Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1924

[p. 453]

Bijdrage tot de studie der werken van Stephanus Blankaart
(1^e Medeedeling)
door Prof. Dr. A.J.J. Vandevelde Werkend Lid der Kon. Vlaamsche Academie.

Onder de beoefenaren der wetenschappen zijn er die zich in het Laboratorium opsluiten en van tijd tot tijd in eene mededeeling de uitslagen van hunne proefnemingen aan het licht brengen; ook zijn er die hun leven in de bibliotheken doorbrengen en aldus in de gelegenheid zijn bibliographische ontdekkingen te doen; eindelijk zijn er die na gelezen en bestudeerd te hebben tot het opstellen van boeken gedreven worden, en aldus op een bepaald oogenblik den toestand van een vraagstuk uiteenzetten.

Stephanus Blankaart, de geneeskundige, behoorde tot deze laatste soort mannen; hij heeft talrijke verhandelingen geschreven, hij heeft niet alleen de nieuwe gedachten van zijn tijd verspreid, doch ook de vruchten van zijn persoonlijke ervaring als geneeskundige, edelmoedig aan zijne medemenschen geschonken.

Stephanus Blankaart was afkomstig uit een oude Nederlandsche familie, waarvan de stamboom volgens W.M.C. Regt⁽¹⁾ tot 1335 opklimt, toen een Jacop Blankert als schepen en raad te Dordrecht leefde. In 1443 was een Gerard Blanckaert schepen te Heusden waar een tak van de familie zich had gevestigd, en waar ook een Cornelis Blanckaert schepen en burgemeester werd en in 1557 overleed.

Op 27 December 1624 werd te Leiden Nicolaas Blanckaert of Blankaart, of nog Nicolaus Blancardus geboren; na te Leiden in de wijsbegeerte gestudeerd te hebben werd hij, in 1645, hoogleeraar in de philosophie en in de geschiedenis aan het gymnasium te Steinfurt, dan in 1650 hoogleeraar in de geschiedenis en oudheidkunde in de Illustre School te Middelburg. In 1664 promoveerde hij te Harderwijk tot doctor in de geneeskunde, na de verdediging van een proefschrift getiteld de peste. In 1669 werd hij hoogleeraar in de Grieksche taal en oudheden te Franeker waar hij op 15 Mei 1703 overleed. Hij huwde te Goes in 1650 met Maria Eversdijck, geboren te Goes in 1628 en te Franeker in 1674 overleden.

(1) W.M.C. Regt. Het geslacht van professor Blancardus: De Navorscher. 1905, 55, 96-113.

[p. 454]

Nicolaas Blanckaert heeft talrijke werken op het gebied van de wijsbegeerte en van de geschiedenis in het licht gegeven en was om zijne groote geleerdheid hoog geprezen. Zijne vrouw schonk hem zeven kinderen:

Steven of Stephanus, de geneeskundige aan wien deze studie wordt gewijd, - Nicolaas en Mattheus beiden op jongen leeftijd overleden, - Nicolaus geboren te Middelburg in 1656, van wien niets gekend is wat er van hem geworden is, - Cornelius geboren te Middelburg in 1659 die te Amsterdam in de Warmoesstraat drukker-uitgever werd, die verscheidene boeken van zijn broeder Stephanus drukte, en wiens zoon Nicolaas als geneeskundige te Paramaribo overleed, - Cornelia geboren te Middelburg in 1660 en in 1722 overleden, - Anne Maria geboren te Middelburg en in 1744 te Franeker overleden.

Uit het geschrift van Regt, alsmede uit het levensbericht dat van de hand van denzelfden schrijver in het Nieuw Nederlandsch biographisch woordenboek⁽²⁾ verscheen, vernemen wij

(2) Deel IV, Leiden 1918, blzz. 155-156.
Biographische en bibliographische aanteekeningen worden ook gevonden in:
Verscheidene antiquariaatslijsten.
Uitgeverslijsten op het einde van verscheidene werken van Blankaart.
Biogr. nation. I, blz. 85.
Woordenboek der Nederl. Dicht. (op Witsen Geysbeek).
Algem. Konst- en Letterbode voor 1846, I, blz. 355.
Baumer: Bibliotheca chemica 1782, blz. 110.
Bayle et Thillaye: Biographie Médicale 1855, II, blz. 271.
Dezeineris: Dictionnaire historique de la Médecine 1824, I, blz. 414.
Eloy: Dictionnaire historique de la Médecine, Paris 1824, I, blz. 352.
Ferguson John, Bibliotheca chimica, 2 vol., Glasgow 1906.
Fuchs: Repertorium 1806-1808, blzz. 209, 213, 221.
Gmelin: Geschichte der Chemie 1798 II, blz. 231.
Haller: Bibliotheca Botanica 1771, I, blz. 636; Bibl. Anatomica 1774, I,
blz. 630; Bibl. Chirurgica 1774, I, blz. 441.
Hendreich, Pandectae Brandenburgicae 1699, blz. 593.
Hoefer, Nouvelle biographie générale, Paris 1862, 6, blz. 186.
Kesiner: Medicinisches Gelehrten-Lexicon, 1740, blz. 115.
Kopp: Die Alchemie 1886, II, blz. 341.
Leupold Jacob: Prodomus Bibliothecae metallicae 1732, blz. 30.
Manget: Bibliotheca Scriptorum Medicorum, 1731, I, blz. 314.
Molhuizen: Nieuw Nederlandsch Biographisch Woordenboek onder redactie van P.C. Molhuizen en P.J. Blok, 4^e deel, Leiden 1918, blzz. 156-157.
Poggendorff: Biographisch-literarisches Handwörterbuch, 1863, I, blz. 209.
Regt M.M.C.: Het geslacht van prof. Blancardus, Navorscher, 1905, 55, blz. 96.
Roth-Scholtz: Bibliotheca chemica, 1727, blz. 29.
Schmieder: Geschichte der Alchemie 1832, blz. 462.
Sprengel: Geschichte der Arzneykunde 1827, IV, blz. 107, 390, 461, 566.
Stolle: Anleitung zur Histoire der medicinischen Gelehrheit 1731, blz. 333.
Vander Aa A.J.: Biographisch Woordenboek, Haarlem, 1854, 2, blz. 586.
Index-Catalogue of the Library of the Surgeon-general's office. United States Army-Washington 1881, II, blz. 117.
Jöcher C.G.: Allgemeines Gelehrten Lexicon, Leipzig 1750, I, blz. 1119.
Van Abkoude J. Naamregister of verzameling van Nederduytsche boeken die sedert de Jaaren 1640 tot 1741 zyn uytgekomen, Leiden 1754; aanhangsel 1745. 2^e aanhangsel 1750, 3^e aanhangsel 1754, 4^e aanhangsel 1756.
dela Rue: Gelett. Zeel., blz. 19, 20 en 567.
Kok: Vaderl. Woordenboek.
de Chalmot: Biogr. Woordenb.
van Kampen: Gesch. Nederl. Lett. en Wetensch., 2 blz. 49, 3 blz. 139.
Vander Boon, Ontleedk. van den mensch, blz. 31 en 100.
Sax: Onomasticon, V, blz. 242.

[p. 455]

dat Steven Blanckaert of Stephanus Blancardus te Middelburg in de straat de lange Delft den 24 October 1650 werd geboren. Hij bezocht de Latijnsche School te Middelburg, oefende zich daarna bij een apotheker in de scheikunde en in de kruidkunde, en vertrok daarop naar de hoogeschool te Franeker, waar hij den 18 December 1674 tot doctor in de wijsbegeerte en in de geneeskunde promoveerde. Hij vestigde zich te Amsterdam als geneeskundige, verkreeg weldra een groote vermaardheid en liet een aantal werken over geneeskunde en verwante wetenschappen verschijnen. Zijne zinspreuk was: Dominus providebit. (De Heer zal het voorzien).

In de Duitsche vertaling⁽³⁾ van het Nieuw-ligtende Praktyk der medicynen en van de Verhandeling van de hedendaegze Chymia worden de Nederlandsche verhandelingen van Blankaart ‘von grosser Curiosität und Nutzbarkeit, dergleichen niemahlen, so lange die Welt gestanden, an das Tagelicht gekommen ist’ beschouwd; Stephanus Blankaart wordt daarin ‘Weltberühmt’ genoemd.

Eloy⁽⁴⁾ in zijn Dictionnaire historique de la Médecine zegt van Etienne Blancard: ‘il est encore auteur de plusieurs autres traités écrits en Hollandais; mais le peu de cas qu'on en fait, m'oblige à les passer sous silence, pour dire qu'on a recueilli ses principaux ouvrages en un volume in 4, qui a été imprimé à Leyde en 1701,....’. Als hij aldus het werk van Blankaart beoordeelt, schijnt Eloy onder den invloed van Goelicke⁽⁵⁾: ‘Goelicke accuse Blancard de plagiat, et le charge d'avoir gâté, dans ses éditions, la plupart des bonnes choses qu'il a tirées des anatomistes qui lui ont servi de guides. Il le blâme encore d'avoir publié tant d'ouvrages en langue vulgaire, et d'avoir ainsi ouvert la porte du Sanctuaire de la médecine aux charlatans que ne se mêlent de cette science que pour en abuser.’

Na deze ongunstige opmerkingen, gaat verder Eloy met te zeggen: ‘Que diroit Goelicke s'il vivoit maintenant? Temoin de la fureur des auteurs qui n'écrivent presque rien en medecine que dans leur langue maternelle, il auroit tous les jours occasion de s'écrier avec Baglivi⁽⁶⁾: Scientiarum lingua romana esto.’

(3) Hannover 1697, 1700, 1708, 1718. Volgens C.G. Jöcher (Allgemeines Gelehrten Lexicon, Leipzig 1750, vol. I, blz. 1119 werd de Duitsche vertaling der werken van Stephanus Blancard gedaan door Joh. Langen, Joh. Chr. Rodach, Joh. Pencern en anderen.

(4) Paris 1824, I, blz. 352.

(5) Andreas Ottomar Goelicke, 1670 of 1671 † 1744, geneeskundige en professor te Halle, Duisburg en Frankfurt. Stichter van de Selecta medica Franco furtensia, schreef hij in 1735 zijne Institutiones medicinae secundum principia mechanico-organica reformatae, waarin hij op hevige wijze de iatromechanische school, namelijk de theorieën van Friedrich Hoffmann aanvalt.

(6) Baglivi, George, Italiaansche geneeskundige, Ragusa 1669 † 1707, aanhanger van de waarnemingsmethoden. Van hem verscheen te Leiden 1704, 1710, 1715, 1745, 1765: Opera omnia medico-practica.

[p. 456]

En niettemin had veel vroeger de Heid⁽⁷⁾ in zijn 't Nieuwligt des Apothekers verschenen in 1683, den naam van Blankaart bij deze van Silvius en Willis gebracht, namelijk als hij op den titel van zijn boek schrijft: ‘vermeerdert met eenige nooten en geleerde voorschriften van de Heeren Silvius, Willis, Blankaart, etc.’ en in de voorrede: ‘uit de geleerde schriften van de geneesheeren Silvius de le Boë, Willis, Berbette, Blankaart, Overkamp....’

Heden zijn er menschen, ook onder de geleerdsten, die zich tegen de verspreiding van de wetenschap verklaren, en zelfs in hunne beoordeelingen beleedigend aanvallen. Als alleen in ons land een man als Julius Mac Leod, wiens wetenschappelijke ontwikkeling hem zoo ver had gebracht dat hij uit de eenzijdigheid van de specialisatie kon geraken, om wetenschappelijk volledig te worden, als wij zoo een man in zijne volksgeschriften en zijne volksvoordrachten de deur van de Sanctuaire wijd zien openslaan, dan komen wij tot een duidelijk begrip en van den grooten arbeid van Blankaart en van de woede van de mandarijnen van den tijd, die het democratiseeren van de wetenschap niet konden of niet wilden dulden. Er leven zulke mandarijnen in aantal in onzen tijd, die zich in de ivoren torens van hun doctrinarisme opsluiten, wellicht omdat zij vreezen dat hun geest en hunne kennis te vlug naar waarde zou kunnen geschat worden.

De groote werkzaamheid van Stephanus Blankaart was voor hem geen hinderpaal om zich aan de schoone kunsten te wijden: hij beoefende de schilderkunst, de dichtkunst, alsook het snijden in papier, eene liefhebberij van zijn tijd. Volgens Regt zijn echter de kunstproeven, die hij heeft nagelaten, volgens onze tegenwoordige opvatting niet boven het zeer middelmatige, alhoewel Steven Blankaert door zijne tijdgenooten ook als kunstenaar werd geroemd.

Blankaart huwde den 3 Maart 1682 te Amsterdam met Isabella de Carpentier, geboren te Sliedrecht op 16 Februari 1644 en op 24 December 1730 overleden te Amsterdam, waar zij in de Westerkerk werd begraven. Uit het huwelijk sproten twee zonen: de jongste Nicolaus Casparus, geboren in 1684, overleed in 1688 aan de kinderpokken; als gevolg van dit sterfgeval schreef Blankaart in 1688 zijne verhandeling over de kinderpokken; de oudste zoon Willem Guilielmus Blancardus, werd

(7) A. de Heid was geneeskundige te Middelburg. Zijn boek wordt aldus getiteld:
't Nieuw-ligt der Apothekers, of Nieuwe gronden en Fondamenten der Artenzi- en chymise-bereiding. Nuttig Voor alle Apothekers en chirurgyns. Vermeerdert met eenige Nooten en geleerde voorschriften van de Heeren Silvius, Willis, Blankaart, etc. Met een aanhangsel der Misslagen over de Artzenijbereiding, etc., Door A. de Heid, Med. Doctor. Desen vijfde Druk merkelijk vermeerdert. t' Amsterdam, By Jan ten Hoorn, over het Oude Heere Logement, en Jan Bouman, in de Kalverstraat, Boekverkoopers, 1683. (Bibl. A.J.J.V.)

[p. 457]

in 1683 te Amsterdam geboren, studeerde te Utrecht waar hij in 1703 tot doctor in de beide rechten promoveerde; van 1713 tot 1736 was hij raadsheer in de Kamer van Justitie der Stad en Lande van Vianen, Ameide, enz.; hij overleed in 1748 te Utrecht waar hij zich, na ontslag genomen te hebben van zijne bediening, had gevestigd.

Stephanus Blankaart overleed den 23 Februari 1704 op 54 jarigen leeftijd te Amsterdam, waar hij in de Westerkerk werd begraven, na een tamelijk kort leven, gansch aan de wetenschap en aan de kunst gewijd.

Portret van Steph. BLANKAART uit Opera medica, 1744, 17 × 11 cm.

Regt noemt van den geneeskundige vier gegraveerde portretten: 1^o een borstbeeld met een Latijnsch onderschrift door Lud. Smidts; het omschrift luidt: Steph. Blancardus, ph. et med. doct. aet. XXXV; Gouwe sculp., D.P. Plas pinxit; 2^o een navolging van het 1^e zonder opschrift; 3^o een portret op lateren leeftijd, Chr v. Hagen sculpt; 4^o hetzelfde met het opschrift Dominus providebit, de zinspreuk van Stephanus Blankaart.

De Opera medica, een uitgave te Utrecht in 1714, bevat een portret met het onderschrift: Stephanus Blancardus P. et Med. Doctor Aetat. L.D.v. dr. Plaats pinx., P.v. Gunst sculp. dat door Regt niet wordt genoemd, alhoewel het door

[p. 458]

den zelfden kunstenaar D. van der Plaats werd vervaardigd.

In zijne genealogische mededeeling, schrijft Regt den geslachtsnaam Blanckaert; daar hij een bundel met oorspronkelijke stukken heeft bewerkt, moeten wij met hem aannemen dat Steven Blanckaert wel de schrijfwijze is van den naam. Uit de boeken van den geneeskundige blijkt echter dat die schrijfwijze werd gewijzigd: in de Nederlansche werken die ik in de gelegenheid was te onderzoeken, vond ik van Steven Blankaert niets; wel vond ik zelden S. Blankaard zooals in eene uitgave van 1703 te Amsterdam bij ten Hoorn; ook Stephanus Blanckaardt in uitgaven uit 1678 en 1680 te Amsterdam bij ten Hoorn; in de meeste gevallen echter Steph. Blankaart, namelijk in de uitgaven te Amsterdam bij ten Hoorn in 1678, 1680, 1683, 1684, 1685, 1691, 1696, 1698 en 1714, ook te Amsterdam bij Sweerts in 1684, te 's Gravenhage bij Hagen in 1686, te Amsterdam bij Swart en bij Lavoje in 1729, te Rotterdam bij Kentlink in 1735, en eindelijk alhier te Gent bij Colier in 1792.

