Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1932

[p. 87]

De code-vertalingen in den Franschen tijd
Door Dr. Prof. Paul Bellefroid, Werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

De behoefte aan een vertaling der Fransche wetboeken, waaraan de bij Koninklijk Besluit van 18 September 1923 benoemde Commissie thans haar beste krachten wijdt, heeft zich doen gevoelen reeds lang vóór België's onafhankelijk bestaan.

Bij Besluit der Volksvertegenwoordigers van 13 October 1795, enkele dagen na de inlijving bij Frankrijk, werd de wijze geregeld, waarop de Fransche wetten zouden worden bekend gemaakt in de negen nieuwe departementen.

Dit Besluit houdt de volgende bepaling in:

‘De arrondissementen, waar een andere taal dan de Fransche zoozeer in gebruik is, dat het ontbreken eener vertaling der wetten bezwaren zou opleveren, kunnen er eene laten maken ten gerieve hunner onderhoorigen en er exemplaren van laten verspreiden overal, waar dit noodig is’.

Het is thans moeilijk, na te gaan in hoeverre de gewestelijke besturen gebruik gemaakt hebben van de bevoegdheid, die hun bij deze bepaling werd verleend.

Vast staat, dat in verschillende departementen werd uitgegeven een ‘Verzameling van de Besluiten der Commissarissen van het Fransche Gouvernement in de vereenigde landen’⁽¹⁾. Deze verzameling was tweetalig. De vertaling van den Franschen tekst werd bezorgd op last van het departementaal bestuur.

Onder het ‘Directoire’ werd voor de Vlaamsche departementen een bijzonder ‘Bulletin des Lois’ uitgegeven, waarin de Vlaamsche vertaling der wetten werd opgenomen naast den

(1) De Belgique Judiciaire, 1898, blz. 335, vermeldt de ‘Verzameling van de Besluiten der Commissarissen van het Fransche Gouvernement, in de vereenigde landen, ingevolge de wet van 9 vendémiaire, vierde jaar, gedrukt en vertaald door order van d'administratie van het departement der Schelde’ (in 4^o, bij Steven, drukker van dit departement).

[p. 88]

Franschen tekst. Dit Bulletin, bekend onder den naam van ‘Bulletin flamand’, werd gedrukt te Parijs op de drukkerij der republiek, later op de keizerlijke drukkerij, en was op elke aflevering van het staatszegel voorzien.

Volgens de ‘Belgique Judiciaire’ was de tweetalige bekendmaking der wetten ingevoerd op initiatief van Lambrechts, een Belg, die onder het ‘Directoire’ het ambt van Minister van Justitie bekleedde⁽²⁾.

Het Vlaamsche Bulletin is blijven verschijnen tot in 1813. In dit Bulletin zijn o.a. al de wetten afgekondigd, waaruit de codes zijn samengesteld.

Toen de ‘code civil’ voltooid was, werden de afleveringen, die de daartoe behoorende wetten inhielden, opnieuw gepagineerd en in een bisnummer verzameld volgens de methode, die ook voor het uitsluitend Fransche ‘Bulletin des lois’ gevolgd werd. De ‘code civil’ verscheen aldus in het geheel in n^r 154bis van het tweetalige Bulletin.

De ‘code d'instruction criminelle’ van 1808 en de ‘code pénal’ van 1810 werden achtereenvolgens op dezelfde wijze uitgegeven in n^rs 214bis en 277bis van hetzelfde Bulletin.

Het is mij niet bekend of ook de wetten, die te zamen den ‘code de procédure civile’ van 1806 en den ‘code de commerce’ van 1807 vormen, in bisnummers verzameld zijn⁽³⁾. Waarschijnlijk is dit niet het geval, daar deze wetten zeer kort na elkaar tot stand zijn gekomen.

De vertalingen van het Vlaamsche Bulletin zijn in het algemeen, wat de overeenstemming met den Franschen tekst betreft, nauwkeurig. Aan de keus van zuiver Nederlandsche rechtswoorden daarentegen lieten de vertalers zich weinig gelegen zijn. Als voorbeelden kunnen dienen art. 321-325 van ‘den Penaelen Wetboek’ luidende a.v.:

Art. 321. - Den doodslag, alsmede de kwetsueren en de slaegen zyn verschoonbaer, is 't dat zy veroorzaekt zijn geweest door zwaere slaegen of gewelddaedigheden jegens de lieden.
Alt. 322. - De misdaeden en delicten vermeld in den voorgaenden artikel zyn insgelyks verschoonbaer, is 't dat zy begaen zyn met ten tyde van den dag af-te-weren het beklimmen of het inbreeken der omtuyningen, mue-

(2) Belgique Judiciaire, 1807, blz. 336.

(3) Een volledige verzameling van het Bulletin flamand heb ik niet kunnen vinden. Wellicht is zij nog aanwezig in het een of het ander stadsarchief.

[p. 89]

ren of ingang van een huys of van een bewoont appartement ofte toebehoorten der zelve.
Indien het feyt voorgevallen is by nagt-tyde, dit geval word bepaeld by den artikel 329.
Art. 323. - De vader-moord is noyt verschoonbaer.
Art. 324. - Den doodslag begaen door den man op de vrouw, of door deze op haeren man, is niet verschoonbaer, is 't dat het leven van den man of van de vrouw die den doodslag heeft begaen niet in gevaer is gesteld geweest in den stond zelfs als den doodslag voorgevallen is.
Nogtans, in het geval van overspel, ten dezen voorzien by den artikel 336, den doodslag begaen door den man op zyne vrouw, als ook op den medepligtigen, op den stond als hy hun betrapt in flagrant delict in het huys der egtgenoten, is verschoonbaer.
Art. 325. - Het misdaed van lubbinge, is 't dat het immediaetelyk geprovoceerd geweest is door eene geweldige belediginge aen de eerbaerheyd, zal aenzien worden als verschoonbaeren doodslag of kwetsueren.

Behalve de officieele vertalingen van het Vlaamsche Bulletin werden in Vlaanderen onder het keizerrijk verschillende codevertalingen uitgegeven op particulier initiatief.

In 1806 verscheen bij Bogaert, te Gent, een vertaling van den ‘code Napoléon’. De vertaler was Lorio. Deze Lorio bewerkte bovendien een ‘Commercialen Wetboek’, waarvan echter, naar het schijnt, geen enkel exemplaar meer te vinden is.

Een vertaling van den ‘code de procédure civile’ werd bezorgd in 1806 bij Steven, boekdrukker te Gent, door Lecat, rechter in de burgerlijke rechtbank aldaar. Het verlof tot de uitgave van dit werk werd verleend door den prefect van het departement, nadat de rechtbank, op verslag van Lecat zelf, de vertaling voor gelijkvormig verklaard had met den Franschen tekst⁽⁴⁾.

De officieele en niet officieele wetsvertalingen ten gebruike van de Vlaamsche departementen hebben op de vorming der Nederlandsche rechtstaal geen duurzamen invloed uitgeoefend.

Van grooter belang zijn de code-vertalingen, die tot stand zijn gekomen in Nederland na de inlijving van het Koninkrijk Holland bij het Fransche keizerrijk.

(4) Nadere bijzonderheden over bovengenoemde vertalingen zijn gegeven in de Belgique Judiciaire, 1897, blz. 130, 191, 336, 751, en 1898, blz. 335.

