van uw vader kwam na de voorstelling tot hem en zei: ‘C'est réellement très fort, très fort! Du reste, cette vieille moralité du XV^me siècle aura sans doute été arrangée, pour l'accomoder au goût moderne?’ - ‘Il paraît que non’, antwoordde hij: ‘Mon fils me dit que c'est bien le texte original’. - ‘Le texte original! Alors c'est tout à fait inoui: car à ma connaissance il n'existe vers cette date dans le théâtre français du moyen âge, ni dans un autre théâtre

[p. 1036]

étranger, aucune pièce aussi bien charpentée et aussi empoignante que ça!’

En toen ik nu, eenigen tijd nadien, naar Brussel terugging, bevestigde mijn vader dien brief. ‘Ik heb sedert jaren aan mijn leerlingen gedoceerd dat het Middeleeuwsche drama nog in de kinderschoenen zat, en voor ons ongenietbaar was geworden. Dit is wel de regel - maar ik zal voortaan voorzichtiger moeten zijn, en zeggen dat er uitzonderingen bestaan. De bouw van Elckerlyc is perfect: Een Helleen zou er niets aan hebben verbeterd (Wanneer mijn vader dat zei, was het een summum). De schrijver kende blijkbaar het Grieksche tooneel niet: zijn drama is door en door middeleeuwsch, door en door katholiek. Maar de auteur schijnt, om zoo te zeggen, bij intuïtie te hebben gevoeld hoe hij het aan boord moest leggen om zijn publiek van het begin tot het einde van zijn stuk te boeien... Maar, à propos, wie is dan toch die schrijver? Jonckbloet spreekt niet eens van dit werk’.

- ‘De Latijnsche vertaler, Christiaan De Stercke (Ischyrius) zegt dat zijn naam Petrus Diestemius = Pieter van Diest is.

Logeman beweert dat hier Petrus Dorlandus wordt bedoeld - een kartuizer monnik, over wien we inlichtingen bezitten. Maar het bewijs ontbreekt. En onze tekst van Elckerlyc is een echt knoeiwerk’.

- ‘Wel, onderzoek dat probleem: we zouden dan toch moeten weten wie die Petrus Diestemius is. Wie in volle 15^e eeuw zoo'n stuk weet te schrijven, verdient een standbeeld, en zoo ik in uw plaats ware, dan zou ik den Spiegel der sonden, den Spiegel Historiael, den Lekenspiegel en andere soporifieke literatuur maar laten liggen, en daar geen tekstverbeteringen aan zoeken toe te brengen. Buiten de geleerden, is er immers niemand die daar iets aan heeft, aangezien niemand die werken leest. Maar den Elckerlyc-tekst verbeteren, dat is nuttiger werk - dat is ten minste de moeite waard!’

Ik heb den raad van mijn vader gevolgd. Met geduld heb ik den tekst meer dan eens doorworsteld, en mijn best gedaan om te zien wat ik eraan kon emendeeren. Wat den auteur betreft, ben ik tot vaste overtuiging gekomen dat het Petrus Dorlandus niet kan zijn. Doch, ondanks al mijne pogingen, weet ik Petrus Diestemius niet te identificeeren.

Nog niet wanhopen! - is niettemin de boodschap... Wie weet welk heugelijk nieuws morgen ons niet aanbrengt!