Uit zuiver bibliographisch oogpunt geef ik aldus de voorkeur aan de schrijfwijze Stephanus Blankaart⁽⁸⁾, zooals deze in de meeste gevallen in de Nederlandsche boeken van den schrijver voorkomt.

_⋆⋆_⋆

De bibliographische lijsten der werken van Stephanus Blankaart zijn gewoonlijk onvolledig en geven op menige plaatsen geen dagteekening op.

In het Nederlandsch biographisch woordenboek geeft Regt eene lijst van werken in chronologische volgorde (R); ik heb aan de aanteekeningen van deze lijst, wat ik in andere oorkonden heb kunnen vinden, bijgevoegd, namelijk in de woordenboeken van Vander Aa (V), van Eloy (E) en van Hoefer (H), alsook in den catalogus van het British Museum (B), in den Index-Catalogue of het Surgeon-General's office Washington (W), in de Catalogue de la Bibliothèque nationale de Paris (P), in den naamregister van Abkoude (A), en in den Catalogus van boeken in Noord-Nederland verschenen van den vroegsten tijd tot op heden uitgegeven door Martinus Nijhoff 1911 (N); ook vond ik eenige aanteekeningen in de Catalogue des Renseignements der Gentsche Hoogeschoolbibliotheek (G).

De circulatione sanguinis (in Anatomia practica): R Amsterdam 1676; V 1676; E 1676; H 1676; niet vermeld door B en A; N 1688.
Nieuwe hervormde anatomie: R Amsterdam 1678; V 1678; E 1686, Latijnsch 1695, Duitsch 1691; H 1686, Latijnsch 1695, Duitsch 1691

(8) Hoefer (Nouv. biographie génér., Paris, Didot, 1862, 6, blz. 186) spreekt van Etienne Blancard en voor den vader van Nicolas Blancard of Blankaert.

[p. 459]

Leipzig, Fransch 1688 Amsterdam, Engelsch 1690 Londen; B Latijnsch 1688 Leiden; A 1678 Amsterdam (1 g. 8 st.), 1679 Amsterdam; W 1686 Amsterdam; W Latijnsch 1687 en 1688 Leiden; P Latijnsch 1687 en 1695 Leiden; G Latijnsch 1687 Leiden in de Leidsche Bibliotheek; P 1718 Magdeburg, 1756 Leiden, 1777 en 1832 Leipzig; Latijnsch 1695 Leiden, met de Balsamatione.
Lexicon medicum: R 1679 Amsterdam, 1683 Jena, 1690, 1702, 1717, 1735 en 1756 Leiden, 1705 Frankfurt, 1758 Magdeburg, 1754 Leuven, 1708, 1715 en 1726 Londen; V zelfde aanteekeningen als R; E 1679 Amsterdam, 1683 Jena, 1690, 1702, 1717 en 1735 Leiden, 1705 Frankfurt, 1748 Magdeburg, 1754 Leuven, Engelsch 1715 Londen; H 1679 Amsterdam, 1754 Leuven, Engelsch 1708 en 1726 Londen; B Engelsch 2^e uitgave 1693 Londen, 1702 Leiden, Engelsch 4^e uitgave 1702 Londen, 1739 en 1748 Magdeburg, 1832 Leipzig; niet vermeld in A; W 1739 Magdeburg, 1777 en 1832 Leipzig; P 1679 Amsterdam, 1690, 1702 en 1717 Leiden; Engelsche uitgave te London 1684 (W) en 1715 (P); P Duitsch 1788 Wien; N 1679 Amsterdam, 1717, 1756.
Hollands Jaarregister: R 1680 Amsterdam; V 1680; E 1680, Duitsch 1690 Leipzig; A 1680 (1 g. 10 st.) 2 of 3 deelen; niet vermeld in H en B.
Collectanea medico-physica, met De Zodiaco medico-physico; R 1680 en 1688 Amsterdam; V 1680 en 1688; H 1680 tot 1688; niet vermeld in E, B en A.
Van Hollands jaarregister en Collectanea medico-physica maakt Regt twee afzonderlijke werken. De Collectanea medico-physica oft Hollands Jaar-register der genees- en natuurkundige aanmerkingen van gantsch Europa verscheen voor het 1^e deel te Amsterdam 1680; het deel 2-3 voor de jaren 1681 en 1682 zag het licht te Amsterdam in 1683; het laatste 4^e deel voor de jaren 1683 tot 1686 verscheen te Amsterdam in 1688 (W); de deelen 1680 en 1683 bevinden zich te Leiden (G); P 1680 tot 1688 Amsterdam; N 1680 tot 1688 Amsterdam.
Nieuw licht der Apothekeren: R 1683 Amsterdam; V 1683; A 1683 Amsterdam; niet vermeld in E, H, B.
Verhandeling van de scheurbuik: R 1684 Amsterdam; V 1684; E 1684 Amsterdam, Duitsch 1690 Leipzig, 1693, 1704; A 1684 Amsterdam (18 st.); niet vermeld in H en B; W Duitsch 1690 en 1693 Leipzig; N 1684, 1696 Amsterdam.
Van de podagra en vliegende jigt: R 1684 Amsterdam; V 1684; B Duitsch 1690 Leipzig; A 1684 Amsterdam (18 st.); niet genoemd in E, H; P 1684 Amsterdam; W Duitsch 1690 en 1692 Leipzig; N 1684 Amsterdam.
Pharmacie en chymie: R 1686 Amsterdam; A 1686 Amsterdam (12 st.), 1786 Amsterdam (8 st.); niet genoemd door V, E, H en B.
Gebruik en misbruik van de thee: R 1686 Haag; V 1686; B Duitsch 1705 Hamburg; niet genoemd door E, H en A; G 1686 Amsterdam in de Leidsche Bibliotheek, Duitsch 1705 Hamburg in de Leidsche Bibliotheek.
Nederlandsche Herbarius: R zonder datum Amsterdam; V zonder datum; E 1698; B 1698 en 1714 Amsterdam; A zonder datum Amsterdam; N 1714 Amsterdam 2^e druk, 1698 Amsterdam.
Opvoedinge en ziekten der kinderen: E⁽⁹⁾ 1688; V zonder datum; E 1684 Amsterdam; A zonder datum (1 g.); niet genoemd door H; W 1684 Amsterdam; P 1684 Amsterdam; B 1684 Amsterdam; N 1684 Amsterdam.

(9) Regt voegt daarbij: in het Fransch door G. Willis onder den titel Traité de la Vérole, Amsterdam 1688. Dit is zeker eene vergissing; Eloy noemt die Fransche vertaling bij Venus belegerd en ontzet Amsterdam 1684, hetgeen zeer wel aan te nemen is.

[p. 460]

Schouwburg der rupsen: R 1688 Amsterdam; V 1688; B 1688 Amsterdam, Duitsch 1690 Leipzig; A 1688 Amsterdam; niet genoemd door E en H; P en G 1688 Amsterdam; P Duitsch 1690 Leipzig; N 1688 Amsterdam.
Pharmacopaea ad mentem neotericorum adornata: A 1688 Amsterdam; V 1688; E 1688, met de Fondamenta medicinae van Bontekoe⁽¹⁰⁾; H 1688; niet genoemd door B en A.
Anatomia practica rationalis: R 1688 Amsterdam, Duitsch 1692 Hanover; V 1688, Duitsch 1692; E 1688, Duitsch 1692; H 1688, Duitsch 1692 Hanover; B 1688 Amsterdam; niet genoemd in A; P 1688 Amsterdam; N 1688 Amsterdam.
Gasthuis der zieken: R 1690 Amsterdam; V 1690; A 1690 Amsterdam (12 st.); niet genoemd door E, H en B.
Aanmerkingen over de chirurgie en Praktijk van P. Barbette: R 1694 Amsterdam; V 1694; A 1694 Amsterdam, 1764 Amsterdam (8 g.); niet genoemd in E, H en B.
Venus belegerd en ontzet of verhandeling van de pokken: R 1696 Amsterdam; V 1696; E 1684 Amsterdam, Fransch 1688 Amsterdam⁽¹¹⁾, Duitsch 1689 en 1693 Leipzig; B Fransch 1688 Amsterdam, Duitsch 1689 Leipzig, Engelsch 1690 London; A 1685 Amsterdam (2 g.), 1696 Amsterdam (1 g.); niet genoemd door H; W 1696 Amsterdam; P en W Fransch 1688 Amsterdam; W Duitsch 1690 Leipzig; G Duitsch 1689 Leipzig in de Leidsche Bibliotheek; W noemt ook, zonder dagteekening: Nodige verhandeling van de Venusqualen; N 1684 Amsterdam.
Herbarius Belgicus: R 1698 en 1710 Amsterdam; V 1698; H 1698, Nederlandsch 1690; niet genoemd door E, B, A.
Kortbondige spreuken van Hippocrates: R zonder datum Rotterdam; V zonder datum; A zonder datum Rotterdam (Kentlink 8 st.); niet genoemd door E, H en B; G 1792; N 1680? Amsterdam, 1714 Amsterdam 2^e druk.
Verhandeling over de werking der medicamenten: R 1700 Amsterdam; V 1700, 1703; B 1690 Amsterdam; A 1709 en 1729 Amsterdam; niet genoemd door E en H; W Duitsch 1690 Leipzig; N 1698 Amsterdam.
Institutiones chirurgicae: R 1701 Leiden; V 1701; E 1701; H 1701; niet genoemd in B en A.
Burgerlijke tafel: R zonder datum; V zonder datum; B Duitsch 1695 Frankfurt; A zonder datum; niet genoemd door E en H; G en P 1683 Amsterdam; N 1683 Amsterdam.
Cartesiaansche Academie of Institutie der medicijnen: R 1702 Amsterdam; V 1702; E 1683 en 1691 Amsterdam, Duitsch 1690 Leipzig, 1693; 1702 Amsterdam (18 st.); niet genoemd door H en B; W 1691 Amsterdam; P 1683 Amsterdam; G 1683 Amsterdam in de Leidsche Bibliotheek.
Konstkamer der chirurgie: R 1702 Amsterdam; V 1702; B Duitsch 1690 Hanover; A 1729 Amsterdam (1 g. 4 st.); niet genoemd door E en H; W 1680 en 1716 Amsterdam; P 1685 Amsterdam; N 1680 Amsterdam.
Verhandeling van de leger- en scheepsziekten: R 1703 Amsterdam; V 1703; B 1703 Amsterdam; A 1703 Amsterdam (8 st.); niet genoemd door E en H; G 1703 Amsterdam in de Leidsche Bibliotheek; N 1703 Amsterdam.

(10) Bontekoe, eigenlijk Decker Cornelis, geboren te Alkmaar in 1647, te Berlijn in 1685 overleden, doctor in de geneeskunde. Eene verzameling zijner werken verscheen te Amsterdam in 1689.

(11) Eloy zegt op deze plaats van zijn woordenboek: ‘Il y prétend prouver que les maux vénériens sont de plus ancienne date qu'on le croit communément. Suivant lui, ce n'est point dans les Indes occidentales que nous avons été prendre cette maladie, mais c'est nous qui l'avons portée dans ces vastes régions, par le moyen d'un nègre, qui l'avoit contractée au siège de Naples. L'auteur a tiré cette fable des écrits de Van Helmont.’

[p. 461]

De Hedendaagsche chymie: R 1703 Amsterdam; V 1703; A 1730 Rotterdam (7^e druk Kentlink 1 g. 4 st.); niet genoemd door E, H en B; P Duitsch 1697 Hannover.
Opera medica theoretica, practica et chirurgica: R 1701 Leiden; V 1701; E 1701; H 1701; B 1701, 1704 Utrecht; niet genoemd door A; W 1701 Leiden; P 1701 Leiden; G 1714 Utrecht in de Leidsche Bibliotheek.

De lijst van Regt vermeldt niet:

Praxeos medicae idea nova: alleen genoemd in B 1685 Amsterdam; P 1685 Amsterdam.
Nieuw ligtende Praktyk der Medicinen: B 1690 Amsterdam; A 1726 Rotterdam (Kentlink, 1 g. 5 st.); Eloy noemt Collegie over de practyc der Medicyne, Amsterdam 1690; P 1685 Amsterdam; N 1678, 1690 Amsterdam, 1735 Rotterdam, 7^e druk.
Lucianus werken: G 1679 Amsterdam in de Leidsche Bibliotheek.

Het British Museum bezit (7421 aa 15 en 7421 a 11) twee exemplaren van een Duitsche vertaling van een werk dat ik nergens vermeld vind:

S. Blancardi... neue und besondere Manier alle verstorbene Cörper... der Gestalt zu balsamiren... auss Holländ: in unser Mutter-Sprach übersetzt von G.A.M., 104 blzz., Hannover und Wolffenbüttel, 1690. Ibid. 96 blzz., 1705.

Stephen Blankaart heeft aan de Nederlandsche vertaling van een belangrijk boek van Carlo Lancillotti medegewerkt; de titel van deze vertaling is:

De brandende Salamander, ofte ontleedinge der Chymicale Stoffen: zijnde een Weg-wijzer, oft Institutie om sich in alle operatien der Schey-konst te Oeffenen. Item en ontwaakten Chymist, met een Bijvoegsel van de verkiesinge des Vitriols: Uytgegeven door Carel Lancilot⁽¹²⁾ medicus en Chymicus: uit het Italiaans vertaalt Door Jacob Leeuw. Verciert met Nooten van S.B.M.D. t'Amsterdam. By Johannis ten Hoorn, Boekverkooper over 't oude Heeren Logement, 1680. [Voorreden + 286 + 40 blzz. + register, Bibl. A.J.J.V.]

De vertaler Jacob Leeuw vermeldt, in de voorrede, dat de notulen van de hand van Stephanus Blancard M. Dr. zijn. In het boek vond ik aanteekeningen op blz. 87 over tartarum emeticum, blz. 107 over zulphur vitrioli, blz. 139 over antimoniumbloemen, blz. 161 over kwikzilver.

De figuren die de toestellen voorstellen, en de rangschikking der scheikundige bewerkingen gelijken gansch op deze die in De Nieuwe Hedendaagsche stofscheiding ofte chymia werden gepubliceerd. In de Brandende Salamander staan de 4 platen met de 4 bladzijden verklaringen en de rangschikkingsta-

(12) Tot nu toe vond ik over Lancillotti Carlo zeer weinig. Het British Museum bezit De Brandende Salamander, Amsterdam 1680, - Der brennende Salamander, Frankfort A.M. 1681, - Farmaceutica Antimoniale, Modena 1683, - Farmaceutica Mercuriale, Modena 1683, - Nuova Guida alla Chimica, Venetia 1681, - Vaglio chimico, Venetia 1682.

[p. 462]

bel onder den naam van Taaffel van de chymie vooraan, vóór blz. 1 van het werk, terwijl zij in de Hedendaagsche chymia in den tekst geplaatst werden. Verder beschrijft Blankaart in een bijzonder hoofdstuk de instrumenten die op de platen zijn geteekend; in de Brandende Salamander vindt men daarover geen beschrijving. Daarom denk ik dat de platen met de figuren wel van Blankaart zijn, die ze met zijne aanteekeningen in de Salamander heeft gebracht.

Uit mijn bibliographische onderzoekingen blijkt dat de lijst van Regt in het Nederlandsch biographisch Woordenboek onvolledig is en onnauwkeurigheden bevat; in deze mededeeling wensch ik vooral op te geven wat ik tot nu over de werken van Blankaart, naar de oorspronkelijke stukken zelf heb kunnen verzamelen.