[p. 90]

In 1810, toen bijna de geheele Fransche wetgeving in de nieuwe Hollandsche departementen zou worden ingevoerd, bleek het noodzakelijk, een vertaling dezer wetgeving te bezorgen ten behoeve van de Hollandsche gerechten en bestuursorganen. Aan de bestaande Vlaamsche vertalingen heeft men toen wellicht niet gedacht. Hoe dit ook zij, bij keizerlijk decreet van 22 Juni 1810⁽⁵⁾ werd de bekendmaking der Fransche wetten en reglementen in de departementen der Rijn- en Scheldemonden en in het arrondissement Breda geregeld a.v.:

Art. 2. - Les lois et règlements ci-dessus désignés, ainsi que toutes les lois et tous les règlements dont nous ordonnerons la publication dans les dits départements et arrondissements, seront traduits en langue hollandaise, et insérés par ordre d'urgence dans un Bulletin, qui sera distribué, par les soins du préfet, aux autorités judiciaires et administratives.
Art. 3. - Le traducteur ou les traducteurs seront choisis par notre commissaire de justice, lequel avisera, de concert avec les préfets, au mode le plus économique de traduction et d'impression.
Art. 5. - Le Bulletin des lois en langue hollandaise sera distribué gratuitement aux cours de justice, aux tribunaux et aux juges de paix.....
Art. 7. - Le texte du Bulletin des lois en langue française servira seul de règlepour lever les difficultés qui pourraient s'élever sur le sens d'une disposition de la loi ou du décret.

De Fransche wetboeken, benevens verschillende afzonderlijke wetten, werden uitvoerbaar verklaard in de departementen der Rijn- en Scheldemonden en in het arrondissement Breda bij keizerlijk decreet van 8 November 1810 te rekenen van 1 Januari 1811, in de departementen van de rechter Rijnoever bij keizerlijk decreet van 6 Januari 1811 te rekenen van 1 Maart 1811⁽⁶⁾.

Het decreet van 8 November 1810 bepaalt, dat de daarin vermelde wetten (wetboeken inbegrepen) zullen vertaald worden in de Hollandsche taal, indien dit nog niet is geschied (ik cursiveer), en opgenomen in het bijzonder Bulletin, waarvan de uitgave was voorgeschreven door het decreet van 22 Juni 1810.

Zonder veel moeite werden in Nederland vertalers der Fransche wetboeken en uitgevers der vertalingen gevonden.

(5) Décret impérial du 22 juin 1810, Bulletin n^o 295, qui détermine le mode de publication des lois dans les départements des Bouches du Rhin, des Bouches de l'Escaut et dans l'arrondissement de Bréda. Bij dit decreet werden tevens tal van Fransche wetten en reglementen in de landen van den linker Rijnoever ingevoerd.

(6) Bulletin des lois, n^rs 295 en 342.

[p. 91]

Volgens een brief van Portalis⁽⁷⁾ aan van Maanen⁽⁸⁾ van 13 November 1810⁽⁹⁾ hadden zich toen reeds drie uitgevers aangeboden, t.w.:

Honkoop, boekdrukker te Leiden, die zich rechtstreeks tot Portalis had gewend;

Van Bergen, boekdrukker te 's-Hertogenbosch; deze zou een vertaling der Fransche wetten drukken, welke bewerkt werd te 's-Hertogenbosch onder leiding van Van der Beken, substituut van den procureur des keizers aldaar, en onder toezicht van baron Beytz, Procureur-Generaal in den Haag.

Eindelijk Johannes Allart, uitgever te Amsterdam, die reeds vóór Augustus 1810 de vertaling der 969 eerste artikelen van den ‘code civil’ had laten drukken. Een exemplaar van dit nog niet in den handel gebrachte gedeelte van het wetboek werd gezonden door Lebrun, Gouverneur-Generaal der Hollandsche departementen, aan Gaudin, minister van financiën van het keizerrijk, die het ter beoordeeling doorzond aan Van Maanen.

Deze vertaling van den ‘code civil’ was bezorgd door Mr. J. van der Linden in medewerking met Mr. D'Engelbronner, advokaat en rector der Latijnsche klassen te Zalt-Bommel.

Volgens een schrijven van Van Maanen aan Gaudin, van 16 Augustus 1810⁽¹⁰⁾ was J. van der Linden ‘een der vermaardste rechtsgeleerden van Holland; van zijn hand waren verschenen tal van werken en vertalingen der beste vreemde schrijvers, die zich met de rechtsgeleerdheid hadden beziggehouden, o.a. vertalingen van de voornaamste werken van Pothier; sinds lang had hij in het bijzonder den “code civil” bestudeerd, hetgeen uit zijn geschriften bleek’⁽¹¹⁾.

(7) Directeur-generaal van het toezicht op de drukpers.

(8) Te dien tijde voorzitter van het keizerlijk gerechtshof in den Haag.

(9) Colenbrander, Gedenkstukken der Algemeene Geschiedenis van Nederland, 1810-1813, dl. Vl, n^rs 1016, blz. 768-769.

(10) Colenbrander, Gedenkstukken, 1810-1813, dl. VI, n^rs 1002, blz. 760: brief Gaudin aan Lebrun van 22 Augustus 1810 en brief Van Maanen aan Gaudin van 16 Augustus 1810.

(11) Joannes van der Linden (1756-1835) promoveerde te Leiden in 1774 en vestigde zich als advokaat eerst te 's Gravenhage, later te Amsterdam, waar hij in 1827 tot rechter in de rechtbank van eersten aanleg werd benoemd De lijst zijner werken, waardoor hij groote verdienstenvoor de rechtswetenschap verworven heeft, is te vinden in het Nieuw Nederlandsch Biographisch Woordenboek, VII, blz. 770, dat echter zijn code-vertalingen niet vermeldt; zie ook Rechtsgeleerd Magazijn (N. de Beneditty), 1924, blz. 364-373 en 448-454. Van hem verscheen o.a., in 1811, een nieuwe vertaling van het Tarief van gerechtskosten, vastgesteld bij keizerlijk besluit van 16 Februari 1807.

[p. 92]

Het oordeel van Van Maanen over de vertaling der 969 eerste artikelen van den ‘code civil’ was gunstig; het luidde a.v.⁽¹⁰⁾:

‘Il me paraît, que (la traduction) se recommande par sa précision, et par la clarté et pureté du style qui y règne, pour autant qu'il m'a été possible d'en juger après un examen sommaire. Toutefois les personnes qui se sont occupées de cette traduction, me sont connues pour avoir les talents nécessaires pour un travail de ce genre........... Je crois donc que le travail de ces savants mérite une attention toute particulière, et que peutêtre la traduction de laquelle ils s'occupent pourralt être adoptée un jour comme traduction authentique du code Napoléon, après un examen ultérieur autant scrupuleux et profond qu'exige la haute importance de cet objet’.

De keizerlijke regeering heeft evenwel van der Lindens vertaling, toen zij voltooid was, niet als authentiek aangenomen, blijkbaar omdat alleen aan den Franschen tekst rechtskracht kon worden toegekend.

Bij Besluit van 3 November 1810 betreffende de vertaling der wetboeken, wetten en decreten⁽¹²⁾, liet de Gouverneur-Generaal Lebrun het maken van vertalingen vrij met dien verstande, dat alleen de Fransche tekst als authentiek zou gelden.

De vertaling van den ‘code Napoléon’, bewerkt door J. van der Linden, werd uitgegeven in 1811 naast den Franschen tekst met privilege van den Gouverneur-Generaal voor rekening van Johannes Allart⁽¹³⁾.

Behalve den ‘code Napoléon’ bezorgde J. van der Linden een vertaling van den ‘code de commerce’, insgelijk verschenen in 1811 voor rekening van Allart. Deze vertaling is, zoowel wat de taal als de nauwgezetheid der bewerking aangaat, van gelijke waarde als die van den ‘code Napoléon’⁽¹⁴⁾.

(10) Colenbrander, Gedenkstukken, 1810-1813, dl. VI, n^rs 1002, blz. 760: brief Gaudin aan Lebrun van 22 Augustus 1810 en brief Van Maanen aan Gaudin van 16 Augustus 1810.