Over het algemeen bestaat geen beschrijving van oude werken over de natuurkundige en geneeskundige wetenschappen, of wel zijn de bestaande beschrijvingen onnauwkeurig en onvolledig. Ik meen daarom nuttig werk te verrichten met over de werken van Blankaart eene bibliographische studie te maken, in dezelfde richting als mijne vorige mededeelingen over de ontdekkingen van Antoni van Leeuwenhoek. Mijne bijdrage is stellig onvolledig, zij kan echter aanleiding geven tot verdere inlichtingen en aanvullingen; die bijdrage heeft ook voor doel te bewijzen welk nut eene documentatie, uitsluitelijk met de oorspronkelijke werken uitgevoerd, leveren kan, ook op het gebied der natuurlijke en geneeskundige wetenschappen. Ik wensch zulke documentatie, vooral voor de Nederlandsche uitgaven, met den tijd te kunnen bijeen brengen. Op deze wijze zal een nieuw bewijs geleverd worden van de prachtige ontwikkeling en den merkwaardigen bloei welke de wetenschappen in de Nederlandsche taal in de vorige eeuwen bereikt hadden.

Tot nu toe was ik in de gelegenheid de volgende werken van Stephanus Blankaart te lezen en te onderzoeken:

Nieuw lichtende praktyk der Medicynen, 1678, 1680, 1685, 1696, 1735.

De nieuwe Hedendaagsche Stof-Scheiding, 1678, 1680, 1685, 1696.

De Nieuwe Nederlandsche Apothekers-winkel, 1680.

Alle de Werken van Lucianus, 1679.

De borgerlyke tafel, 1683.

Verhandelinge van de opvoedinge en ziekten der kinderen, 1684.

Verhandelinge van het Podagra en Vliegende Jicht, 1684.

Gebruik en misbruik van de thee, 1686.

Anatomia practica rationalis, 1688.

Tractatus novus de circulatione sanguinis, 1688.

De kartesiaanse Academie, 1691.

Den Nederlandschen Herbarius, 1698, 1714.

Een nette verhandeling van de Legerziekten, 1703.

[p. 463]

Opera medica, theoretica, practica en chirurgica, 1814.

Nieuwe Konstkamer der chirurgie, 1729.

Nodige verhandeling van de Venusqualen ofte Pokken, 1729.

Verhandeling van de operatien, 1729.

Lexicon medicum renovatum, 1735, 1754.

Aphorismen of kortbondige spreuken van Hippocrates, 1792.

[1678 Blankaart]. Nieuw lichtende praktyk der Medicynen, gefondeert op de gronden van de deftighste Autheuren deses tijdts: Nevens de hedendaagse Chymia, als ook de Nederlantsche Apothekers winkel; Rijkelijk met inlantse genees-middelen voorsien: Door Steph: Blankaart, medicijne Doctor, en practizijn binnen Amsterdam.
t'Amsterdam, By Jan Claesz. ten Hoorn, Boekverkooper, over het Oude Heere Logement, Anno 1678. (Voorrede, 260 blzz. + register, titelprent 9.5 × 15.1 cm., Bibl. Univ. Gent med. 2862).

De titelprent, de opdracht aan Vorst Henrik Casimier gedagteekend ‘Amsterdam uit mijn studeerkamer den 26 may 1678’, de voorrede tot den lezer, en het gelegenheidsgedicht bij het verschijnen van het boek in 1678 door J.v. Dueren, zijn dezelfde als in de 2^e uitgave, buiten een klein verschil op het einde van de voorrede.

Het werk zelf is verdeeld in 65 hoofdstukken, zonder andere bijzondere verdeeling; evenals in de 2^e uitgave.

Het exemplaar van de Gentsche Universiteit is onvolledig en bevat de op den titel aangekondigde Hedendaagse Chymia. niet. Het exemplaar van de Chymia in dezelfde Bibliotheek Phys. 158a, van 1678, zelfde uitgever als de Praktyk, is afgezonderd en behoorde wellicht vroeger tot het exemplaar dat wij hier bestudeeren.

[1678 Blankaart]. Nieuwe Hedendaagsche Stof-scheiding ofte Chymia, Uit vermaarde Autheuren, en eygen ondervindingh, in de Nederduitsche taal, by een gebracht, door Stephanus Blanckaardt, Medicus en Practicus. t'Amsterdam, By Jan Claesz. ten Hoorn, Boekverkooper, tegen over het Oude Heere Logement, Anno 1678. (83 blzz. + register, 9.5 × 15 cm., Bibl. Univ. Gent Phys. 158 a).

Het boekje met het opschrift ‘Kort en goet’ begint met een toe-eigening aan Matthaeus Verberg, Apotheker en Liefhebber der Schei-Konst, tot Goes, Johan van der Poll, Med. Doctor en voornaam Apotheker tot Amsterdam, Philippus Kuilaart, Apotheker te Amsterdam, Willem Millant en Augustinus Reinalda, beide Chirurgijns tot Leeuwaarden; die toe-eigening is gedagteekend 20 Febr. 1678.

Buiten de beschrijving van de geesten, oliën, poeders, enz. bevat het werk als 1^e hoofdstuk inlichtingen over de nieuwe hedendaagsche Stofscheiding ofte Chymia begrepen in 67 artikelen. De Chymia wordt verdeeld in 1) Ontdoeninge, waardoor een natuurlijk samengesteld lichaam in zijn 5 hoofdbe-

[p. 464]

standdeelen wordt gebracht en van elkander gescheiden: geest, zwavel, zout, water en aarde, - en 2) t' Samenvoeginge of Stremminge welke de zachte en vochtige lichamen tot vasten vorm brengt, hetgeen geschiedt door uitrooking, koken, kristaliseeren, of toevoeging van vaste stoffen.

Sshrijver geeft van de hoofdbestanddeelen de volgende bepalingen:

‘De geest is de vlugtigste selfstandigheit, boven d'andere Hooftstoffen, en schijnt een gedeelte van de Hemelse stoffe te zyn, opdat de se in yeder ding soude zijn als een werktuig om het selfde te doen leven, bewegen en gevoelen.

De swavel is wat dikker dan de geest, en daarom soo vlughtigh niet om dat hij van de andere hoofdstoffen beter beknevelt wert.

Het sout is vaster dan de geest en swavel, daarom vervliegt sy so licht niet, maakt de lichamen dicht, swaar, vast en duursaam.

Het water is de bekwaamste setel voor de geest en swavel, en als een middel om de selve onderlingh, en ook met het sout te doen vereenigen.

De aarde, gelijk 't water in de vloejende, vervult de ruimte tusschen de andere hooftstoffen, en belet dat se den anderen niet konnen raken.’

Daarna wordt de bepaling gegeven van de gewone chemische bewerkingen: smelting, vluchtigheit, vloejing, ontdoening, kalkmaking, uittrekking, uitdrooging, opheffing, neerdrupping, verteeringe, verottinge, weiking, omlooping, gesting, opgesting of opbruising, stremming.

Het 2^e hoofdstuk handelt over de gedistilleerde wateren, het 3^e over de oliën, het 4^e over tincturen en extracten, het 5^e over balsems, de 6^e, 7^e, 8^e, 9^e hoofdstukken over verscheiden scheikundige producten zooals zwavel, ammoniakzout, antimoonverbindingen, vitriolen, kwikzilver- en loodverbindingen, enz. met hunne genezende eigenschappen.

De 2^e uitgave van 1680 geeft met meer inlichtingen een geheel andere indeeling van de bestudeerde stof.

[1680 Blankaart]. Nieuw lichtende Praktyk der Medicynen, Gefondeert op de gronden van de deftigste Autheuren deses tyds, en eigen ondervinding: Nevens de Hedendaagsche Chymia; Als ook de Nederlandsche Apothekers Winkel, Rykelyk met Inlandse Genees-middelen voorsien. Door Seph. Blankaart, Medicyne Doctor, en Practizyn binnen Amsterdam. Tweede Druk, Vermeerdert en verbetert. t'Amsterdam, By Johannes ten Hoorn, Boekverkooper, over het Oude Heeren Logement, Anno 1680. (Voorrede + 398 blzz. + register, 99 blzz. + register, 46 blzz. + register, 9.8 × 15.7 cm., titelprent, Bibl. A.J.J.V.)

Het boek is aan Vorst Henrik Casimier Prince tot Nassauw opgedragen, en bevat na een voorrede tot den lezer, een gele-

[p. 465]

genheidsgedicht ter eere van den schrijver, van J. van Dueren, Medicyne Doctor⁽¹³⁾:

(13) Uit de voorrede van de Apothekerswinkel leeren wij dat Johan van Dueren ‘S.S.T. Cand., Philos. en Medicyne Doctor en Regeerend Scheepen tot Gorcum’ was.

Aan den Edelen Hoog-geleerden Heer, De Heer Steph. Blankaart, op zyn Boek, genaamt Nieuw-ligtende Praktyk der Medicynen. By zyn Ed. uitgegeven in 't Jaar 1678.
Hujus enim summis, pariter minimisque Libido est.

Wie Luyster, Glimp, en gloor, tot roem zyns Oirzgesinnen

Wil deftig tazzen op, verstaal zyn eel gemoed

Met een hartnekkigheid van onverkreugb're zinnen,

En zaag' nog weer, nog wind, nog ree van tegenspoed;

De Heem'len steetz de loon aan 't slooven vast zelfs reygen:
Men kan geen Luyster-kroon met laffigheyd verkreygen.
Wat deyzt den Oosterling, op paarel-vaxt gesleepen?

Wat schrikt een dolle moed, ten Oorlog afgeregt?

Geen ramp ter Wereld niet, tot dat hy heeft gegrepen

Het voorgemikte doel van Hart- en Ziel-geregt.

Een laf gemoed zal vaak, maar 't dapp're noit gaan weyken:
De wakk're Dapperheyd met Zeegen-praal zal streyken.
Hoe ploegt! hoe sweet een Menz! om 't toppunt te bekommen

Van Hoog-geleertheyd, die de Kroon iz van de Deugd;

Hy viert nog dag, nog nagt, nog 't leven, nog 't omkommen,

Tot dat zyn Ziel berend dit Pronk-zieraad der Jeugd:

Geen gout wort uyt de Meyn' gemeubelt zonder spitten;
Geleertheyd kan men niet door eydel wenz besitten.
Nadat Heer Blankaart heeft zoo naam, als daad gekreegen,

Van Hoog-geleerde, ziet, daar blaakt in hem een Vyer

Van liefde tot 't Gemeen, zyn ziel word doorgeregen

Een proef te smeden van zyn Hoog-geleerd bestyer.

De weysgeerheyd word steetz uit liefd' tot Aar verkooren:
Geen Menz word oyt voor zig, maar voor 't gemeen gebooren.
Het puykste goet bestaet in mededeelzaamheeden,

En daarom iz het goet, om at 't word meedgedeelt.

Wat baat de hel're zon met all' haar glinsterheeden,

Indien ze onze niet bestraalt? Wat baat de Speyz verheelt?

Geen Hoog-doorlufte gave is om haar zelfz gegeven:
Het beste Schepzel leeft om voor een Aâr te leeven.
Dit deed' 't vol-herzend Hooft aan 't Boeken maaken zetten,

Zoo wel tot eygen gloor, als tot een Anderz nut,

De regelz van dit Schrift zyn zoo veel staale Wetten

Voor een doorzulten Artz tot zyner gronden stut.

Waar zig een Baake op doet, daar kan men veylig zeylen:
De Noord-ster is een wet, om niet in Zee te feylen.
Ziet hier de kunst op 't hoogst betullebant met reeden

En heusche Ervarentheyd, zeer pragtig opgedist

Van een doorlettert Geest, tot Hayl van Staat en Steeden,

En dompelt uit het geen nog Griek, nog Romer wist.

Zeer glimprig moet hy zyn die d'Ouden zal verduyst'ren:
De Kunst en laat zig niet aan deze, of geen verkluyst'ren.
Weyk Griekenland, weyk Room, weyk leeg- en hoog-Germanjer

Voor dit voltooyde Breyn; want 't Schoeyt op hooger leest.

Dan Engelzman of Frank, of d'weys-beroemde Spanjer

En 't sluykt de kroon van all' door zyn hoog-luften Geest.

[p. 466]

 

Wie Helden overmant, moet Helden-daaden stigten:

 

De Helden worden steetz belauwert met eer-pligten.

 

Dit Boek, Heer Blankaart, zal de kopere Pyramieden

 

Uyt duuren van Euroop: want 't krielt van weyzgeerheyd,

 

De tyd, hoe bitzig zelfs, om dit de Dood te bieden,

 

Is kraftelooz, schoon dat het Staal en Marmer sleyt.

 

De zuyvre weyzheyd praalt met onverwinlykheeden:

 

De weyzgeerheyd uytdaagt dez tytz onzinnigheeden

 

De Faam draag Blankaarz roem door 't drift der swifte Wolken:

 

De weyde Weereld waag van zoo een kloek verstant,

 

Die als een ander Zon bestraalt de Zeven Volken,

 

Men beyt'le hem uyt in 't gout, tot pragt van Nederland.

 

De tijd zal eer haar zelfz, dan ware weyzgeerz delgen:

 

De Dood kan 't leven dus den Wyze noyt ontwelgen.

 

 

 

J.v. Dueren, Medicyne Doctor.

De titelprent stelt het bezoek van den geneeskundige voor in eene kamer waar een zieke te bed ligt, en twee andere zieken in leunstoelen zitten; boven de prent treft men twee kleine voorstellingen aan van een apothekerswinkel en van een laboratorium; boven de prent leest men: ‘Nieuwlichtende practyck der Medicynen, Nevens de Hedendagse Chymia. Als Oock de Nederlantse Apotekerswinkel door S. Blankaart M.D.’ onder: ‘T'Amsterdam, bij Jan Claesz. ten Hoorn, Boeck-verkooper Over het Oude Heere Logement, Anno c Iɔ Iɔc LXXX.’

Zooals de titel het zegt, bevat het werk feitelijk drie deelen, gansch afzonderlijk van elkander geschreven.

Het eerste deel is de Nieuw-lichtende praktyk der Medicynen verdeeld in drie boeken: ‘Het Eerste Boek. Begrijpende de siekten die Mannen, Vrouwen en Kinderen gemeen zijn’ (blzz. 1-316) met 72 hoofdstukken; - het ‘II Boek, sprekende van de ziekten die de vrouwen alleen gemeen zijn’ (blzz. 317-374), met 25 hoofdstukken; het ‘Derde boek, handelende van de kinder-ziekten’ (blzz. 375-398) met 16 hoofdstukken. De 3 boeken geven een overzicht der gekende ziekten, met de bepaling, de oorzaken, de voorzegging, de genezingsmiddelen; het laatste hoofdstuk van boek I is een brief van Jacobus Verberg⁽¹⁴⁾, Doctor in de geneeskunde, gedagteekend Goes 31 Januari 1680, aan zijn neef Blankaart over eenige zeldzame ondervindingen.

De 1^e uitgave der ‘Nieuw lichtende Praktyk der Medicynen’ verscheen slechts 2 jaren vroeger, zooals hooger werd gezien.

Het 2^e deel is:

(14) Jacobus Verberg, neef van Blankaart, moet wellicht de broeder van Matthaeus Verberg, apotheker te Goes aan wien de Chymia wordt opgedragen.

[1680 Blankaart]. De Nieuwe Hedendaagsche Stof-scheiding, ofte Chymia, uit vermaarde Autheuren, en eigen ondervinding, in de Nederduitsche Taal, by een gebragt door Stephanus Blankaart, Medicyne

[p. 467]

Doctor en Practizyn, tot Amsterdam. Den tweeden Druk merkelyk vermeerdert en verbetert.

Deze 2^e uitgave, - de eerste is van 1678 met 83 blzz. en 9 hoofdstukken - bedraagt 99 blzz. en 23 hoofdstukken, en wordt aan dezelfde personen opgedragen als deze van de 1^e uitgave, min Aug. Reinalda. Zonderling is dat de toeeigening de dagteekening 1688 draagt.

De indeeling verschilt gansch van de 1^e uitgave en is als volgt: 1 bepalingen, 2 chymische werken, 3 instrumenten⁽¹⁵⁾, 4 goud en bereidingen, 5 zilver, 6 ijzer, 7 koper, 8 lood, 9 tin, 10 quikzilver, 11 vermilioen, 12 antimonie, 13 gemeen zout, 14 salpeter, 15 aluin, 16 armoniak-zout, 17 vitriool, 18 swavel, 19 barn-steen, 20 gesteenten en voor eerst het koral, 21 bereidingen uit deelen van dieren, 22 de wassende dingen en voor eerst de Wyngaart, 23 gedistilleerde wateren.

Zonderling is het dat in het Nieuw Nederlandsche biographisch woordenboek op Blanckaert in de werkenlijst de Praktyk der Medicynen niet eens vermeld wordt, alhoewel van dit boek verscheidene uitgaven in het licht werden gegeven.

De Nieuw Stof-scheiding wordt genoemd in den Catalogus van Nijhoff (1911, IX, blz. 60), als verschenen te Amsterdam in 1678 bij ten Hoorn.

Het derde deel,

(15) De beschrijving van de toestellen steunt op de 4 platen die in het volgend boekje Apothekers-Winkel foutief geplaatst zijn. Die beschrijving geeft ook de beteekenis der symbolen die rond de platen de figuren omlijsten

[1680 Blankaart]. De Nieuwe Nederlandsche Apothekers-Winkel, t'Eenemaal gestoffeert met Inlandsche Geneesmiddelen, in welke klaarlyk getoont werd, dat wy niet genoodzaakt zijn, andere uit verre Gewesten te halen. t' Samen gestelt, door Stephanus Blankaart, Medicyne Doctor, en Practizyn, tot Amsterdam.

is aan Johan van Dueren, geneeskundige en schepen te Gorcum, die de gelegenheidsverzen aan het begin van de Praktyk heeft geschreven, opgedragen; de opdracht is van 16 Maart 1678. Het doel van het werkje (46 blzz. + bladwijzer), in 13 afdeelingen verdeeld, is het gebruik van inheemsche voortbrengselen te doen kennen, en aldus een toestand te scheppen ‘dat wij nu gantsch niet van nooden hebben eenige andere uit verre gewesten te halen.’ Buiten de opgave der producten en der bereidingen, bevat het boekje 4 geteekende platen⁽¹⁶⁾ met de figuren van allerlei distilleertoestellen. De afdeelingen zijn: I geneesmiddelen die men altijd in 't gebruik zal houden, II wateren en azijnen, III syropen, honig en gelei, IV confituren en conserven, V electuarien, VI tegengiften en opiaten, VII (foutief III)

(16) Deze platen behooren tot het boekje Chymia en worden daar toegelicht.

[p. 468]

poederen, VIII koekjes, IX pillen, X uitgeperste olien, XI unguenten, XII pleisters, XIII chymische preparatien.

Van de Apothekers-winkel noemt Nijhoff's Catalogus (VII, blz. 94) een uitgave in 1678, te Amsterdam bij ten Hoorn.

[1685 Blankaart]. Nieuw ligtende Praktyk der Medicynen, waar in getoont werd, dat alle ziekten een verdiktheid des bloeds en sappen zijn, en alleen uit suur en slym voortkomen. Hier nevens een verhandelinge van de Hedendaagse Chymie, In welke over des selfs bereidingen naukeurig geredeneert werd. Door Steph. Blankaart, Medicyne Doctor en Practizyn binnen Amsterdam. Desen derden druk merkelyk vermeerdert en verbeetert. t' Amsterdam, By Jan ten Hoorn, Boekverkooper, over het Oude Heeren Logement, Anno 1685. (Voorrede, 516 blzz. + register + 138 blzz. + register, 9.2 × 15.6 cm., Bibl. A.J.J.V.)

Het exemplaar dat ik thans onderzoek bevat noch titelprent, noch gelegenheidsverzen, zooals in de 2^e uitgave. De Apothekerswinkel ontbreekt hier ook. De stof is meer uitgebreid, zooals alleen reeds het getal blzz. laat veronderstellen.

De ‘Nieuw-ligtende praktyk der Medicynen. Steunende meest op de fondamenten van Cartesius⁽¹⁷⁾ en het Alcali en Acidum’ bevat ook drie boeken, het 1^e met 71 hoofdstukken met de beschrijving der gekende ziekten en hare behandeling, (blzz. 1-314), het 2^e over vrouwenziekten (blzz. 315-373) met 25 hoofdstukken, het 3^e over kinderziekten (blzz. 374-516) met 26 hoofdstukken. Vooral is hier dus het gedeelte over kinderziekten handelende veel meer uitgebreid, terwijl de 2 eerste boeken bijna onveranderd gebleven zijn. Van belang is het dat Blankaart er op aandringt dat het de plicht is eener moeder hare kinderen zelf te voeden: ‘De moeders sijn ook van regts wegen gehouden hare kinderen selfs te suigen, wanneer se dat selfs konnen doen.’ (blz. 375). Wij hebben de gewoonte te veel te meenen dat dit begrip zeer modern is, en Blankaart spreekt het zeer duidelijk uit in het jaar 1685, dus 239 jaren geleden.

Het 2^e deel heet

(17) Descartes René, La Haye (Touraine) 1596 † Stockholm 1650

[1685 Blankaart]. De Nieuwe Hedensdaagse Stof-Scheiding oft Chymia. Volgens de gronden van Cartesius, en dit van het Alcali en Acidum gestelt, door Stephanus Blankaart, Ph. en Med. Doctor,

en bevat evenals bij de 2^e uitgave 23 hoofdstukken. De stof is echter wat meer uitgebreid; het 2^e hoofdstuk bevat namelijk de theorie van het zuur en van het alkali: het zuur is de oorzaak van de gistingen en opbruisingen; het zuur en het alkali geven te samen aanleiding tot de zouten (blz. 12): ‘Behalven deze enkele souten, zijnder veel gemen-

[p. 469]

gelde souten, als daar zijn het zeesout, aluin, salpeter, vitriool, enz. Welke alle uit een Acidum en Alcali bestaan...’.

De beschrijving der toestellen en de 4 platen met figuren ontbreken hier.

In een ‘Nareden aan de Liefhebbers van de chymie en waare Pharmacie’ spreekt Blankaart zich uit over de noodwendigheid van het opstellen eener nieuwe pharmacopee, omdat ‘het gemeene dispensatorium oft Pharmacopaea niet en is op het aldernauwkeurigste geschreven, sijnde een vergaderinge van allerlei oude lappen en vodden, die ik hier niet sal wederleggen, dewyl sulx andere voor my gedaan hebben...’ Schrijver behoort dus tot deze vooruitstrevende menschen die met moeite, doch met geduld, voor verbeteringen strijden. De narede geeft vooral inlichtingen over hetgeen zou moeten gedaan worden bij het opstellen eener nieuwe pharmacopee, en over het belang van het academisch diploma om het gevaar der kwakzalvers tegen te werken.

[1696 Blankaart]. Nieuw-ligtende Praktyk der Medicinen, Waar in getoond werd, dat alle ziekten een verdiktheid des bloeds en sappen zyn, en alleen uit suur, sout, en slym voortkomen. Hier nevens een verhandeling van de hedendaagse Chymie, In welke over des selfs bereidingen nauwkeurig geredeneert werd. Door Stephanus Blankaart, Medicine Doctor en Practizyn binnen Amsterdam. Den vyfden Druk merkelyk vermeerdert en verbetert. t' Amsterdam, by Jan ten Hoorn, Boekverkooper over 't Oude Heeren Logement. 1696. (512 blzz. + register + 126 blzz. + register, 9 × 15.6 cm., Bibl. A.J.J.V., Bibl. Univ. Gent A 14213).

Het boek verschilt weinig van de 3^e uitgave van 1685. Het bevat dezelfde titelprent met den volgenden tekst: ‘Nieuwlichtende practyck der Medicynen, nevens de hedendagsche Chymia meest op de gronden van Cartesius en die van het alcali en acidum gefondeert door S. Blankaart M. Dr.’ met de dagteekening 1796. Schrijver klaagt in de voorrede over aanvallen, namelijk van een zekeren doctor Baggaart te Middelburg; ‘maar laat’ zegt schr., ‘dese lieve man eerst myn gronden beter verstaan, of een myner minste leerlingen zal bequaam syn, syn gansche werk te kraken...’

Het boek bevat eerst de Nieuw ligtende Praktyk der Medicine, en dan [1696 Blankaart] De nieuw Hedendaagse Stof-Scheiding oft Chymia. Volgens de gronden van Cartesius, en die van het Alcali en 't Acidum (126 blzz.).

[1735 Blankaart]. Nieuw-ligtende Praktyk der medicynen, waar in getoond werd, dat alle ziektens een verdiktheit des bloedsen sappen zyn, en alleen uit zuur, zout, en slym voortkomen. Nevens een verhandeling van de hedendaagze Chymie, in welke over deszelfs bereidingen nauwkeurig geredeneert werd, door Stephanus Blankaart, in zyn leven Medicine doctor, en practizyn binnen Amsterdam. De zeven-

[p. 470]

de druk merkelyk verbetert en nagezien. Te Rotterdam, bij Hermanus Kentlink, Boekverkooper agter 't Stadhuis. 1735. (Voorrede + register + 512 blzz., 10,5 × 16.5 cm., Bibl. Univ. Gent Med. 2886).

De titelprent is de zelfde als in de vorige uitgaven; alleen bovenaan is de tekst aldus gewijzigd: Nieuwlichtende practyck der Medicynen, nevens de Hedendaagse Chymia, meest op de gronden van Cartesius en die van het alcali en acïdum gefondeert door S. Blankaart M. Dr.’

Het boek, dat alhoewel de titel dit aankondigt, bevat de Hedendaagze Chymia niet. Het is verdeeld als volgt:

1^e	Boek begrypende de siekten die Mannen, Vrouwen en Kinderen gemeen zijn: blzz. 1-314 met 71 hoofstukken.
2^e	Boek sprekende in 't kort van de ziekten die de Vrouwen alleen gemeen zijn: blzz. 315-370 met 25 hoofdstukken.
3^e	Boek handelende van de ziekten die de kinderen alleen onderworpen zijn: blzz. 371-512 met 26 hoofdstukken.

Er is aldus bijna geen verschil tusschen deze 7^e uitgave en de 3^e van 1685.

Het Nieuw lichtende praktyk der Medicynen, en de twee aanhangsels De Nieuwe Hedendaagsche Stofscheiding ofte Chymia en de Nieuwe Nederlandsche Apothekers-winkel zijn drie belangrijke werken waarvan, zonderling genoeg, Regt in het Biographisch Woordenboek geen melding maakt; Vander Aa, noch Eloy, noch Hoefer spreken er evenmin van. Alleen vind ik in het artikel van Regt en in Vander Aa de aanteekening van een uitgave 1703 te Amsterdam van de Hedendaagsche Chymia. Het Naamregister van Abkoude noemt eene uitgave te Rotterdam in 1726 (verkocht 1 gulden 5 stuyvers bij Kentlink) en het British Museum geeft in zijn catalogus eene uitgave in 1690 te Amsterdam voor het Praktyk der Medicinen, - en Abkoude noemt van de Chymia een 7^en druk in 1730 te Rotterdam (verkocht bij Kentlink voor 1 gulden 4 stuyvers).

Ik beschreef naar het oorspronkelijke, van het Praktijk de uitgaven van 1678, 1680, 1685, 1696 en 1735, deze laatste als 7^e uitgave aangekondigd, - van de Chymia de uitgaven van 1678, 1680 en 1685, - van de Apothekerswinkel eene uitgave van 1680.

De Bibliotheca chimica van Ferguson⁽¹⁸⁾ vermeldt Duit-

(18) Bibliotheca chemica by John Ferguson, vol. I, Glasgow, 1906, blz. 109.
De Duitsche uitgave van het Praktyk luidt als volgt: ‘Neuscheinende Praxis der Medicinae, worinn angewiesen wird, dass alle Krankheiten eine Verdikkung des Bluts und der Säffte sind, und bloss von Sauer und Schleim entstehen: Ein Werk von grosser Curiosität und Nutzbarkeit, der gleichen niemahlen, so lange die Welt gestanden’ an das Tage-Licht gekommen ist; Anitzo aber wegen grossen Abgang der Exemplarien, wieder auffs neu gedrukkt und abgetheilet in Drey Theile, herausgegeben durch Steph. Blankard, Med. Doct. und Pract. in Amsterdam. Aus der Holländ. in unsere Mutter-Sprache übersetzet von G.H.W. Med. Doct. Hannover und Wolffenbüttel, Verlegts Gottfried Freytag. Buchhändler. 1700. (8^o, pp. 766).’
Van de Duitsche uitgave van de Chymia zegt Ferguson: ‘Die neue Heutiges Tages gebräuchliche Scheide-Kunst, oder Chimia nach den Gründen des fürtreflichen Cartesië und des Alcali und Acidi eingerichtet Durch Steph. Blancart Ph. & Med. Doct. und weltberühmter Pract. in Amsterdam. Hannover und Wolfenbüttel, Verlegts Gottfried Freytag, Buchhändl. Im Jahr 1697 (8^o Pp. 170 [11], other editions, Hannover 1708, Wolffenbüttel 1718).

[p. 471]

sche vertalingen van het Praktyk en van de Chymia, het 1^e werk vertaald door G.H.W. en uitgegeven te Hannover in 1700, het 2^e werk uitgegeven te Hannover in 1697 en 1708, en te Wolffenbüttel in 1718. De oorspronkelijke Nederlandsche verhandelingen worden er genoemd ‘von grosser Curiosität und Nutzbarkeit, dergleichen niemahlen, so lange die Welt gestanden, an das Tagelicht gekommen ist’; Blankaart zelf wordt als ‘weltberühmt’ daarin voorgesteld.

[1679 Blankaart]. Alle de werken van Lucianus den Samosateuser Eerste deel. Nieuwlyks uit het Grieks vertaalt, door S.B.M.D. t'Amsterdam, Bij Johannes ten Hoorn, Boekverkooper over het Oude Heeren Logement, 1679. (13.1 × 7.1 cm., 714 blzz. + register, Bibl. Univ. Gent Bl 2996, met prenten).
Het Tweede Deel der Werken van Lucianus den Samosateuser: Nieuwlyks uit het Grieks vertaalt, Door S.B.M.D. t' Amsterdam, bij Johannes ten Hoorn, Boekverkooper over het Oude Heeren Logement, 1679 (13.1 × 7.1 cm., 869 blzz. + register, Bibl. Univ. Gent Bl 2996, met prenten).

Deze twee deelen van het exemplaar der Bibliotheek der Universiteit Gent behoorden aan Snellaert. Deze Bibliotheek bezit nog onder n^r H 2808 en H 2321 het 1^e en het 2^e deel van het werk (vroeger in de Bibliotheek van Heremans).

De vertaling van Lucianus, die ons Blankaart in het licht van de zuivere letterkunde brengt, wordt in de door mij geraadpleegde bronnen niet eens vermeld. Wel is waar, draagt de titel de eenvoudige aanduiding van den schrijver: S.B.M.D., hetgeen blijkbaar met Stephanus Blankaart, Medicus doctor overeenstemt; het werk verscheen bij den gewonen uitgever van Blankaart en de dagteekening van 1679 bevestigt, evenals trouwens de levensbeschrijving, dat Blankaart, buiten zijn groote wetenschappelijke bedrijvigheid, veel belang in de kunst stelde.

[1683 Blankaart]. De borgerlyke tafel, om lang gesond sonder ziekten te leven. Waar in van yder spijse in 't besonder gehandelt werd. Door S. Blankaart, M.D. En Pratktizijn tot Amsterdam. Mitsgaders Een Beknopte manier van de spijsen voor te snijden, en een onderrechting der schikkelijke wijsen, die men aan de tafel moet houden. Nevens de Schola Salernitana. t' Amsterdam, By Jan ten Hoorn, Boekverkooper over het Oude Heeren Logement, 1683. [8.0 × 12.7 cm., Voorrede + 192 blzz. + register, Bibl. Univ. Gent Acc 6486].

[p. 472]

De titelprent, geteekend van Luyken, verbeeldt eene groep menschen die aanzitten; op den voorgrond geeft eene vrouw eten aan een kind, en zit een hond naar zijn meester te kijken; op den achtergrond een haard waar een man en eene vrouw zich met een kookketel bezig houden. Bovenaan: ‘S. Blankaarts Borgerlyke Tafel: om lang Sonder Ziekten Gesond te Leven.’

Titelprent uit: De borgerlijke tafel, 1683 (11 × 6 cm.)

Op de keerzijde van den titel, deze twee verzen geteekend S.B.:

Op de Gesondheids Behoudenis.
Wagt u van Koud' van zuur, van zout,
Dat is u goed, gesond, behoud.

De opdracht en voorreden zijn gericht ‘aan de Burgers der wydvermaarde Koopstad Amsterdam’ en gedagteekend 1 Januari 1683.