(12) Fortuijn, Verzameling van wetten, besluiten en andere rechtsbronnen van Franschen oorsprong; 1839, dl. III, blz. 222.

(13) Het werk verscheen in twee deelen. De titelbladen luidden: ‘Code Napoléon. Article 1-1581 (1582-2281). Edition officielle. A l'imprimerie impériale pour compte de Jean Allart, Amsterdam, 1811. - Wetboek Napoléon. Artijkel 1-1581 (1582-2281). Officieele uitgave. Op de keizerlijke drukkerij voor rekening van Johannes Allart te Amsterdam, 1811.’ De woorden ‘ooficieele uitgave’ zijn de vertaling van ‘édition officielle’, maar beteekenen niet, dat de Hollandsche tekst een officieel karakter zou hebben.

(14) Dit werk werd in den handel aangekondigd a.v.: ‘Wetboek van Koophandel voor het Fransche Keizerrijk, vertaald door Mr. J. van der Linden uitgegeven door Joh. Allart, 1810’. Het titelblad komt overeen met dat van het Wetboek Napoleon.

[p. 93]

Het zou niet van belang ontbloot zijn, de oorspronkelijke bronnen na te gaan, waaraan van der Lindens rechtstaal is ontleend. Dit is echter niet wel mogelijk zonder een grondige kennis van de geschiedenis der Nederlandsche rechtstaal, een geschiedenis, die tot nog toe niet geschreven is.

Vast staat evenwel, dat van der Linden een ruim gebruik gemaakt heeft van het ‘Wetboek Napoleon, ingerigt voor het Koninkrijk Holland’, dat hij gedurende ongeveer twee jaren in de praktijk had leeren kennen, benevens het ontworpen wetboek van koophandel van 1809, waaraan hij zelf had medegewerkt.

Onder koning Lodewijk Napoleon, in 1809, werd een volledige codificatie uitgewerkt, bevattende: het Wetboek Napoleon, ingerigt voor het Koninkrijk Holland, het Crimineel Wetboek, het Wetboek op de rechterlijke instellingen en rechtspleging en het ontworpen, doch niet vastgestelde Wetboek van koophandel. Slechts de twee eerst genoemde wetboeken zijn in werking getreden; zij zijn van kracht gebleven tot de invoering der Fransche codes. Ten gevolge der codificatie onder Lodewijk Napoleon werd voor het eerst in Nederland, naast eenheid van recht, ook eenheid van rechtstaal tot stand gebracht, hetgeen de taak der code-vertalers van 1811 aanmerkelijk heeft verlicht.

De wetboeken van Lodewijk Napoleon kunnen zeker niet beschouwd worden als vertalingen van de Fransche codes, waarvan zij ten opzichte van vorm en inhoud grootelijks afwijken. Zij zijn evenwel opgebouwd op den grondslag der codes. In het Wetboek Napoleon, ingerigt voor het koninkrijk Holland, vooral in het 2^e en 3^e boek, komen zelfs tal van bepalingen voor, die uit den ‘code Napoléon’ ongewijzigd zijn overgenomen. Waar dit is geschied, blijkt duidelijk, hoe ruimschoots van der Linden de codificatie van koning Lodewijk Napoleon benuttigd heeft.

Voorbeelden zijn artikelen 855-858 van het Wetboek Napoleon van 1809, die met artikelen 735-738 van den ‘code Napoléon’ bijna geheel overeenstemmen.

Wetboek Napoleon 1809.	Code Napoléon, vertaald door v.d. Linden.
Art. 855. - De betrekking der bloedverwantschap wordt berekend naar het getal der generatiën. Iedere generatie maakt een graad uit.	Art. 735. - De betrekking der bloedverwantschap wordt berekend naar het getal der generatiën: iedere generatie maakt een graad uit.

[p. 94]

Art. 856. - De opvolging van graden maakt de linie: men noemt eene regte linie de opvolging van graden tusschen personen, die de een van den anderen afstammen; zijdlinie de opvolging van graden tusschen de personen, die niet van elkander afstammen, maar eenen gemeenen stamvader hebben.	Art. 736. - De opvolging van graden maakt de linie: men noemt eene regte linie de opvolging van graden tusschen personen, die de een van den anderen afstammen; zijdlinie de opvolging van graden tusschen personen, die niet van elkander afstammen, maar die eenen gemeenen stamvader hebben.
De regte linie wordt onderscheiden in de regt nedergaande en regt opgaande liniën.	De regte linie wordt onderscheiden in de regt nedergaande en regt opgaande liniën.
De eerste maakt het verband tusschen den stamvader, en die van hem afstammen; de laatste verbindt een persoon met die genen, van welke hij afstamt.	De eerste maakt het verband tusschen den stamvader, en die van hem afstammen; de laatste verbindt een persoon met die genen, van welke hij afstamt.
Art. 857. - In de regte linie wordt de regel in acht genomen, dat er tusschen de personen zoo vele graden zijn, als er generatiën bestaan; derhalve staat een kind, met betrekking tot zijnen vader, in den eersten graad; een kindskind in den tweeden, en, wederkeerig, een vader tot zijn kind mede in den eersten, en een grootvader tot zijn kindskind mede in den tweeden graad.	Art. 737. - In de regte linie rekent men dat er tusschen de personen zoo vele graden zijn, als er generatien bestaan; dus staat een zoon, met betrekking tot zijnen vader, in den eersten graad; een kleinzoon in den tweeden; en zoo ook wederkeerig de vader en de grootvader, met betrekking tot zonen en kleinzonen.
Art. 858. - In de zijdlinie worden de graden gerekend naar de generatiën, van den eenen bloedverwant af naar boven, tot den gemeenen stamvader, welke echter niet medegeteld wordt, toe, en van deze af weder naar beneden, tot aan den anderen bloedverwant; twee broeders bestaan derhalve elkander in den tweeden graad, oom en neef in den derden, volle neven in den vierden graad; en zoo vervolgens.	Art. 738. - In de zijdlinie worden de graden gerekend naar de generatiën, van den eenen bloedverwant af naar boven, tot den gemeenen stamvader, welke echter niet mede geteld wordt, toe, en van deze af weder naar beneden tot aan den anderen bloedverwant. Derhalve bestaan twee broeders elkanderen in den tweeden graad; oom en neef in den derden; volle neven in den vierden graad; en zoo vervolgens.

[p. 95]

Indien men de code-vertalingen van Mr. J. van der Linden aan een nauwkeurig onderzoek onderwerpt en daarbij de tijdsomstandigheden in aanmerking neemt, zal men moeten erkennen, dat Van Maanen de verdienste der vertaling van het Wetboek Napoleon niet te hoog heeft aangeslagen en dat zijn beoordeeling ook tot het Wetboek van Koophandel mag worden uitgebreid.

Er komen zeker in van der Lindens vertaling der 2281 artikelen van den ‘Code Napoléon’ en der 648 artikelen van den ‘Code de commerce’ enkele onnauwkeurigheden voor. Doch men bedenke daarbij, dat in 1811 de Fransche wetgeving nog weinig bekend was in Holland, waar zij pas was ingevoerd.

En zal er wel ooit een code-vertaling tot stand komen, waarvan achteraf niet zal blijken, dat zij onnauwkeurigheden inhoudt?

Ook bastaardwoorden, waarvan Mr. J. van der Linden gebruik maakt, geven thans aanstoot.Wie echter met het Advokaten-Hollandsch van de 18^e en het begin der 19^e eeuw bekend is⁽¹⁵⁾, zal moeten toegeven, dat het werk van Mr J. van der Linop veel hooger peil staat. Met zijn code-vertalingen, gevoegd bij die van Bilderdijk, is, mag men zeggen, een nieuw tijdperk begonnen voor de ontwikkeling der Nederlandsche rechtstaal.