Het boek zelf bevat 37 hoofdstukken (blzz. 1-154), gevolgd door de Schola Salernitana of Regulen tot de behoudenisse der Gesontheit (blzz. 155-192) in Nederlandsche verzen. De 37 hoofdstukken bevatten allerlei inlichtingen over de levensmiddelen en de gerechten die ermede worden bereid, namelijk

[p. 473]

over hunne voedingswaarde, hunne verteerbaarheid, hunne hygienische beteekenis; zelfs wordt er gehandeld over de wijze om de spijzen op te dienen en om zich aan tafel beleefd te gedragen.

De Salernitaansche Schoole is eene Nederlandsche vertaling van de Regimen sanitatis Scholea Salernitanae⁽¹⁹⁾ waarvan van 1474 tot 1846 ongeveer 240 uitgaven in al de talen verschenen. De verzen zijn alles behalve dichterlijk en 675 in getal. De verschillende teksten dragen 233 tot 1239 verzen.

Het exemplaar van de Boekerij der Gentsche Universiteit is samengebonden met een ander werk (Acc 6486¹) getiteld Elk zijn Eygen Doctor, zijnde een beschrijvinge van Medicamenten, enz., met eenige sententien van J.-B. Van Helmont, Amsterdam, bij Jacob van de Velde, 1699, 132 blzz.

De borgelijke tafel verscheen dus te Amsterdam in 1683; Regt, Vander Aa, en vroeger Abkoude geven geen dagteekening op; geeft dit niet den indruk dat de bibliographie zich hier tevreden stelde met een onvolledige inlichting van Abkoude en zich over de oorspronkelijke bronnen weinig bekommerde?

Het British Museum bezit (1037 a 14 en 7944 aa 28) twee exemplaren van een Duitsche vertaling: S. Blancardi Speise und Tisch-Büchlein. Wie man ohne Kranckheit leben könne... aus den Niederländischen in die Hochteutsche Sprache übersetzet von G. von Keyl, genandt Cunaeus. Deme noch beygefüget der alzeitfertige Koch und perfecte Speisemeister etc. Franckfurth und Leipzig, 1695; ibid. 1705.

(19) De medische Universiteit van Salerno bestond van 1150 tot 1817 en was wereldberoemd. Zie: L'Escole de Salerne avec traduction françoise en vers burlesques escrit en 1643, A Anvers et se vendant chez A. De Tavernier fils en la rüe ditte Katte-veste n^o 54 à Anvers, MCMXVII, 125 blzz.

[1684 Blankaart]. Verhandelinge van de opvoedinge en ziekten der kinderen. Vertoonende op wat wyse de kinderen gezond konnen blyven, en ziek zijnde, bequamelyk konnen herstelt werden. Zeer nodig voor alle Huyshoudende lieden. Door Steph. Blankaart. Ph. et Med. Doctor, en Practizijn t'Amsterdam, By Hieronymus Sweerts, 1684. (Titelplaat, opdracht + voorreden + 332 blzz. + register, 9.4 × 15.3 cm., Kon. Bibl. Brussel III 3022 A, Bibl. Univ. Gent med. 2753.)

De titelplaat stelt eene kamer van een ziekenhuis voor; zij draagt als tekst, bovenaan: ‘Verhandelinge van de ziekten der kinderen door St. Blankaart, Phil. et Med. Doctor’ en onderaan: ‘T'Amsterdam, Bij Hieronimus Sweerts Boekverkooper op d'Appelmarkt 1684’ De opdracht (2 blzz.) is aan Christophorus van Tongeren, ‘Ph. en Med. Doctor, gelukkig

[p. 474]

Practizyn, etc. etc. tot Amsterdam.’ en is geteekend van 25 Mey 1684.

Het boek is in 3 deelen verdeeld: het 1^e handelt van de behoorlijke opvoedingen der kinderen (blzz. 1-32, 3 hoofdstukken), het 2^e van de kinderziekten (blzz. 33-226, 24 hoofdstukken), alsook het 3^e (blzz. 227-266, 14 hoofdstukken). Daarna komen verscheidene aanmerkingen aangaande de kinderziekten; de 12^e aanmerking beschrijft een steen waarvan het figuur wordt gegeven, en dat uit de blaas onder gunstig gevolg door een heelkundige bewerking werd gehaald.

Na de aanmerkingen treft men (blzz. 323-332) eene Historie der Japanse Campher, uyt het Engels vertaalt, waarin de oorsprong van dit product uit zekere boomen die op linden gelijken, wordt kenbaar gemaakt. Kampher wordt als eene hars aanzien. Borneokampher komt uit een boom, op Borneo Lipno genoemd, van mindere afmetingen als de lindeboom; dit stukje eindigt met de bereiding en de geneeskundige eigenschappen.

De theorie van dien tijd over alkali en over zuur dringt het werk door: het alkali is samengesteld uit lange, stijve en gepolijste deeltjes, vol onzichtbare pijpjes en gaatjes, welke met de andere waterige en takachtige deeltjes van het bloed in beweging worden gebracht. Het zuur, de grootste vijand van het bloed, bestaat uit stijve, gepolijste en langwerpige deeltjes, met dat onderscheid dat zij puntig zijn als naalden en aan beide zijden snijdend zijn. Als alkali en zuur te samen komen, dan breken de punten der zuurdeeltjes, die aldus stomp worden, terwijl de afgebrokene punten in de pijpjes en de gaatjes van het Alkali dringen. Van dit eigenaardig, gansch in de verbeelding geschapen verschijnsel, wordt een afbeelding gegeven.

Over dit boek zwijgen weder de door mij geraadpleegde bibliographische bronnen; alleen vermeldt de catalogus van het British Museum de uitgave van 1684. Welke betrekkingen bestaan tusschen dit boek en een onder den titel Over de Kinderziekten, volgens Regt in 1688 verschenen, kan ik niets mededeelen, vermits ik slechts het boek van 1684 gezien heb. Het zou mij niet verwonderen dat Regt hier eene vergissing doet, vooral omdat hij van het boek Over de Kinderziekten van 1688 eene Fransche vertaling, door G. Willis, onder de titel Traité de la Vérole, Amsterdam 1688, noemt. Eloy brengt met hoogere nauwkeurigheid die Fransche vertaling bij een ander boek van Blankaart Venus belegerd en ontzet, Amsterdam 1684.

[1684 Blankaart]. Verhandelinge Van het Podagra En Vliegende Jicht; Waar in deszelfs ware oorzaak en zekere genezingen werden

[p. 475]

voorgestelt. Als ook een korte beschrijvinge van de krachten des Melks, Toonende dat des zelfs voedsel, zoo voor gesonde als ongesonde, (voornamelijk in het Podagra) zeer dienstig is. Door Stephanus Blankaart, Phar. en Med. Doctor tot Amsterdam. Item De Chineese en Japanse wijse om door te branden van Moxa en het steken met een Goude Naald, alle ziekten en voornamelijk het Podagra te genesen. Door den Heer W. Ten Rhyne Med. Doct. & op Batavia en Oost-Indien. Tot Amsterdam. By Jan ten Hoorn, Boekverkooper, tegen over 't oude Heere Logement, 1684. (Bibl. Univ. Gent, Med. 2018, 9.4 × 15.0 cm., toeeigening + 301 blzz. + korte inhoud).

In de toeeigening van het boek die geteekend is Amsterdam 1 Januari 1684 spreekt zich Blankaart zeer gunstig uit over

Titelprent uit: Verhandelinge van het Podagra, 1684 (16 × 8.5 cm.)

de eigenschappen van de melk, ‘het aldergesondste voedsel’; hij voegt er bij hetgeen Sachs à Lewenheimb over de melk heeft gezegd ‘alwaar hy toond dat' er verscheide van dese kwaal door het Melk-drinken sijn genesen geworden’; ook voegt hij in een bijzonderlijk bundeltje de verhandeling van W. ten Rhyne, geneeskundige te Batavia. Op de toeeigening volgt een brief van den uitgever J. Ten Hoorn, ook gedagteekend Amsterdam 1 Januari 1684.

De titelprent, met den tekst: ‘Verhandelinge van het podraga en vliegende Jigt om die sekerlyk te genesen’ bovenaan en ‘'t Amsterdam bij Jan ten Hoorn 1684’ onderaan, vertoont een gasthuiszaal waarin zieken door geneeskundigen en

[p. 476]

ziekendieners worden verpleegd; de verbanden rond de beenen ontbreken niet, verre van daar; de Chineesche verbranding met moxa wordt door een ‘Meester Snees’ zooals het in de gelegenheidsverzen vermeld wordt, uitgevoerd. De uitlegging van de titelprent wordt als volgt in verzen gegeven:

Op de Tytel-plaat.

Beschout dees ware beeltenis
Wat in dit Tijtel-plaatjen is;
Hier ziet gy afgesneden staan,
Wat u dees bladenwysen aan,
Het beeld wel yets dat, 't leven raakt,
Maar 't boek het beste leven maakt.
Gy Lezer zet u snelle voet,
Naar 't Oosten, niet met zulk een spoed.
Die tot de Heelkonst hebt u lust,
Hier werd met brand een brand geblust.
De scherpzinnige Meester Snees,
Die heelt het lyden van een Pees,
Met Moxa, dat is 't rechte kruid,
Welk door zyn brand de Jicht jaagt uyt.
Dit is de les van Hipocraat,
Als dit of dat u niet en baat,
Zoo neemt het Vuur, of scherpe Staal,
Daar helpt gy meê de quaatste quaal;
Gelijk daar is het Flerecijn,
Schoon het ontstaat van Bier, of Wijn,
Ofdat den Doctor by het bed,
Is met het zelfde sop beset.
Dat geeft de beste ervarenis,
Van die eerst in dat lijden is.
Den armen Lijder leit en steent,
Doch werd van niemand niet beweent,
Schoon dat men hem maakt blij gezint.
Gelijk een Rol-stoel voor een kind,
De Meester draagt zijn krukken na:
Een anders smert is hem geen scha.
De Theé-pot ziet hy wel eens aan,
Maar 't Wijn-glas staat hem 't beste aan
Wie is daar doch in 't groote Rond,
Die 't Roemertjen niet bied den mond?
Een Keiser, Koning, Prins of Vorst,
Die heerschen voor den Rijnschen dorst:
Een Paap, Bagijn, hoe zwart gekapt,
Die 't natje niet in 't rokjen lapt.
Jan rap, Kees lap, Trijn slordebel,
Die gieten ('t slokken 't in haar vel.
Is Bedel-brok vier duiten rijk,
Dat, hy van honger dor bezwijk,
Zo is 't oortjen bollen, voor zyn pijn,
De rest voor 't Borreltjen moet zyn.
O! Klare Vocht, O! Rijnsche Wijn,
Men acht om u geen Flerecijn.
Wilt gy nu Lezer hebben gonst,
Hier in dit Boek, steekt in de konst,
Waar in zy, veilig ende dra
Geneest, het Vorst'lijk Podagra.

[p. 477]

Na die verzen, soms in spottenden toon, roemt Adriaan Parsant de geleerdheid van Blankaart, en bewijst hij hem den dank van de ‘Podagreusen’.

Op de verhandelinge van het Podagra door den Heer Stephanus Blankardus der Med. Doct. Ontleed.

Kom Podagreusen kom aanstappen

Vereer Heer-Blankaart met gezank.

Wil vrolijk in u handen klappen,

En seg hem, en zijn veder dank

Voor dat hy u komt naakt te toonen
Waar dat u droeve qualen woonen.

Dat niet alleen: maar gaat beschrijven

De mid'len tot u heil, en nut,

Om bij gezontheit eens te blijven.

Daar by, in pijn strekt hy u stut.

Gelukkig land waar Wijze woonen,
En dat aan alleman vertoonen.

Wat helpe schatten diep begraven,

Zoo die nooit komen aan de dag?

Waar blijft de oude eeuw haar slaven

Indien de mensch aankleeft het ag?

Het bouwerk op door slechte stijlen
Gegrond, zal na zijn val haast ylen.

Doorzoekers van de konst, wilt ploegen

In Blankarts werken, vroeg en laat:

Gij zult u daar in vergenoegen,

En weten voor veel qualen raat.

De duisterheid die is verdreven
Na hy zyn pen heeft bot gegeven.

Adriaan Parsant.

Amsterdam den 2 Nov. 1683.

Het boekje behelst 5 deelen:

1^o Verhandelinge van het podagra oft flerecyn, in welke getoont werd een maniere om die zekerlijk te konnen genesen (blzz. 1-98) in 10 hoofdstukken. De podagra of voeteuvel, ook genoemd voetvang, voetziekte, pootjes, ook nog rijke luiden ziekte, omdat zij ‘die de rinse wijn betalen konnen, veeltijds aantreft, want die wijn is hier te lande zeer duur.’ wordt volledig, van de oudheid af, besproken. Wijn, en vooral de Rhijnsche wijn, die in overmaat wordt gebruikt, is een gewichtige oorzaak van podagra, die door thee wordt tegengewerkt, omdat het alkali dat zich er in bevindt het zuur ten onder brengt, en omdat deze drank het bloed verdunt; podagra noemt Blankaart een dochter van Bacchus en van Venus, en wordt aldus door buitensporigheden, die de gezondheid knakken, voortgebracht. Op het einde van de verhandeling worden allerlei geneesmiddelen aangeduid.

2^o Verhandelinge van de vliegende jicht, arthritis vaga

[p. 478]

gezegt, door Steph. Blankaart. M.D. (blzz. 101-173) in 6 hoofdstukken: Aan deze ziekte worden de namen gegeven van Varus, varen, loopende varen, springende jicht, reizende jicht, loopende jicht, scheurbuikige jicht. Schrijver geeft aan: de soorten jicht, teekenen om ze te herkennen, oorzaken, gevoelens der geleerden, geneesmiddelen. Terwijl het zuur de oorzaak zou zijn van het podagra, is hier de koude de oorzaak van de jicht. En in het jaar 1684 verwittigt Blankaart reeds tegen de gevaren van een onvoldoende kleeding der vrouwen: ‘hetwelk de dun gekleede juffertjes om dun gemiddelt te lykenen, alsook die met de hals en borsten bloot gaan, in haar oudere jaren, wel gewaar werden, het welk haar rechte straffe en loon is.’

Eindelijk stelt Schr. vast dat geen kalk tusschen de gewrichten der aan vliegende-jicht lijders zich ophoopt.

3^o Beschryvinge van Philipp. Jac. Sachs à Lewenheimb,⁽²⁰⁾ achtende dat de melk een troost der podagristen is. (blzz. 177-200) in 44 artikels, waarin men onder anderen leest dat de cura lactea reeds door Plinius⁽²¹⁾ wordt aangeraden.

4^o Briefs-gewyse verhandelinge aan den Heer Pilet tot Parijs wegens 't groote gebruik der melk zoo voor de gezonde als ongezonde, voornamelijk in het podagra; betoonende dat de melk het aldergesondste voedzel des werelds is, door Steph. Blankaart, M.D. (blzz. 203-269) in 10 hoofdstukken. De brief gericht aan Pilet draagt de dagteekening 11 Augustus 1679; Blankaart noemt er in verscheidene geleerden van zijn tijd: Greisel⁽²²⁾, Sachs à Lewenheimb, Johannes Dollaeus⁽²³⁾, Joh. Jacob Wenceslawus Dobrzensky⁽²⁴⁾, professor te Praag, Pater A. Kircherus⁽²⁵⁾.

Hier is het belangrijk hoe Blankaart de alkalische werking van de melk uitlegt, als hij aanneemt dat het zuur van de lichaamsvochten door de alkaliteit van de melk tegengewerkt wordt; dit wordt vastgesteld door twee proeven: ten eerste wordt door de destillatie die achtereenvolgens een zoet water, een witte olieachtige vloeistof en een slechtriekende zoutrijke vloeistof geeft: ‘Dat de melk nu uit veel Alcali bestaat, blijkt

(20) Sachse de Lewenheimb, Philipp Jacob, geneeskundige, Breslau 1627 † Breslau 1672, lid van het genootschap Natura Curiosorum (Jöcher).

(21) Plinius Caius, 23 † 79.

(22) Greisel Joh. Georg., Duitsche geneeskundige, professor te Weenen, 18 Mei 1684; liet in 1670 te Weenen een Tractatus medicus de cure lactis † 18 Mei 1684; liet in 1670 te Weenen een Tractatus medicus de cure lactis verschijnen.

(23) Dolaeus Joh., geneeskundige, Geissmar 1651 † Cassel 1707 (Jöcher).