W. Bilderdijk, de groote Nederlandsche dichter, bewerkte de vertaling van den ‘code de procédure civile’, den ‘code pénal’ en den ‘code d'instruction criminelle’.

Het valt niet met zekerheid te zeggen, wie de opdrach; tot de vertaling der Fransche wetboeken aan van der Linden en Bilderdijk gegeven heeft.

Volgens Kollewijn⁽¹⁶⁾ zou van Maanen, Minister van Justitie onder koning Lodewijk Napoleon, bij brieven van 5 en 11 Augustus 1808 Bilderdijk uitgenoodigd hebben om de drie bovengemelde codes in het Nederlandsch te vertalen⁽¹⁷⁾. Dit is echter een vergissing. Van Maanen heeft Bilderdijk niet uitgenoodigd om de Fransche codes te vertalen in het Nederlandsch, hetgeen trouwens in 1808 niet mogelijk was, daar de ‘code pénal’ eerst in 1810 tot stand is gekomen, maar wel om de in het Nederlandsch

(15) Bekend is de geestige uitval van W. Schorer in zijn Vertoog over de ongerijmdheid van het samenstel onzer hedendaagsche Rechtsgeleerdheid (1777): ‘Wanneer men op de Rollen komt, is 'er geen Joodsche Synagoog, die hier bij haalen kan: de alleronverstaanbaarste konst termen, die de spreeker zelve by wylen niet verstaat, werden hier met veel arrogantie uitgebromt’.

(16) Kollewijn, Bilderdijk, zijn leven en zijn werken; 1891, dl. I, blz. 464.

(17) Hs. Leidsche Univ. Bibl. Cat. hss. blz. 170 en 187. Een afschrift van bovengemelde brieven werd mij bereidwillig ter hand gesteld door den Bibliothecaris der Leidsche Universiteit en is met toestemming der betreffende directie als bijlage toegevoegd.

[p. 96]

gestelde ontwerpen van het Wetboek Napoleon, ingerigt voor het Koninkrijk Holland, het Crimineel Wetboek en het Wetboek op de rechterlijke instellingen en rechtspleging over te zetten in het Fransch ten einde den koning in de gelegenheid te stellen, den inhoud er van te beoordeelen.

Hebben misschien van der Linden en Bilderdijk opdracht gekregen van de keizerlijke regeering? Dit is mij uit geen enkel stuk gebleken en komt mij onwaarschijnlijk voor. Weliswaar bepaalde het decreet van 22 Juni 1810, dat de vertalers van de Fransche wetten zouden worden aangewezen door den minister van justitie. Doch bij decreet van 13 November d.o.v., toen de regeering wist, dat althans van der Lindens Wetboek Napoleon op het punt stond te verschijnen, werd het bevel tot het maken eener vertaling beperkt tot die wetten, waarvan er nog geene bestond.

Waarschijnlijk zijn de code-vertalingen van 1811 bewerkt in opdracht van de uitgevers.

In het belang der eenheid van rechtstaal had hec de voorkeur verdiend, dat de uitgevers zich voor de vertaling der vijf codes tot één deskundige hadden gewend. Dit is intusschen niet geschied. De code-vertalingen zijn niet van dezelfde hand en komen dan ook niet volkomen met elkaar overeen.

Het ligt voor de hand, dat de uitgevers hun keuze gevestigd hebben op Mr. J. van der Linden, die als knap schrijver en jurist bekend stond. De keuze van Bilderdijk daarentegen, dien wij thans vooral als dichter waardeeren, kan eenigzins vreemd voorkomen. Zij is te verklaren door het min bekende feit, dat Bilderdijk aan grondige taalkennis rechtskundige ervarenheid paarde.

Bilderdijk had gedurende twee jaren in de rechten gestudeerd aan de Universiteit te Leiden. In 1782, na er den doctorstitel verworven te hebben, vestigde hij zich te 's-Gravenhage, waar hij zich als advokaat liet inschrijven bij het Hof en den Hoogen Raad van Holland. Volgens Mr. Thomassen is hij een der eerste advokaten van zijn tijd geweest⁽¹⁸⁾. In 1795 werd hij gedwongen, 's Gravenhage te verlaten; hij moest derhalve de praktijk opgeven⁽¹⁹⁾.

(18) Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren, ‘Bilderdijk als advocaat’ in Mr Bilderdijk, 1906.

(19) Na zijn terugkeer in het vaderland trachtte Bilderdijk de advokatenpraktijk weder op te vatten; maar een proefneming van zes weken deed hem inzien, dat hij hiertoe niet meer in staat was. Thomassen, Bilderdijk als advocaat, 1906; H.W.T. Tydeman, Briefwisseling van Mr. Bilderdijk met M. en H.W. Tydeman, 1866, dl. I, blz. 259: Bilderdijk aan Tydeman, 5 Mei 1811.

[p. 97]

Niettegenstaande Bilderdijks taal- en rechtskennis kon in de omstandigheden, waarin hij zich van zijn opdracht moest kwijten, een keurige vertaling van hem niet worden verwacht.

Omstreeks begin November 1810 werd hem de vertaling der drie codes toevertrouwd. Het werk eischte spoed; want de Fransche wetgeving zou enkele weken later in Nederland worden toegepast. Met 1 Januari 1811 moesten derhalve de drie codes vertaald en zelfs twee van de drie vertalingen gedrukt zijn, hetgeen inmiddels onmogelijk is gebleken⁽²⁰⁾. De tijd was dus te kort om het werk behoorlijk te kunnen verzorgen. Bovendien had Bilderdijk de vertaling van een ‘Formulaire’ der burgerlijke rechtspleging op zich genomen, een werk, dat evenmin uitstel kon lijden.

Daarbij kwam nog, dat Bilderdijk, die sedert 1795 de praktijk verlaten had, niet voldoende op de hoogte was van de nieuwe Fransche wetgeving. Hij heeft dit zelf erkend.

‘Bij tusschenpoozen, zoo schreef hij op 21 Januari 1811 aan Immerzeel, vertaal ik het “Formulaire”, hetgeen ik pas begonnen heb, omdat ik het toch bestudeeren moest om de “procédure civile” te kunnen verstaan, en, had ik het eer gekend en vertaald, mijne vertaling van de “procédure civile” zou beter geweest zijn, vrijer en losser’.

Zelfs de taal der codes was aan Bilderdijk vreemd: de ‘diepe en zwarte duisterheid’ van den Franschen tekst, om zijn eigen uitdrukking te gebruiken, die ik overigens voor zijn rekening laat, heeft hem veel zorg gebaard⁽²¹⁾.

Bilderdijk beschouwde dan ook het overzetten der drie codes als een verdrietig en vernederend vertaalwerk, dat hij niettemin dankbaar aanvaardde, omdat hij na den val van koning Lodewijk Napoleon in dringenden nood verkeerde. En het werk werd ook niet al te ruim betaald. ‘Maar al verdiende ik er 2 stui-

(20) H.W.T. Tydeman, dl. I, blz. 243: Bilderdijk aan Tydeman, 10 November 1810.

(21) Bilderdijk aan Immerzeel, 12 December 1810. - Vermelding verdient nog het eigenaardige oordeel van Bilderdijk over de wetenschappelijke waarde der Fransche wetboeken: ‘Wat de wetenschappelijke waarde der codes betreft, aldus Bilderdijk, zij hebben er geene (zoo ik nog eenig greintje oordeel gebruiken kan), maar zij zijn zoo inconsequent saamgeflanst als onverstandig in de wijze van voorstelling, en verraden de domste en verwardste hersenen. Maar het systema dat zij daarstellen, is het volkomenste systema van inquisitoir despotisme, dat mooglijk uit te denken zou zijn, en zoo als waarmeê dit geslacht verdiende verpletterd te worden’. (Briefw. Tydeman; dl. I, blz. 248: Bilderdijk aan Tydeman, 13 Februari 1811; zie ook ibidem, dl. I, blz. 287.

[p. 98]

vers 's daags mede, aldus Bilderdijk, ik zoude 't een plicht rekenen, het aan te nemen, als door God in het uiterste oogenblik mij toegezonden, en ik doe het dus met een gevoel van dankbaarheid. Het weinig, door vlijt verdiend, is gezegend’⁽²²⁾.

Op 13 Februari 1811 was de vertaling der drie codes af.

‘Maar weder terug tot de codes! zoo schreef toen Bilderdijk aan Tydeman, - gij zegt wel: als wetboeken beschouwd is het beneden niemand dezelven voor onze Natie goed, juist en getrouw over te brengen, maar het was wel beneden mij, het te doen, met een hoofd dat te veel gedrukt was, om dit goed te kunnen doen, en het te doen zonder mij daar vooraf behoorlijk in staat toe te stellen. En zoo was het echter met de zaak, doch ik heb het gedaan, omdat ik begreep, dat, na alle opofferingen, Gods Voorzienigheid nu ook van mij vorderde, het weinigjen achting dat ik voor mij zelven mij altijd bewaard had, nu nog weg te smijten, om een stuk broods voor mijn vrouw en kind op te rapen, dat de geringste bedelaar van de hand wees. Doch dit is nu geschied’⁽²³⁾.

Het Wetboek der Civiele Rechtsvordering, het Wetboek van het Strafrecht en het Wetboek van Strafvordering zagen, door Bilderdijk vertaald, het licht in 1811 op de keizerlijke drukkerij, de twee eersten voor rekening van Allart en Immerzeel, het derde voor rekening van Allart⁽²⁴⁾.

Bilderdijk was zelf van meening, dat zijn code-vertalingen veel te wenschen overlieten; maar hij kon verzachtende omstandigheden doen gelden.

‘Dat zij (de vertalingen), aldus Bilderdijk⁽²⁵⁾, zeer slecht zijn, behoef ik u wel niet te zeggen, daar ik ze niet vooraf behoorlijk heb kunnen bestudeeren, maar er zoo illotis manibus aan moest vallen om ze alle drie in zes weken gereed te hebben: hetgeen ik ook, wat mij betreft, gedaan heb, schoon de drukkerijen de uitwerking (moedwillig durf ik zeggen) te loor gesteld hebben⁽²⁶⁾, met dat alles zouden ze beter zijn en ongelijk beter, maar ik

(22) Briefw. Tydeman, dl. I, blz. 248; Bilderdijh aan Tydeman, 10 November 1810.

(23) Briefwisseling Tydeman, dl. I, blz. 248; Bilderdijk aan Tydeman, 13 Februari 1811.

(24) Da Costa, De mensch en de dichter Bilderdijk, blz. 258, meent ten onrechte, dat de vertaling der codes werd gestaakt.

(25) Bilderdijk aan Tydeman, 13 Februari 1811.

(26) Bilderdijk had zich te beklagen over de onachtzaamheid der zetters, die 3 of 4 proeven of revisies noodig maakten, waar één behoorde genoeg te zijn. (Bilderdijk aan Immerzeel, 12 December 1810).

[p. 99]

heb met een Censor moeten haspelen, die geen Fransch verstaat, en (zoo bevreesd als dit hem maken moest) bij alle juiste vertaling van termen die hij niet verstond, die vertaling niet toelaten dorst, maar dan woord voor woord uit het dictionnaire portatif van Marin over ging zetten, van bagues et joyaux (paarlen en juweelen) ringen, van een conducteur de voiture ou de mulet, een geleider (in plaats van een voerman of menner en muildrijver) maakte, den samenhang van de fransche conjunctiën altijd kwalijk begreep, enz., met één woord, het zoo fraai heeft bedorven dat er reeds bij den Gouvr. Gener. vertogen gedaan zijn om het geheel weêr over te laten werken: hetgeen ik voor mij ook als een volstrekte noodzakelijkheid beschouw........ Ik heb nog na het afdrukken, 3 vellen gedeeltelijk laten verdrukken, om eenige schreeuwende verkeerdheden weg te nemen, maar dit helpt niet veel........ Thans ben ik er af, en daar ik voor het werk nooit hart heb kunnen opvatten als zijnde (God betere't) huur- en loonwerk, trek ik het mij nog te minder aan’⁽²⁷⁾.

Bilderdijk is inderdaad in zijn code-vertalingen niet gelukkig geweest, al mag m.i. het oordeel, dat hij, licht tot overdrijving geneigd, over zijn eigen werk geveld heeft, althans in taalkundig opzicht te streng genoemd worden.

Reeds de titels van Bilderdijks Wetboeken zijn onjuist: ‘Code pénal’ beteekent niet Wetboek van het Strafrecht, maar Strafwetboek; en ‘Instruction criminelle’ is ruimer dan Strafvordering, ‘Procédure civile’ ruimer dan Civiele Rechtsvordering.

Mr. J. van der Linden heeft beter werk geleverd dan Bilderdijk.

Ook de vertalingen van het Vlaamsche Bulletin zijn nauwkeuriger, dan die van Bilderdijk, doch moeten, wat de taal betreft, voor de zijne onderdoen. Dit is hieraan toe te schrijven, dat de Vlaamsche vertalers zich bediend hebben van de onbeholpen rechtstaal der 18^e eeuw, terwijl Bilderdijk zich, evenals van der Linden, ingespannen heeft om die taal te zuiveren en verstaanbaar te maken, waarin hij ook tot op zekere hoogte is geslaagd.

Boven gaven wij art. 321-325 van ‘Den poenalen Wetboek’ volgens het Vlaamsche Bulletin. Wij laten nu de vertaling derzelfde artikelen in Bilderdijks Wetboek van het Strafrecht ter vergelijking volgen.

(27) Briefwisseling van Mr. Bilderdijk met M. en H.W. Tydeman, dl. I, blz. 245. Zie ook ibidem, blz. 302-305, en J. Smit, Bilderdijk et la France, blz. 267 v..

[p. 100]

Art. 321. - De doodslag, zoo als ook de kwetsuren, en slagen of stoten zijn verschoonbaar, ingevalle zij door zware slagen of gewelddadigheden jegens iemands lijf of leven, verwekt (of geprovoceert) zijn geworden.
Art. 322. - De misdaden en wanbedrijven in het vorig artykel vermeld, zijn desgelijks verschoonbaar, in geval zij begaan zijn, met bij den dag het beklimmen of inbreken van omschuttingen, muren, of den ingang van een bewoond huis of bewoond wordend gedeelte van een huis, of van derzelver toebehooren, af te weeren.
Ingevalle de zaak bij de nacht voorvalt, wordt het geval bij artykel 329 bepaald.
Art. 323. - De vadermoord is nooit verschoonbaar.
Art. 324. - De doodslag door den man aan zijne vrouw, of door deze aan haren man gepleegd, is niet verschoonbaar, ingevalle het leven van den man of de vrouw die den doodslag begaan heeft, niet in het eigenst oogenblik van den doodslag in gevaar was gebracht.
Echter is in het geval van overspel, bij artykel 336 gemeld, de doodslag door den man aan zijn vrouw, zoo als ook aan haar medeplichtige begaan, verschoonbaar, geschied zijnde in het oogenblik dat hij in het huis zijner zamenwoning met zijne vrouw hen te zamen op de daad (in flagranti) betrapt.
Art. 325. - De misdaad van ontmanning, zal indien zij onmiddelijk door een gewelddadige schennis der eerbaarheid veroorzaakt (geprovoceert) is, gelijk een verschoonbare doodslag of kwetsing aangemerkt worden.