(24) Jac. Joh. Winceslas Dobrzensky de Négrepont, von Schwarzbrück, genoemd de Négrepont in de Collection Académique, was een geneeskundigephilosoof te Prag in de 2^e helft van de 17^e eeuw. Zie over hem: Vandevelde A.J.J., Mémoire sur la salive de Jacques Dobrzensky in Ann. Soc. roy. medec. Gand 1919.

(25) Kircherus Athanasius, Duitsche jesuit en polygraaf, Geyssen 1602 † Roma 1680, professor te Weenen en dan te Rome.

[p. 479]

uit de destillatie, alwaer eerst een zoet water oyergaat, daarna wit en olieachtig zijnde de boter met het water, op het laatste krijgt men een stinkende olie die vol vlug sout is, en daar blijft een gedeelte vlug zout aan de mond van de retort en ontfanger zitten. Dit is genoeg om te proberen, dat de melk gezond is.’ -; ten tweede verwekt de toevoeging van zout geen stremming, hetgeen wel door zuur wordt verooraakt:

‘Noch zal ik een experiment bij komen brengen dat de melk uit een Alcali bestaat. Namelijk zoo men daar een laag zout bij doet sal dezelve veel dunder werden en klaarder gelijk als wei, en geensins schiften: het contrarie ziet men in het zuur, 't welk bij melk gegoten werd, zoo vat het Alcali van de melk al het zuur aan, en het verlaat de oliachtige en hardere deeltjes, en doet de melk stremmen’.

Dat de distillatie van de melk op het laatste ammoniak geeft schijnt Blankaart niet te weten, maar dit is stellig geen bewijs om de melk alkalisch te verklaren. Wat de tweede proef betreft, is de uitlegging niet de verbinding van het zuur met de alkali, doch wel de uitvlokking van de kaasstof onder den invloed van de waterstofionen door het zuur medegebracht.

Verder spreekt Blankaart van het onderzoek van de melk met vergrootglazen; de melk bestaat uit eene menigte kleine bolletjes, gelijkende op deze die in het bloed aanwezig zijn; hij denkt dat die bolletjes aanleiding geven tot de kaas; wel worden die vetbolletjes door de stremming in de kaas medegetrokken, doch als gevolg van de uitvlokking van de kaasstof.

5^o Chineese en Japanse Wyze om allerlei Ziekten door het Branden van Moxa en het Steken met een Goude naald zekerlijk te Genezen. Beschreven door den Hoog-geleerden en Wijdberoemden Heer Wilhelmus ten Rhyne. Med. Doct. etc. etc. op Batavia in Oost-Indien, (blzz. 273-291, 43 artikelen). Moxa is de naam van de gedroogde plant Artemisia of Alsemkruid.

In een narede somt Blankaart de geneesmiddelen op die hij gebruikt en hij sluit dan zijn boek met den korten inhoud (18 blzz.) van de vijf verhandelingen.

Vander Aa en Regt melden deze uitgave van het Podagra in 1684, alsmede Abkoude in wiens Naamregister het boek met den prijs van 18 stuyvers wordt aangeduid. Eloy en Hoefer spreken van het boek niet.

Het British Museum noemt van dit werk een Duitsche vertaling (1174 b 15 [2]): Accurate Abhandlung von dem Podagra... nebst W. ten Rhym curieuser Beschreibung, wie die Chinesen und Japaner vermittelst des Moxa Brennens und guldenen Nadel-Stechens alle Kranckheiten... gewiss curiren. Aus der Niederteutschen... Sprache übersetzt. Leipzig 1690.

[p. 480]

[1686 Blankaart]. Gebruik en Mis-bruik van de thee, Mitsgaders een Verhandeling wegens de Deugden en Kragten van de Tabak. Door Cornelis Bontekoe, In zijn leven Raad en Lyf-Medicus van zijn keurvorstelijke Doorluchtigheid van Brandenburg. Hier nevens een Verhandelinge van de Cottee, Met des selfs krachten in gezonde, en ongezonde. Door Stephanus Blankaart, Philosophiae en Med. Doctor en Practizijn tot Amsterdam. In 's Gravenhage, by Pieter Hagen. En tot Amsterdam By Jan ten Hoorn, Boekverkooper, over het oude Heeren Logement, in de History-Schryver. 1686 [Bibl. Univ. Gent Acc 1146⁴, 9.3 × 15.6 cm., voorrede + register + 192 blzz.].

In de voorrede wordt aangekondigd dat het werk van Bontekoe over thee en tabak als handschrift bestond en tot thans niet werd uitgegeven; nu verschijnt het in een bundeltje te gelijker tijd met een werk over de koffie van Blankaart. In 1678 liet Bontekoe een boekje verschijnen onder den titel Tractaat van het Excellenste Kruyd Thee (ook te 's Gravenhage, bij Pieter Hagen) dat dus over de thee handelt, maar ten opzichte van inhoud gansch verschillend is. Bontekoe overleed in Januari 1685 en Blankaart gelastte zich dus, in 1686, met het doen verschijnen van het achtergelaten handschrift.

De verhandeling van de thee bedraagt blzz. 1 tot 101. Onder den titel: ‘Gebruyk van de thee: Behelsende Des selfs krachten in alle gelegentheid van Ziekten’ (blzz. 1-54) worden 9 hoofdstukken behandeld: beschrijving en gebruik, werking op mond-, maag-, darmziekten, op koortsen, op borst-, lever-, milt-, nier- en blaasziekten, op podagra en gezwellen; de werkingen zijn gewoonlijk gunstig. Van blzz. 55 tot 101 wordt gehandeld over: ‘Misbruik van de thee’ vooral ten opzichte op de zedens, en over de soorten en de bereiding van de thee, waaruit blijkt dat lichte thee gezond, sterke daarentegen schadelijk werkt.

De ‘Verhandeling van de Tabak, En des zelfs krachten in gezondheid en ziekten’ bedraagt blzz. 103 tot 132, waarin Bontekoe zich over het gebruik niet ongunstig uitspreekt.

Op blzz. 133 tot 192 treft men de ‘Verhandelinge van de Coffée, aangaande des selfs kragten in gesonde luiden en alle ziekten. Met eenige bevindingen, waar door getoont werd, dat door Coffée drinken meenigte ziekten genezen zijn. Door Stephanus Blankaart, Philosophiae en Medicinae Doctor tot Amsterdam’ in 3 hoofdstukken: gedaante en bereiding, vroeger gebruik, branden, werking op ziekten. Blankaart spreekt zich over het gebruik van koffieuittreksel zeer gunstig, daarentegen over zuur bier en zure melk sterk ongunstig; ‘want een oud serpen bier is oorzaak van duizende ziekten’ en ‘de zuure wei en kernemelk, dat groote vergift in ons land’ zegt hij, en dit laat zich echter in een tijd toen men dacht dat ‘het bloed niet veel anders is dan een hoog geverfde melk’ begrijpen, omdat warme lichte uittreksels van plantaardigen

[p. 481]

aard diuretisch werken, en aldus den indruk geven ‘dat het water ons bloed vloeybaar maakt.’

De verhandeling van de thee vond ik alleen vermeld door Vander Aa en door Regt. Eene Duitsche vertaling bevindt zich in het British Museum (7630 a 3): Haustus Polychresti, oder Zuverlässige Gedancken vom Theé, Coffeé, Chocolate und Taback, mit welchen der grosse Nutze dieser ausländischen Wahren... gelehret wird. Hamburg 1705, 8^o, 222 blzz.

[1688 Blankaart]. Steph. Blancardi Anatomia practica rationalis, sive rariorum cadaverum morbis denatorum anatomica inspectio. Accedit item tractatus novus de circulatione sanguinis per tubulos, deque

Titelprent uit: Anatomia practica, 1688 (12 × 6 cm.)

eorum valvulis, &. Amstelodami. Ex officina Corn. Blancardi, in Platea vulgo de Warmoesstraat MDCLXXXVIII. [Bibl. Univ. Gent Med 1051, voorrede en verzen + 321 blzz. + index, 7.2 × 13.1 cm.].

De titelplaat vertoont de ontleding van een lijk in eene gasthuiszaal; op den achtergrond de behandeling der te bed liggende zieken, en het kisten van twee lijken, terwijl een geneeskundige een kolf met urine onderzoekt. Het boek draagt eene opdracht aan Ferdinand Gruiwardus, geneesheer en sche-

[p. 482]

pen te Goes, Antonius Nuck professor te Haag, Jan Aegidius Guth geneesheer te Haag en geneesheer van den groothertog van Sachsen, Jan van Dueren geneesheer te Rotterdam.

Het ontbreekt niet aan gedichten; eerst verscheidene stukjes in Latijnsche verzen, van J.A. Tronchin, professor te Franeker, van Joh. Aegid. Guth, geneeskundige te 's Gravenhage, en van Joh. van Dueren, geneeskundige te Rotterdam, dit laatste gedeeltelijk in het Grieksch. Daarop volgen drie Nederlandsche gedichten, het eerste ongeteekend, het tweede geteekend Ludolph Smids⁽²⁶⁾ te Groningen, het derde geteekend J.v. Royen⁽²⁷⁾.

Ontschuldiging aan den Hr Autheur deses Boeks.

Heer Blankard. schrijft gy in 't Latijn,

Het voegd, dat, op de zelfde wijze,
Ik u, en uwe schriften, prijze:

Maar; laat het lofdicht Neêrlandsch zijn:

Want, schoon ik schreef in alle taalen,
'k zou toch uw deugd nooit achterhaalen.

De bedillende Momus voldaan, door de Heer Stephanus Blankaart, Phil. en Med. Dr. Schrijvende den Anatomiam practicam.

Hoogmoedige Artz! hoe menigmaal misleid

Waanwijsheyd u, met ongegronde droomen!

(Dus schreeuwd veeltijds de domme Onweetendheid)

Gis vrij waar uit de kwaal is voortgekomen,

En plaag den Mensch met zwavel, zout, en zuur,

Zo dit niet helpt, dat zal gewistlijks sterken:

Of anders schuif de schuld op Vrouw Natuur,

Als wederstaande uw middelen, in het werken.

O Artz! indien de Mensch waar van Krystal,

Het broejnest wierd eens eindlijk opgedolven.

Van Gicht, van Stuyp, en ander ongeval!

Men zag het bloed, door de ingewanden, golven,

Hier voort gestuwd, daar wederom verlet;

Men zag het scherp, 't geen hem zo vaak doet kermen.

Wensch (wildge zijn een vreugd aan 't droeve bed)

Om vensters, in het hart, en maag, en dermen.

Swyg, dwaaze! want daar is al in verzien.

Lees, en herlees het boek, zo wel geschreven,

Dat Blankard weêr de Weereld aan komt bîen,

Nooit moê van jeets, tot troost en heil te geven.

De Ontleedkonst heeft u alles hier ondekt,

En klaar, als met den vinger, aangewezen

Wat brand, wat kou, wat flaeuwte en pijn verwekt.

't Gaat wel! zie daar! hij heeft het Schrift gelezen.

Door u, myn Heer, is Momus dan voldaan.

Hy ziet den Mensch nu, als gevensterd, aan.

Ludolph Smids, M.D. Groningensis.

(26) Smids Ludolph (Groningen 1649 † Amsterdam 1720); als geneeskundige maakte hij zich bekend door eenige geneeskundige aanmerkingen die in Blankaart's Collectio medico-physica oft Hollandsch Jaarregister (cent VIII, blz. 108) voorkomen. Hij was ook dichter, doch niet boven het middelmatige, penningkundige en oudheidkundige. (Van der Aa, deel XVII, 1874, blz. 759).

(27) Vander Aa (Biogr. Woordenboek XVI, 1874, blz. 531) noemt J. Van Royen, dichter uit de 2^e helft der 17^e eeuw, vriend en tijdgenoot van Focquenborch.

[p. 483]

Op de Anatomia practica geleerdelijk met redenering ontledigt door Stephanus Blankaart, Med. Doct., & binnen Amsterdam.

De Wetenschap trekt ons uit dommigheden,

Zy zuivert en ontroest de Ziel; en doet

Al barende in haar teelen kracht van reden,

Die door welsprekentheid de zuiver, zoet,

En aardigheid van tale en woorden maken.

Zo word de mensch door 't menschelyke opgeheft.

Zo kan men tot verborgentheden raken;

En valsheid werd van waarheid overtreft.

Door dooden raakt men dus tot wetenschappen;

En 't levend' leert hoe 't met haar is gestelt.

Zo weet een wetende Arts des levens sappen,

En wat den mensch aan 't hart en aderen quelt,

En lever, long, en nieren te onderscheiden,

Met spieren, zenuwen, en alles wat

De kleine Weereld is, met lof verbreiden,

Dat God zo konstig in een Niet omvat.

Dank hebt gy Yvenaars, en gy Heer Blankaart,

Die met de reden wikt wat waarheid is.

Gy Leerelingen toont, dat gy een dank gaart,

Aan die u 't licht vertoont uit duisternis.

Zyn snege bezigheid die zoekt u voordeel,

En leid u teder brein in kennis voort,

Dat gy, als hy, krygt een ervaren oordeel,

En weet wat dat tot zulken kunst behoort.

Wie de reden met de zinnen kan doen treden

In een verbond, volbrengt een Meesterstuk.

Deze eerentroon beklimt hier Blankaart heden;

En toont het pit van wysheid met geluk.

Dus werd de macht, die Zielen komt te drukken

Gesuuikt, Geheimen in den mensch, de mensch

Noch onbekent, zo voordeellyke stukken,

Geleert, tot troost, tot nut, en dienst, en wensch.

Laat dan geen lof in Lethes stroom versmooren,

Schoon addertongen gal uitbraken; 't doet,

Als waarheid werd met reden als herboren,

De wetenschap opwellen in 't gemoed.

J.v. Royen.

Het boek bevat eerst 100 Observationes (blzz. 1-191) over allerlei anatomische bewerkingen, dan (blzz. 193-300) een Centuria altera bevattende dus eene tweede reeks van 100 Observationes. Daarna komt eene verhandeling over den bloedsomloop (blzz. 301-321), zonder plaats van uitgave, gedagteekend 1688, 4^e uitgave, en getiteld:

[1688 Blankaart]. Tractatus novus de circulatione Sanguinis per tubulos, Deque eorum valvulis &. Authore Steph. Blancardo N.F.P. & Med. Doct. Edito Quarta. 1688 [blzz. 301-321].

In deze verhandeling worden Galenus⁽²⁸⁾, Hippocrates⁽²⁹⁾, Harvaeus⁽³⁰⁾, Willis⁽³¹⁾ genoemd.

(28) Galenus van Pergame, geboren 131 p. C.N.

(29) Hippocrates, geboren 460 a.C.N.

(30) Harveus G., Folkstone 1578 † 1657, geneeskundige.

(31) Willis Th., Engelsche geneeskundige 1622 † 1675.

[p. 484]

Na het index bevindt zich een Catalogus operum auctoris hactenus editorum, namelijk:

Latini: Anatomia reformata, anatomia practica rationalis, Praxeos Medicae idea nova, Lexicon medicum groecolatinum.

Belgici: Nieuw-ligtende Praktijk der Medicijnen en Chymie, Nieuw-hervormde Anatomie, Konstkamer der Chirurgie, Kartesiaanse Academie, Verhandelinge van 't Podagra en Jigt, Scheurbuik en fermentatie, Pokken, Kinder siekten, Coffee, Collectanea medico-physica ofte Hollands jaarregister van allerlei observatien, Schouburg der rupsen, wormen, maden en vliegende diertjes.

In de door mij onderzochte bibliographische bronnen vond ik overal de dagteekening 1688 der uitgave. Deze bronnen vermelden ook een Duitsche uitgave, te Hannover in 1692 verschenen. Het tractaat De circulatione Sanguinis is dus in 1688 de 4^e uitgave; Vander Aa, Regt, Eloy, Hoefer noemen alleen eene uitgave in 1676.

[1691 Blankaart]. De Kartesiaanse Academie. Ofte institutie der Medicyne. Behelsende De gantsche Medicyne: bestaande in de leere der gesondheid, en desselfs bewaringe; als ook der ongesondheid, en haar herstellinge. Alles op de waaragtige gronden, volgens de meining van den Heer Cartesius gebouwt. Door Stephanus Blankaart, Med. Doct. tot Amsterdam: Tweede druk. Amsterdam. By Jan ten Hoorn, Boekverkooper over 't Oude Heeren Logement, 1691. (Voorrede + 438 blzz., 9.2 × 15.9 cm., Kon. Bibl. Brussel, II 87260; ook Bibl. Prof. Scharpé. Leuven).