In 1823 verscheen een nieuwe verbeterde uitgave der codevertalingen van J. van der Linden en W. Bilderdijk⁽²⁸⁾. Verschillende verbeteringen van taal en stijl werden in den oorspronkelijken tekst aangebracht. Ook werden voor enkele rechtswoorden, meest van Franschen oorsprong, andere in de plaats gesteld. Arrest op schepen werd vervangen door in beslagneming van schepen, abandonnement door overlating (délaissement), rehabilitatie door herstelling, stedehouder van den keizerlijken procureur door plaatsvervanger, inrichting der zaak door instructie. Het Wetboek der civiele rechtsvordering werd Wetboek der burgerlijke rechtsvordering genoemd en in dit Wetboek werden vierscharen van beroep vervangen door rechtbanken van beroep, vaste goederen door onroerende goederen⁽²⁹⁾, in bewaarder

(28) Bij Brest van Kempen, uitgever, van de drukkerij Hayez, te Brussel.

(29) Dit om het Wetboek van rechtsvordering in overeenstemming te brengen met het Wetboek Napoleon. Bilderdijk had reeds het gebrek aan eenheid der vertalingen opgemerkt. ‘'t Ware goed geweest, zoo schreef hij aan Tydeman, had Immerzeels plan doorgegaan, en waren de wetboeken en al wat daartoe behoort door dezelfde hand vertaald en in dezelfde kunstbewoordigingen’. (Briefwisseling van Mr. Bilderdijk met Tydeman, dl. I, blz. 302: Bilderdijk aan Tydeman, 27 september 1811).

[p. 101]

handgeving door in bewaargeving (consignatie), verblijf aan goede mannen of gekozen scheidslieden door uitspraken van scheidsmannen, enz.⁽³⁰⁾.

De code-vertalingen van 1811 zijn zoowel voor Vlaanderen als voor Nederland van groote beteekenis.

Bij besluit van 15 September 1819 S. 48 had Koning Willem I bevolen, dat te rekenen van 1 Januari 1823 in de provinciën Limburg, Oost-Vlaanderen, West-Vlaanderen en Antwerpen geene andere taal, dan de taal des lands, voor de behandeling van openbare zaken zou erkend en gewettigd zijn⁽³¹⁾. Intusschen stond het aan alle vrederechters, rechtbanken en rechterlijke officieren in genoemde provinciën vrij, zich reeds vóór 1 Januari 1823 voor alle rechterlijke onderzoekingen, ondervragingen, debatten en vonnissen van de taal des lands te bedienen, een vrijheid, waarvan dan ook door vele Vlaamsche gerechten gebruik gemaakt werd⁽³²⁾.

(30) In 1820 werd te Brussel bij J. Mailly uitgegeven: Dictionnaire portatif français-hollandais des termes de droit les plus usités en matière civile, criminelle et commerciale, par un magistrat de l'ordre judiciaire. Deze ‘Dictionnaire’, in werkelijkheid slechts een woordenlijst, werd samengesteld op grondslag der oorspronkelijke code-vertalingen van 1811. In 1823 verscheen een Supplement tot den ‘Dictionnaire’, dat bij de verbeterde uitgave dezer vertalingen aansluit.

(31) De koning behield zich voor, de bepalingen van het Besluit van 15 September 1819 bij bijzonder Besluit uit te strekken tot die plaatsen en gemeenten van Zuid-Brabant (Belgisch Brabant), waar hem bij nader onderzoek zou blijken, dat de Vlaamsche taal de landtaal was, alsook tot die plaatsen en gemeenten der overige provinciën, welke te voren met andere provinciën vereenigd waren en waar het gebruik der taal verschilde met die der provinciën, waartoe zij in 1819 behoorden (Besluit van 15 September 1819, art. 6).

(32) Colenbrander, Gedenkstukken der Algemeene Geschiedenis van Nederland, 1815-1825, n^r 539, blz. 593: advies van Van Maanen aan den koning, 26 November 1822. - Te Gent rees eenig verzet tegen het Besluit van 15 September 1819: 21 advocaten der Gentsche balie verzochten den koning, de uitvoering van dit Besluit te schorsen tot de afkondiging der nationale wetboeken, die toen werden samengesteld (ibid. n^r 538). Van Maanen gaf echter een afwijzend advies. Het geheele verzoek droeg volgens hem het kenmerk van een verregaand eigenbelang der supplianten, die uit het oog schenen te hebben verloren, dat 's konings maatregelen met betrekking tot de landtaal genomen waren tot het gerief en dus in het wezenlijk belang der ingezetenen, welk belang zij echter uit een geest van tegenwerking en om hun gemakswil zouden willen zien opgeofferd.

[p. 102]

Ten gevolge van de invoering der Nederlandsche taal voor de Vlaamsche gerechten werden de code-vertalingen van 1811 in Vlaanderen algemeen verspreid. Zij bevonden er zich in handen van alle rechters, rechterlijke ambtenaren en advokaten, op de kantoren van alle deurwaarders en notarissen. Men mag gerust zeggen, dat deze code-vertalingen ten grondslag gelegd zijn aan de toenmalige rechtstaal van Vlaanderen en den weg hebben gebaand voor verdere ontwikkeling.

Het Burgerlijk Wetboek van den Vlaamschen dichter Ledeganck, dat voor het eerst in 1841 verscheen, is, zooals ik in een lezing van 1914, tijdens mijn eerste lidmaatschap, in deze Academie aantoonde, grootendeels aan van der Lindens vertaling ontleend.

Ook de Hondt heeft ruim gebruik gemaakt van de codevertalingen van 1811. Dit valt dadelijk in het oog, wanneer men zijn Wetboek van Rechtspleging in Strafzaken⁽³³⁾ met Bilderdijks Wetboek van Strafvordering vergelijkt. Alleen heeft de Hondt, een kundig rechtsgeleerde, die de juiste beteekenis der Fransche rechtstermen kende, deze zorgvuldiger en nauwkeuriger dan Bilderdijk in het Nederlandsch weergegeven, hetgeen reeds uit den titel van zijn Wetboek blijkt.

En zelfs de officieele code-vertalingen der Belgische Commissie van 1923, alhoewel deze terecht op de thans in Nederland geldende wetgeving het oog heeft gericht, zullen, ten minste zijdelings aan den invloed der code-vertalingen van 1811 niet kunnen ontkomen.

In Nederland hebben de code-vertalingen van 1811, meer nog dan in Vlaanderen, hun invloed op de rechtstaal doen gelden.

Uit bovengemelde decreten van 22 Juni en 8 November 1810, betreffende de afkondiging der wetten, werd afgeleid, dat de hoven en rechtbanken in Nederland bevoegd waren, in hun vonnissen en arresten van de code-vertalingen gebruik te maken. Dit is dan ook geschied tot 1838, en ten aanzien van het Wetboek van het Strafrecht tot 1886. In de strafvonnissen werd dientengevolge doorgaans de Hollandsche tekst der code-bepaling, waarop de veroordeeling steunde, opgenomen. Zelfs kenden de lagere gerechten weleens voorrang toe aan de Hollandsche vertaling, waar zij van den Franschen tekst afweek⁽³⁴⁾.

(33) Het Wetboek van Rechtspleging in Strafzaken van de Hondt verscheen in 1874 als officieele Nederlandsche vertaling.

(34) Hiertegen kwam echter de Hooge Raad op: wanneer de vertaling niet nauwkeurig of taalkundig was, moest de rechter zich houden aan den oorspronkelijken Franschen tekst (H.R. 24 Mei 1842, W. 329; vgl. H.R. 25 Januari 1842, W. 275).

[p. 103]

Geen wonder dan ook, dat de code-vertalingen in de Nederlandsche rechtspraktijk beter bekend waren, dan de Fransche codes. Dientengevolge zijn zij de bron geweest, waaruit de samen stellers der wetboeken van 1830, die, na herziening, de nationale wetboeken van 1838 geworden zijn, voor het opstellen van den Nederlandschen tekst ruimschoots hebben geput.

Enkele voorschriften der code-vertalingen werden ongewijzigd overgenomen, b.v. art. 1173 Wb. Napoleon (1291 B.), art. 1190 Wb. Nap. (1309 B.), art. 1602 Wb. Nap. (1509 B.), art. 2222 Wb. Nap. (1986 B.). Dit was echter zelden het geval. Doorgaans werd de tekst van 1811 in taalkundig opzicht verbeterd. Ten gevolge van een lichte verbetering kreeg de bepaling in de nationale wetgeving vaak een geheel ander voorkomen.

Tot de licht gewijzigde bepalingen behooren artt. 345-349 van het Burgerlijk Wetboek van 1838, luidende a.v.:

Art. 345,2. - De betrekking van bloedverwantschap wordt berekend door het getal der geboorten; elke geboorte wordt een graad genoemd.
Art. 346. - De opvolging van graden maakt de linie.
Men noemt eene regte linie de opvolging van graden tusschen personen, die de eene van den anderen afstammen; zijdlinie, de opvolging van graden tusschen personen, die niet van elkander afstammen, maar die eenen gemeenen stamvader hebben.
Art. 347. - De regte linie wordt onderscheiden in regte nederdalende en regte opgaande linie.
De eerste maakt het verband tusschen den stamvader en die van hem afstammen; de laatste verbindt eenen persoon met diengenen van welken hij afstamt.
Art. 348. - In de regte linie rekent men, dat er tusschen de personen zoo vele graden zijn als er geboorten bestaan; zoo staat, in de nederdalende linie, de zoon, met betrekking tot den vader, in den eersten graad; de kleinzoon in den tweeden, en zoo voorts; en wederkeerig staan, in de opgaande linie, de vader en de grootvader met betrekking tot den zoon en kleinzoon, in den eersten of tweeden graad, en zoo vervolgens.
Art. 349. - In de zijdlinie worden de graden berekend door het getal der geboorten, eerst tusschen den eenen bloedverwant en den naasten gemeenen stamvader, en vervolgens tusschen dezen en den anderen bloedverwant: zoo bestaan twee broeders elkander in den tweeden graad, ooms en neven in den derden, volle neven in den vierden, en zoo vervolgens.

[p. 104]

Boven gaven wij naast elkander de met art. 345-349 B. Wb. overeenstemmende bepalingen van het Wetboek Napoleon, ingerigt voor het koninkrijk Holland, en van den door Mr. J. van der Linden vertaalden, ‘Code Napoléon’. Bij vergelijking blijkt, dat er tusschen de drie teksten, die van 1809, 1811 en 1838, geen noemenswaardig verschil bestaat, behalve dan de vervanging van generatiën door geboorten.

Verkeerde of min goede rechtswoorden der code-vertalingen werden in de nationale wetboeken door betere vervangen, b.v. erfvolging door erfopvolging, afstand der erfenis door verwerping, opkoming tegen het verstekvonnis door verzet, aanneming of opvatting der zaak door hervatting van het geding, afstemming (désaveu) door ontkentenis van gerechtelijke verrichtingen, het afstaan van rechtszaken door afstand van instantie, opkoming van een derden persoon door verzet door derden, bedwang bij aantasting van persoon door lijfsdwang, onverwijlde en onvervankelijke voorziening door kort geding, boedelopschrijving door boedelbeschrijving, bevel van gijzeling door bevel van gevangenneming, aanduiding (indicie) van schuld door aanwijzing, enz. Vooral in het Wetboek van burgerlijke rechtsvordering werd tal van bewoordingen en woordkoppelingen der code-vertaling als slecht gekozen of slecht gevormd ter zijde gesteld.

Soms was de code-vertaling niet bruikbaar, omdat de Fransche rechtsinstelling zelve slechts na diepgaande wijziging in het Nederlandsch recht werd overgenomen. Daarom werd b.v. afwezigverklaring vervangen door verklaring van vermoedelijk overlijden, huwelijkscontract door huwelijksvoorwaarde, ongeëigende door onbeheerde nalatenschap.

Uitheemsche woorden, die nog in de code-vertalingen voorkwamen, moesten plaats maken voor goede Nederlandsche, b.v. oppositie tegen het huwelijk voor stuiting, accessie voor natrekking, beneficie van inventaris voor voorrecht van boedelbeschrijving, actie voor rechtsvordering, executeurs van uiterste willen voor uitvoerders van uiterste wilsbeschikkingen, testateur voor erflater, solidair voor hoofdelijk, poenaliteit voor strafbeding, nul-verklaring voor nietigverklaring, evictie voor uitwinning, societeit voor maatschap, transactie voor dading⁽³⁵⁾, royeering

(35) ‘Dading’ wordt reeds vermeld naast transactie door Bilderdijk, Rv. 48.

[p. 105]

eener inschrijving voor doorhaling, compagnieschap voor vennootschap, instructie bij geschrifte voor behandeling bij geschrifte, executie voor tenuitvoerlegging, civiele partij voor beleedigde partij⁽³⁶⁾.

Andere uitheemsche rechtswoorden gingen echter van de code-vertalingen in de wetgeving van 1838 over. En er werden zelfs verschillende vreemde rechtstermen in opgenomen, zooals reclame, incidenteele vordering, preparatoir vonnis, interlocutoir vonnis, request-civiel, cassatie, arrestant, gearresteerde, geëxecuteerde, waarvoor de vertalers van 1811 zuiver Nederlandsche uitdrukkingen gebruikt hadden.

Waar de vertalingen van 1811 naast de Nederlandsche uitdrukking nog den vreemden rechtsterm vermeldden, werd deze laatste in de nationale wetboeken doorgaans weggelaten. Dit was het geval o.a. met servituten of erfdienstbaarheden, representatie of plaatsvervulling, collatie of inbreng, reductie of vermindering, conditioneele of voorwaardelijke verbintenis, cessie of boedelafstand, novatie of schuldvernieuwing, confusie of schuldvermenging, presumptie of vermoeden, mandataris of gemachtigde, fonds tot betaling of provisie, vrijwaring (garantie), getuigenverhoor (enqueste), verstek (default), het wraken of recuseeren, gewaarmerkt (geparafeerd), verwijzing of renvooi, tusschengeschil (incident). Blijkbaar was de Nederlandsche benaming tijdens de codificatie reeds zoozeer in het gebruik doorgedrongen, dat zij door ieder werd verstaan.

Somtijds oordeelde de wetgever van 1838 het evenwel nog noodig, hetzelfde begrip in het Nederlandsch en het Fransch te herhalen, b.v. woonplaats of domicilie, compensatie of vergelijking van schuld, beding van straf of poenaliteit.

Uit de code-vertalingen komen ook het Hoogduitsche ‘daarstellen’ en de eigenaardige verbuigingen ‘des overledenens’ en ‘des gedaagdens’, die aar ons medelid Dr. van Ginneken aanstoot gegeven hebben⁽³⁷⁾.

Dat de code-vertalingen de bronnen zijn, waaruit de wetgever van 1838 geput heeft, blijkt wel duidelijk hieruit, dat zelfs vergissingen, in deze vertalingen geslopen, in de nationale wetboeken zijn overgenomen. Ook voor de wetsuitlegging is dit feit van belang.

(36) Zie ook De Nederlandsche rechtstaal, 's Gravenhage, 1816, dl. I, blz. 23-24.

(37) Van Ginneken, Handboek der Nederlandsche laal, 1914, dl. II, blz. 219. vgl.