Het boek is, uit Amsterdam 16 September 1683, aan Sebastianus Schelkens en Joh. Ant. Tronchin, beiden hoogleeraars te Franeker, aan Emanuel van Yperen, doctor in de geneeskundige te Amsterdam, en aan Jakob Leeuw, taalkundige, opgedragen. In zijn voorrede zegt de schrijver dat hij dezelfde methode volgt als Cartesius, die niet wilde op de puinhoopen der Grieksche geleerdheid bouwen, doch van den grond af een gansch nieuw stelsel heeft gemaakt, ‘niets aannemende als 't gene hy klaarlyk en onderscheidentlyk, sonder daar aan te konnen twyfelen, begrypen kon.’

Prof. Scharpé bezit een exemplaar van dit boek, ook de 2^e uitgave van 1691, dat hij met vriendelijke bereidwilligheid te mijner beschikking heeft gesteld. Het komt gansch overeen met het exemplaar der Koninklijke Bibliotheek van Brussel, maar het bevat, tusschen de voorrede en fol. 1, twee blzz. dragende twee gedichten. Het eerste gedicht is geteekend Emanuel Van Yperen, het tweede Lud. Smids, (26) beiden medici.

[p. 485]

Wellicht werden de gedichten uit het exemplaar, dat thans te Brussel berust, verwijderd. Daarom is de vergelijking van verscheidene exemplaren van een oud werk zeer nuttig, ten einde de beschrijving zooveel mogelijk in overeenstemming met de oorspronkelijke van den tijd te brengen.

De twee gedichten werden hier als volgt afgeschreven.

Ontledinge der Ontleding,

van

Steven Blankaart,

Geneesheer.

Tuus jam regnat Apollo.

Hoe wou de Outheit haar verwond'ren,

Kon sy dit heylsaam Ligt verstaan,

Om Godt Apollos weg te gaan.

In spyt der Nyt, die brult van ond'ren:

Siet hier een wonder in dees blaan.

Een kruid, een Balsem uit het Eden,

Geplukt van de alderbeste stam,

Wiens uytleg van een Gods-spraak kwam:

Een Baak door de allerwyste reden,

Daar Blankaart 't Onderwys uit nam.

Een leering van gewisse Oraklen,

Waar door men aller oorspronk kent:

Want waar sig siekte of toeval went,

Hij doet die met kunst-ketens schak'len.

En helpt 't vervallene over ent.

Dus waakt hij om wel op te passen,

Op dat ons konstige gebouw

Niet wort ontciert met Dootsche rouw;

Nog dat ons niet en komt verrassen.

Een Broyng met een kille kouw.

So praalt men nu met nieuwe vonden,

Om rustiglyk ten keer te gaan

De quaalen die ons vallen aan;

Hier krapt men niet de oude wonden,

Nu 't Oudt, bij 't Nieuwe mank sal staen.

Galenus Esel voort te dryven
Valt swaar, vermits syn trage tret:

Sijn kraam te vol van drank beset,

Tot dat de Dood 't Recept moet schrijven,

Dan raak een sieke eerst van 't bet!

Wie dan door artzeny wil leven

Gesont of schielyk sijn herstelt,

Als gy met siekte werdt gekwelt,

Moet sig tot Blankaarts kunst begeven,

Of anders mist hy 't regte velt.

Emanuel van Yperen, Med. Doct.

[p. 486]

 

Op de

 

Institutie der Medicine

 

Uitgegeven door den Heer

 

Stephanus Blankhart,

 

Med. Doct.

 

 

 

Melpomene, die steeds zo klaagt en steent, en zucht;

 

Wiens bleke wangen, in afbiggelende tranen,

 

Verdrinken, stoor me niet met een bedroeft gerucht;

 

Wyl een Blank suiver Hart komt om een Veersje manen:

 

Een Hart, maar op myn hart (ook suiver) zich vertrout,

 

Dat Vrienden hoger acht als Ofirs fijnste goud.

 

 

 

De bittre Treur-rol weg, mijn Lief! ei, laat ik lezen,

 

In uw natte oogen, eens een helder ziel vermaak.

 

Of zoude een laghje niet wel passen op uw wesen?

 

'k Hoop ja. Reets ziet ge zoet. Verwissel ook van spraak.

 

En wild myn Vriend, met een Thaliaes swier bezoeken.

 

Daar hy beschanst zit met de ringmuur van zyn boeken.

 

 

 

Het is die Blankhart, die gantsch Nederland verplichte

 

Met Jaar-Registers; die, met onvermoeyden Pen,

 

Nu 't met Gevaarte van dit Onderwys ging stichten;

 

Dit Hoofd-Gebouw, niet weits met dart'le tooyselen

 

Van kapiteel, festoen, of offer-stiere-koppen

 

De Waarheyd laat zich in geen pronkeryen stoppen.

 

 

 

Heeft zijn Nieuw-Lichtende Practyk u konnen leyden,

 

Hebt gy den Hydra, met dees toortse, oit aangerand,

 

Lyf-artzen! 'k zie dit Beest nu liggen op 't verscheyden,

 

De menschen heel gesond, de ziekten an een kant,

 

Dit onderwys zal ons die monsters leeren kennen,

 

Roemt Blankhart, Dichters, met uw lieffelijkste pennen.

 

 

 

Maar, 'k zie die Stephanus omhoog, als op een troon.

 

Verheven, door zijne (en zo veel) vermaarde Schriften

 

Hy kroont zich zelf, en is niet anders als een kroon

 

Melpomene! keer dan maar tot uwe oude driften,

 

En ga; terwyl ik wensch om Mogols Diamant,

 

Die 'k in dees kroon vol Blank' en zilvere harten plant.

 

 

 

Lud. Smids, M.D. vulnere Pulchrior.

 

Groeningen, den 13 Juny, myn geboorte-dag, 1683.

In het 1^e deel (blzz. 1-142, 25 hoofdstukken) wordt de gezonde toestand van het menschelijk lichaam besproken, - in het 2^e deel (blzz. 143-208, 32 hoofdstukken) de middelen om de gezondheid te bewaren, - in het 3^e deel (blzz. 209-338, 25 hoofdstukken) de ziekten, - in het 4^e en laatste deel (blzz. 339-438, 34 hoofdstukken) de middelen om de ziekten te genezen.

Het 1^e deel mag een leerboek over physiologie genoemd worden, waarin de spijsvertering, de groei, de afscheiding van vochten, de vorming van het vet, de ademhaling en het nut van de lucht, de bewegingen, de rust, de zintuigen, de voortteling worden bestudeerd.

[p. 487]

In het 2^e deel vindt men een volledige studie over de voedingsmiddelen, waarover ik eenige bijzonderheden wensch aan te halen. Het brood wordt grondig besproken; beter is het namelijk het brood dat men zelf gekneed en gebakken heeft te eten, ‘dan dat men van de Bakkers koopt; want het gaat met haar als met andere luiden, die alleen uit syn om veel gelds te winnen, en by gevolg bakken zy het Brood soo slegt, dat het maar even aan de man wil, en de proef kan houden.’ Het brood wordt bereid met ‘gest oft suurdeesem’ en is beter als het de zemelen bevat; ook is ‘mistelluin, oft gemengt brood, uit half tarwe, half rogge’ aan te raden. Allerlei plantaardig voedsel wordt genoemd, waaronder erwten- en boonensoorten, sla, endivie, selderye, kervel, peterselie, spinagie, zurkel, cichorei, kers, koolsoorten, wortelssoorten, allerlei vruchten tot cinaasappels en citroenen; van den aardappel is er stellig geen sprake, daar deze alleen rond 1788 in de voeding werd ingevoerd⁽³²⁾. Over het algemeen is Schr. tegen het zuur, zoowel van de vruchten zooals de citroenen, en van de karnemelk als van den azijn: ‘'t gemeene spreekwoort is niet te vergeefs in de wereld gekomen: Sout en zuir, krenkt de natuur.’ Het overzicht der vleeschsoorten bevat een rijke terminologie over keukenliteratuur. Water is de beste drank en wordt zeer aangeraden, alsook ‘bron-waters en Spa-waters’. Wijn en biersoorten werken gunstig, als zij matig worden gebruikt. Van thee wordt veel goed gezeid: ‘de thee-drank is d'aldergesondste drank die my tot nog toe bekend is’; en daarvan is Blankaart zoo wel overtuigd dat hij van die menschen die de thee verachten aldus spreekt: ‘echter zynder eenige styf-koppen, die liever door een muur met haar hooft zouden willen loopen, dan de klare Zon op den middag aansien.’ Over het rooken van tabak schijnt mij Schr. nog al toegevend: ‘men heeft genoeg aan vier of ses pypen, des ochtens, middags, en des avonds twee.’ In zijn geheel genomen is het 2^e deel een boek over gezondheidsleer.

Het 3^e deel is het boek der ziektenleer of pathologie en het 4^e deel, het boek der geneesmiddelenleer, met de beschrijving der producten die in de apotheek worden gebruikt.

Voor den tijd waarop de Kartesiaanse Academie werd geschreven, is wel wat Blankaart schrijft, toepasselijk: ‘dat de medicijne geen reden nog blinde gissingen sijn, maar onfeilbare waarheden’.

De tweede druk der Kartesiaanse Academie verscheen aldus in 1691. Volgens Acta Lipsiae⁽³³⁾, ook volgens Eloy, moet de 1^e druk verschenen zijn in 1683 ook te Amsterdam. Eloy

(32) De aardappel werd uit Zuid-Amerika rond 1534 in Europa ingevoerd; zij werd alleen in de voeding gebruikt van 1788, vooral door het toedoen van Antoine Parmentier (1737 †1813).

(33) Acta erud. Lipsiae, 1685, 4, blz. 144.

[p. 488]

noemt verder uitgaven in 1691 en 1693 en een Duitsche vertaling te Leipzig in 1690. Vander Aa, Regt, vroeger ook van Abkoude (18 st.) noemen alleen een uitgave in 1702.

[1698 Blankaart]. Den Neder-landschen Herbarius ofte Kruid-Boek der voornaamste kruiden, tot de Medicyne, Spys-bereidingen en Konstwerken dienstig. Handelende van zommige hier te Lande wassende Boomen, Kruiden, Heesters, Mossen, enz. Met koopere Platen verciert. Door Steph. Blankaart, P. & Med. D. en Practizyn tot Amsterdam. t' Amsterdam, By Jan ten Hoorn, Boekverkooper over 't Oude Heere Logement, in de Historie-schryver. 1698. (9.5 × 15.5 cm., voorrede + 621 blzz. + aanwyser, titelprent, platen, Bibl. A.I.I.V.).

De voorrede, van 1 October 1697, zegt dat het werk als het ware werd opgesteld als eene uitbreiding van de werkingen der geneesmiddelen, ten einde beter de planten die in de geneeskunde worden benuttigd te doen kennen. Ieder der 510 hoofdstukken geeft de beschrijving van eene plant, buiten het 1^e dat van de gewassen in het algemeen en hare deelen handelt.

De titelprent vertoont een zestal personen die rond een tafel bezig zijn allerlei kruiden te onderzoeken; boven de prent deze woorden: ‘Den Nederlandschen Herbarius’ en onderaan: ‘t' Amsterdam By Jan ten Hoorn 1698.’

Op het einde van het boek, vindt men een register der plantennamen in het Nederlandsch en in het Latijnsch, en een register der ziekten en hare geneesmiddelen.

Van Abkoude (1 gulden, 10 st.), Vander Aa en Regt geven geen dagteekening; Eloy noemt de uitgave in 1698. In den Catalogus van het British Museum trof ik uitgaven in 1698 en in 1714 beiden te Amsterdam.

[1714 Blankaart]. De Nederlandsche Herbarius of Kruidboek, der Voornaamste Kruiden, tot de Medicyne, Spysbereidingen en Konstwerken dienstig, handelende Van zommige hier te Lande wassende Boomen, Kruiden, Heesters, Mossen, enz. Met koopere Platen verciert. Door Steph. Blankaart, In zyn leven P. & Med. D. en Practizyn tot Amsterdam. Tweeden Druk. t' Amsterdam. By Nicolaas ten Hoorn, Boekverkoper over 't Oude Heeren Logement, in de Historie schryver. 1714. (9.8 × 16 cm., voorrede + 614 blzz. + aanwyzer, titelprent, platen, Bibl. Univ. Gent Acc 9934).

De 2^e uitgave verschilt van de uitgave 1698 feitelijk niet.

[1703 Blankaart]. Een nette verhandeling van de Leger-ziekten, Als mede van de Scheeps-Ziekten. Behelzende een kort vertoog van alle ziekten, welke zoo in de Legers, als lange Scheeps-vaarten voor-

[p. 489]

vallen: waar in haare Oorzaken en Genezingen bondig vertoond werden. Item met een lijst van Onbederfelijke Medicamenten, waar van men zig te Water, te Lande, en te Platten Lande af kan bedienen. Door S. Blankaard, M.D. Tot Amsterdam, By Jan ten Hoorn, Boekverkooper over 't Oude Heere Logement, 1703. [Voorrede + 195 blzz. + register, 9.1 × 15.2 cm., Bibl. Univ. Gent Acc 6351].

Deze studie in 18 hoofdstukken is vooral gewijd aan besmettelijke ziekten, waarvan de ‘wortel’ gemeenlijk de scheurbuik is. De lijst der onbederfbare geneesmiddelen die tegen deze ziekten kunnen gebruikt worden, bedraagt 36 verschillende bereidingen.

Het exemplaar van de Boekerij der Universiteit Gent is samengebonden: 1^o) met eene verhandeling van Salomon van Rusting⁽³⁴⁾, Bedenkingen op de werken van Stephansus Blancaart tot Amsterdam en van Aegidius Daalmans tot Antwerpen, Amsterdam 1702 (Bibl. Univ. Gent Acc 6352); - 2^o) met eene verhandeling door Y.G.G.e.H. over de Spaanse Pokken, Amsterdam 1703 (Bibl. Univ. Gent Acc 6353).

In de bedenkingen van van Rusting wordt een kritiek gemaakt van de Cartesiaansche Academie, de Werking der Medicamenten, de Verhandeling wegens de fermentatie, de Verhandeling der Scheurbuyk, de Nieuwligtende Praktyk der Medicyne van Blankaart, en van de Nieuwhervormde Geneeskonst van Aegydius Daalmans⁽³⁵⁾, de kritiek is vooral gericht tegen de geneeskundige theorie op alkali en zuur gebouwd.

Deze uitgave van 1703 wordt genoemd door van Abkoude (8 st), door Vander Aa en door Regt, en bevindt zich ook in het British Museum.

(34) Rustingh, Salomon (1610 † 1688) geneeskundige te Zuid-Schermer; buiten poëtische en taalkundige werken heeft hij geschreven: Geneeskunst, Amsterdam 1700; Nieuw gebouw der Heel- en Geneeskunst, Amsterdam 1700 en 1709; Nieuwe Veldchirurgie en aanmerkingen op de werken van Blankaart en Daelman, Leiden 1706, 1709 en 1732.

(35) Daalmans Aegidius, geneeskundige; schreef: De nieuwe hervormde geneeskonst, benevens aanmerkingen van Siektens op Cylon, Batavia, Coromandel, Amsterdam, 1694, 3^e druk, 1703, 4^e druk. (Vander Aa.)

[1714 Blankaart]. Steph. Blancardi P. & M.D. Opera medica, theoretica, practica et chirurgica, Quae omnia variis observationibus, experimentis, tam ex corporibus valetudinariis, vadaveribus, quam ex Mechanicis, Ilustrantur & Elucidantur, Cum figuris aeneis accuratissimis. Tomus Primus Trajecti ad Rhenum, apud Guilielmum & Jacobum van Poolsum, MDCCXIV.
Ibid. Tomus Secundus.
[I. Portret + Voorrede + 572 blzz. + Index; II. Voorrede + 616 blzz. + Index; 16 × 19.5 cm., Bibl. Univ. Gent Med. 733, 2 vol.]