[p. 106]

In art. 930 b v. van het Wetboek Napoleon van Mr. J. van der Linden wordt ‘donataire’ bij vergissing door ‘donateur’ vertaald, wellicht een zetfout, en ‘aliénation’ door gift in plaats van vervreemding. Wij lezen nu in de verbeterde uitgave van 1823, dat de foutieve vertaling ‘donateur’ er door ‘gever’ vervangen werd, terwijl ‘gift’ onveranderd bleef. Op den Franschen tekst had de verbeteraar van 1823 dus geen acht geslagen! En beide vergissingen, gever voor ‘donataire’ en gift voor ‘aliénation’, komen thans nog voor in art. 976, eerste en tweede lid, van het Burgerlijk Wetboek van 1838⁽³⁸⁾.

Een ander voorbeeld: volgens art. 1359 C.c. kan de beslissende eed alleen worden opgedragen ‘sur un fait personnel à la partie, à laquelle on le défère’. De vertaling van 1811 en het Burgerlijk Wetboek, art. 1968, in navolging dezer vertaling hebben daarvan gemaakt: ‘een daad (zaak), welke persoonlijk verricht is’ door dengene, aan wiens eed de beslissing wordt overgelaten, alsof de beslissende eed niet kon worden afgelegd omtrent de daad, door een ander verricht, wanneer zij door dengene, die den eed aflegt, persoonlijk is waargenomen!

Er kan echter geen sprake zijn van foutieve vertaling, telkens wanneer de tekst der wetboeken van 1838 van dien der codes afwijkt. Een afwijking, hoe licht ook, van den Franschen tekst is integendeel bijna altijd een aanwijzing, dat de Nederlandsche wetgever ook van den inhoud der Fransche wetsbepaling is afgeweken. Daarom is groote omzichtigheid geboden, wanneer de Belgische wetgever of wetsvertaler aansluiting zoekt bij de taal der Nederlandsche wetboeken. Immers, bij overneming eener in deze wetboeken voorkomende uitdrukking loopt hij gevaar, met den Nederlandschen tekst ook een stuk Nederlandsch recht in het Belgische binnen te halen.

De code-vertalingen van 1811 hebben, en hiermede besluit ik deze lezing, de bouwstoffen geleverd, waaruit in het algemeen de taal der wetboeken van 1838 is gevormd, evenals in beginsel het Fransche code-recht aan den inhoud dezer wetboeken ten grondslag is gelegd. De nationale wetgever heeft evenwel deze bouwstoffen geschift, ook oudere bronnen geraadpleegd en door oordeelkundige verbeteringen de rechtstaal tot een hooger peil opgevoerd. Daarbij bedenke men dat het vertaalwerk van 1811 slechts enkele maanden, de codificatie van 1838 daarentegen 24 jaren geduurd heeft.

(38) Vgl. ook art. 10 van Bilderdijks vertaling van het Wetboek der civiele rechtsvordering met art. 22 van het Wetboek van burgerlijke rechtsvordering van 1838.

[p. 107]

Bijlagen.

A. N^o 3.

Utrecht, den 5^en Augustus 1808.

De Minister van Justitie en Politie.

Aan den Heere Mr Willem Bilderdijk.

Wel geboren Heer!

De respectieve Commissiën, belast met het vervaardigen eener nieuwe manier van procederen, en een plan van Organisatie voor het Justitiewezen in dit Koningrijk, het adapteren van den Code Napoleon van Holland, en het ontwerpen van een nieuw Crimineel Wetboek, hebben haren taak volbragt, en haren arbeid aan Zyne Majesteit overhandigd; - Zyne Majesteit heeft daarna verlangd, dat de Presidenten dier Commissiën gezamentlijk de drie ingeleverde ontwerpen zouden overzien, en in harmonie brengen, en ook dit is reeds verrigt; - maar Zyne Majesteit verlangt ook nu, natuurlyker wyze, in de gelegenheid gesteld te worden, om dit belangryk werk in de Fransche taal te kunnen lezen en beoordeelen, en heeft my gequalificeerd. U Wel Geb. uit Hare naam te verzoeken dezen taak op U te willen nemen. - Deze keuze van Onzen Koning levert een nieuw bewys op van Hoogsdeszelfs doorzigt; en toont, dat Zyne Majesteit Uwe bekwaamheden op de juiste waarde weet te schatten.

Ik vleye my dus, Wel Geb. Heer! dat U Wel Geb.: zich deze keuze van Zyne Majesteit zal laten welgevallen, en eene taak op zich gelieve te nemen, waar voor in het Ryk niemand beter berekend is dan U Wel Geb., die eene grondige kennis der beide taalen zo gelukkig vereenigt met eene even zo grondige kennis van het onderwerp, waar van Zyne Majesteit eene getrouwe en letterlyke vertaling verlangt; terwyl Uwe vlyt en gemakkelyke wyze van werken alle hoop geeft, dat binnen den kortst mogelyken tyd aan het verlangen van den Koning zal worden voldaan.

Het zal my aangenaam zyn, Wel Geb. Heer! uw antwoord hierop te ontvangen, en te vernemen, dat U Wel Geb. zich met de vertaling van dat werk wel zal willen chargeren; in welk geval ik U Wel Geb. dadelyk een exemplaar daarvan zal doen toekomen.

Het zoude onnodig zyn, hier by te voegen, dat Zyner Majesteit even zeer Uwen hiertoe besteden vlyt zal weten te belonen, als Hoogst dezelve Uwe verdiensten heeft weten te appreciëren.

Ik verzoeke U WelGeb. te willen aannemen de opregte verzekering myner zeer gedistingueerde hoogachting.

Wel Geboren Heer!
U Wel Geb. Dienstw. Dienaar,
C.F. van Maanen.

[p. 108]

1^e Divisie } N^o 61.

2^e Bureau } N^o 61.

Utrecht, den 11 Augustus 1808.

De Minister van Justitie en Politie.

Aan Den Heere Mr. Bilderdijk.

Wel Geboren Heer!

Ik make het my tot eenen aangenamen pligt Uw. Geb. mijnen hartelijken dank te betuigen, voor de bereidvaardigheid waarmede U Wel Geb. zich de keuze van Zijne Majesteit den koning tot het volvoeren van den zoo belangrijken taak heeft laten welgevallen, en het strekt mij tot een bijzonder genoegen, zulks aan den koning te kunnen melden, niet twijfelende of Zijne Majesteit zal ten hoogsten voldaan zijn over de bereidwilligheid welke U Wel Geb. in dezen onäangezien de zwakke en wankelende gezondheid welke U Wel Geb. ongelukkig en bij voortduring schijnt bij te blijven, betoond heeft om aan het zoo wél geplaatst vertrouwen van Hoogstgedachte zijne Majesteit te zullen beäntwoorden.

Ik neme thans de vrijheid, Wel Geb. Heer, de in mijne vorige Missive bedoelde ontwerpen aan U Wel Geb. te doen toekomen, bestaande in de hiernevensgaande Drie boekdeelen, als het ontwerp van een Crimineel Wetboek, de Code Napoleon voor Holland geädapteerd, en het plan van organisatie van de Regterlijke magt en manier van Procederen, zoo als dezelve door de Commissie tot herziening van die wetboeken, aan Zijne Majesteit den Koning zijn aangeboden geworden.

Ik voege nog hierbij, Wel Geb. Heer, mijne hartelijke wensch voor eene spoedige en volkomene herstelling van Uwe, in zooveele opzigten, dierbare gezondheid, en gebruike tevens deze gelegenheid om U Wel Geb. de verzekeringen van myne ongeveinsde Achting aan te bieden

De Minister voornoemd
bij Absentie van Zijne Exellentie.
De Secretaris Generaal.
Brakel