Het 1^e boekdeel bevat een portret van Steph. Blankaart op 50-jarigen leeftijd (D.v. dr. Plaats pinx., P.v. Gunst sculp.),

[p. 490]

en achter het titelblad eene opdracht aan Willem Koning van Engeland, Schotland en Ierland. Het bevat 4 werken:

1^o	Diatribe de fermentatione et corporum motibus quibusdam intestinis (blzz. 3 tot 85) met inlichtingen over bier, brood, mout, wijn, melk, boter, over bederving (4 platen met figuren).
2^o	Ad chymiam Manuductio (blzz. 89 tot 176) in 24 hoofdstukken; het werk is een Latijnsche bewerking van de Stofscheiding, de hoofdstukken over de planten- en dierenstoffen bevinden zich echter in het begin, terwijl deze aan het einde in de Nederlandsche uitgave komen.
3^o	Institutiones medicinae, secundum veritatis nornam adornatae (blzz. 179 tot 543), 4 deelen behelzende: het eerste over de physiologie van het gezond lichaam, het tweede over de middelen om de gezondheid te behouden, het derde over de ziekten en hare kenmerken, het vierde over de geneesmiddelen.
4^o	Pharmacopoea (blzz. 545 tot 572), eene bewerking van de Apothekerswinkel in gewijzigden vorm.

Het 2^e boekdeel bevat drie werken:

1^o	Praxis medica (blzz. 1 tot 315) in 19 hoofdstukken.
2^o	Institutiones chirurgicae (blzz. 319 tot 600) in 7 deelen, Latynsche omwerking van de Konstkamer der Chirurgie of Heelkonst.
3^o	Aphorisma ad praxin medicam et chirurgicam spectantes (blzz. 603 tot 616), in 400 artikelen.

Ik vond alleen eene uitgave in 1701, vermeld bij Vander Aa, Regt, Eloy, Hoefer. Het British Museum bezit de uitgave van 1701 alsook eene van 1704 (Utrecht). De uitgave van 1701 wordt ook in de Acta Lipsiae⁽³⁶⁾ aangekondigd.

(36) Acta erudit. Lipsiae, 1702, blz. 193: Lugduni Batavorum apud Cornel. Boutestein & Jordan. Luytmans, in 4^o, 1701.

[1729 Blankaart]. Nieuwe Konstkamer der Chirurgie of Heelkonst, waar in het pit der gantsche Chirurgie, op waarachtige en zekere gronden vertoond werd: Handelende van de Instrumenten, konstige Operatien, verlossen der Vrouwen, Steensnyden, Breuken, Geswellen, Zweeren, Wonden, Beenbreuken, Ontwrigtingen, & Neffens een korte ontleeding van de Pokken, en alle desselfs toevallen. Door Stephanus Blankaart, in zyn leven der Philosophie en Medicyne Doctor, en Practisyn tot Amsterdam. Vyfde of laatste Druk. Te Amsterdam, By Dirk Swart, Boekverkooper, in de Oude Lelystraat, tussen de Heeregragt en Cingel. 1729. [Opdracht + register + 368 blzz. + 156 blzz. + register, 15.8 × 9.7 cm., Bibl. Vl. Acad. 188].

De titelplaat vertoont een kamer waar 4 heelkundige bewerkingen worden verricht; bovenaan twee ziekenkamers en

[p. 491]

tusschen den tekst: S. Blankaarts konstkamer der Chirurgie ofte Heelkonst, vyfden druk; onderaan een ziekenkamer.

Het werk is in 7 boekdeelen verdeeld waarvan het eerste de beschrijving der toestellen, ongelukkiglijk zonder figuren, geeft.

De volgende 156 blzz. behooren tot de verhandeling over de pokken in 9 hoofdstukken, steunende op de besmettelijkheid:

Nodige Verhandeling van de Venusqualen ofte Pokken, met alle desselfs toevallen, en zekere Grondige Genesingen. Door Stephanus Blankaart, In zyn Leven P. en M. Doct. en Practezyn tot Amsterdam. [156 blzz. met 1 blz. register].

Het boek eindigt met eene lijst boeken, vooral Nederlandsche, in den boekhandel van Nicolaas ten Hoorn te Amsterdam gedrukt en verkrijgbaar.

De naamregister van Abkoude noemt ook deze 5^e uitgave in 1729 (1 g. 4 st.); Vander Aa en Regt vermelden eene uitgave te Amsterdam in 1702. Het British Museum bezit (549 c 22 (1)) een Duitsche vertaling: Neue Kunstkammer der Chirurgie... auss dem Niderländschen... übersetzt.. und dem zweyten Druck übergeben. Hannover und Hildesheim 1690, 8^o.

[1729 Blankaart]. Verhandeling van de Operatien ofte Werkingen der Medicamenten In 's Menschen Lighaam. Toonende de ware oorsaak van der selver verscheide uitwerkselen. Als mede Het ontwerp van een Nieuwe Pharmacie, Volgens de hedendaagse wyse van ordineren; Beide door Stephanus Blankaart, In zyn Leven P. & Med. Doctor, en Practizyn tot Amsterdam. Den derden Druk. Te Amsterdam, By Willem de Lavoje, Boekverkoper, op de Singel, by het Latynsche School. En by Pieter Aldewereld, Boekverkoper, in de Wolvestraat, op de hoek van de Keysersgragt. 1729. [Voorrede + 332 blzz. + register, 10.3 × 16.8 cm., Bibl. Univ. Gent med. 2864].

De studie van de werkingen der geneesmiddelen behelst 22 hoofdstukken; na eene uiteenzetting van de maag- en darmbewerkingen, beschrijft Schr. de geneesmiddelen volgens hunne werkingen. Bij de bespreking der zweetmiddelen wordt eene uitlegging gegeven van de koorts volgens de heerschende theorie van het alcali en het acidum; in de koorts ontstaat een strijd tusschen het alcali en het zuur ‘beyde een verscheyde beweginge hebbende, tegens malkanderen botsent’; eene heete broeiing ontstaat omdat het een bloedpijpje het ander kleiner maakt, en aldus moet meer subtiele materie doorvloeien; het bloed moet dan sneller vloeien als het door de slagaders in de aders kan overgaan, en er moet een groot gedeelte vocht uit de huidopeningen uitgelaten worden; aldus komt zweet naar buiten.

Benevens deze duistere theorie in hoofdstuk IV, krijgt men

[p. 492]

in hoofdstuk V belangwekkende inlichtingen over het bronwater te Spa, en wel der fonteinen Pouhon, Geronster, Savoniere en Tonnelet; nu wordt namelijk vermeld dat het Pouhonwater vitriool bevat dat in de diepte van de aarde uit het zuur van de zwavel ontstaat, eigenaardige uitlegging van het bestaan in dat water van gassen die wij thans onder de namen van koolzuurgas, en zwavelwaterstofgas kennen.

Ten opzichte van de omzettingen van metalen in goud, spreekt zich Blankaart verstandig uit als hij zegt (blz. 279). ‘Nu ik heb het kunsjen nooit onderstaan, ik kan daar ook niet van zeggen.’ Wat hooger zegt hij niettemin: ‘De soekers van de goud-konst, zijn vinders van de bedel-konst’.

De Pharmacopoea ofte Apothekers winkel behelst de blzz. 283 tot 332 en is minder uitgebreid als de Apothekers winkel van 16 Maart 1678.

De voorrede draagt als dagteekening 1 Januari 1690. Eene uitgave in 1690 te Amsterdam vindt men in den Catalogus van het British Museum. De Naamregister van Abkoude vermeldt eene uitgave in 1709 te Amsterdam en deze van 1729. In het Woordenboek van Vander Aa vond ik aanteekeningen over 1700 en 1703 terwijl Regt enkel van 1700 spreekt.

[1735 Blankaart]. Steph. Blancardi Lexicon medicum renovatum, In quo totius artis Medicae termini, in Anatome, chirurgia, pharmacia, chymia, re botanica etc. Usitati, dilucide et breviter exponuntur juxta neotericorum tum practicorum tum mechanicorum placita et vere demonstrata principia.
Hisce adjungitur Graecarum vocum etymologia; tum earum Belgica, Germanica, Gallica, Anglica etc. interpretatio; cum indicibus locupletissimis.
Editio novissima, caeteris longe auctior et perfectïor.
Lugduni Batavorum, apud Samuelem Luchtmans, 1735, Academiae Typographum. (12.6 × 20.0 cm., praefatio + 928 blzz. + aanwijzers, Bibl. Univ. Gent H 2712).

Dit woordenboek is in de Latijnsche taal opgesteld; de technische woorden zijn in verscheidene talen vertaald; aldus treft men er in de Belgica interpretatio of Vlaamsche vertaling.

[1754 Blankaart]. Steph. Blancardi Lexicon medicum renovatum. In quo totius artis Medicae termini, in Anatome, chirurgia, pharmacia, chymia, re botanica etc. Usitati, dilucide et breviter exponuntur juxta neotericorum tum practicorum tum mechanicorum placita et vere demonstrata principia. Hisce adjungitur Graecarum vocum Etymologia; tum earum Belgica, Germanica. Gallica, Anglica etc. interpretatio; cum indicibus locupletissimis. Editio novissima, et ob additiones a Viro Celeberrimo Joanne Henr. Schulzio descunptas caeteris longe auctior et perfectior.
Lovanii, apud Jean-Franc. Van Overbeke, Sub signo Lampadis Aureae 1754. Cum approbatione et privilegio. (12.3 × 19.8 cm., praefatio + 1 tot 588 blzz. + 589 tot 928 blzz. + aanwijzers, 2 vol., Bibl.

[p. 493]

Univ. Gent Med. 331; de boekerij der Kon. Vlaamsche Academie bezit het 1^e deel, deze van de Kon. Bibliotheek te Brussel 2 exemplaren (II 42915 en VB 4457)).

Deze uitgave verschilt van de uitgave van Leiden 1735 niet; alleen is zij in 2 boekdeelen omdat ‘het tweede deel beginnende met letter N. Pag. 589 niet geclopt magh worden maer wel sterck geperst’, zijn de namen van uitgever en herziener bijgevoegd. De toelating tot drukken is geteekend in naam van Maria Theresia te Brussel op 27 September 1751 door Henricy, en te Leuven op 10 October 1751 door F. Scheppers.

In den tekst vond ik geen verschil met de uitgave van 1735; de letters, de verdeeling onder de blzz., de versieringen zijn in de twee uitgaven volkomen gelijk, alsof zij te samen zouden gedrukt geweest zijn.

Dit werk heeft talrijke uitgaven gekend; Vander Aa, en Regt die de lijst van Vander Aa heeft opgenomen vermelden: 1679 Amsterdam, 1683 Jena, 1690, 1702, 1717, 1735 Leiden, den, 1705 Frankfurt, 1758 Magdeburg, 1754 Leuven, 1708, 1715 en 1726 London. In de Dictionnaire van Eloy vindt men: 1679 Amsterdam, 1683 Jena, 1690, 1702, 1717, 7135 Leiden, 1705 Frankfurt, 1748 Magdeburg, 1754 Leuven, en een Engelsche vertaling te Londen in 1715. Hoefer noemt alleen de uitgaven van 1679 te Amsterdam, van 1754 te Leuven, en Engelsche vertalingen te Londen in 1708 en 1726. De Catalogus van het British Museum noemt twee exemplaren van een Engelsche vertaling te Londen, 2^e uitgave 1693 (773 b 7) en 4^e uitgave 1702 (7305 a) de uitgave te Leiden in 1702, te Magdeburg in 1739 en in 1748, en eene uitgave te Leipzig in 1832: Editio novissima emendata et aucta a C.G. Kühn, 1832, 2 vol., Lipsiae 8^o. Volgens Acta Lipsiae⁽³⁷⁾ verscheen de 3^e uitgave, bezorgd door J.H. Schulze in 1739 te Magdeburg

(37) Nova Acta Lipsiae Suppl. IV, 1742, blz. 350: Stephani Blancardi lexicon medicum renovatum in quo totius artis medicae vocabula usitata breviter et dilucide explicantur. Recensuit, aliquibus locis auxit, pluribus emendavit Jo. Heuricus Schulze, D. medicinae, eloquentiae, et antiquitatum, professor in Regia Fridericiana. Editio tertia. Halae Magdeburgicae, ex officina Fritschiana, 1739 in 8.

1792. Aphorismen of kortbondige spreuken van Hippocrates, Benevens deszelfs wet en onderrichtingen. Met een bekwaem Register en Woorden-Boeksken voorzien. Nevens d'aenmaeninge van den Heer N. Tulp⁽³⁸⁾ Vertaelt door S. Blankaart, M.D. tot Amsterdam. Midsgaders de Regels van Pareus⁽³⁹⁾. Tot Gend, By Adrianus Colier⁽⁴⁰⁾, in de Burgstraete n^o 95, 1792. (11.6 × 18.6 cm., titelprent, voor-reden + X + 206 blzz., Bibl. A.J.J.V.)

(38) Tulp Nicolaas, Amsterdam 1593 † 1674, geneeskundige, burgemeester van Amsterdam; van hem verscheen in het Hollandsch: De drie boecken der Medicynsche aenmcrkingen 1600, geneeskundige waarnemingen 1740. (Vander Aa.)

(39) Hier wordt zonder twijfel Paré Ambroise bedoeld, den beroemden anatoom en heelkundige. Laval 1517 † Parijs 1590.

(40) In de Bibliographie gantoise, Recherches sur la vie et les travaux des imprimeurs de Gand van Ferdinand Vanderhaeghen (Gand 1862, IV, blz. 248) leest men dat Adriaan Colier een kleine drukker te Gent, in de Burgstraat 95, tusschen 1787 en 1808 was. Van het boek Aphorismen van Hippocrates zegt Van der Haeghen: ‘In 8^o publié par Vervier. Adr. Colier avait imprimé le prospectus suivant: Commentaria of uitlegging van de kortbondige spreuken van Hippocrates, ouvrage qui devait paraître au commencement de 1793, en 2 vol. in 8. Nous ignorons si cet ouvrage a vu le jour.’

[p. 494]

De titelprent, geteekend P. Tiberghien, verbeeldt Hippocrates' hoofd waaronder de woorden: ‘Dus heeft onz Griekenland Hippocrates gegeven, wier Geest eeuw uit eeuw in, zal in zïn schriften leven.’ De voorrede leert ons dat de beeltenis geteekend is naar den gedenkpennning uit het werk van den geneeskundige Richard Mead⁽⁴¹⁾. In de voorrede die zeer uitgebreid is (32 blzz.) worden beschouwingen geschreven over Hippocrates' verdiensten; daar wordt ook medegedeeld dat de uitgave naar de Hollandsche uitgave van Blankaart werd afgedrukt, met enkele aanvullingen. Daarna komt een levensschets van Hippocrates volgens Soranus⁽⁴²⁾ (X blzz.)

De kortbondige spreuken worden in 8 deelen aangegeven, (90 blzz.) met daarna een alphabetisch register (blzz. 91-140).

Het boek eindigt met het overzicht van de wet en de onderrichtingen van Hippocrates volgens Galenus in het boek der oordeelen (blzz. 141-161), de uitlegging der kunstwoorden in de spreuken (blzz. 162-187), de geneeskundige vermaningen van Nicolaes Tulp. (blzz. 188-201) in 74 artikelen, en de 39 heelkundige regels van Pareus. (blzz. 202-206).

De toelating tot herdrukken is geteekend: Gend 21 february 1792, G.F. De Grave, B.K. en L. Maroucx d'Opbracle, L.C.R.

De naamregister van Abkoude noemt eene uitgave te Rotterdam (8 st.), alsook Vander Aa en Regt, maar zij geven geen dagteekening op.

_⋆⋆_⋆

De scheikundige brengt zijn leven door in het Laboratorium; het is alleen echter in de Bibliotheek dat hij kennis kan maken met de wetenschap van het verleden, en dat hij bij gevolg een gedachte kan krijgen van den vooruitgang van de wetenschap.

Stephanus Blankaart heeft mij weder in de gelegenheid gesteld den weg der Bibliotheken te bewandelen en aldus het soms eenzijdig hoekje van het Laboratorium van tijd tot tijd te verlaten. Heeft Pasteur ons niet eens geleerd: ‘Vivez dans la paix sereine des Laboratoires et des Bibliothèques⁽⁴³⁾’.

(41) Mead Richard, Stepney 1673 † London 1754, Engelsche geneeskundige; heeft namelijk de werking van vergiften bestudeerd. (Jöcher.)

(42) Jöcher (Gelehrten Lexicon, IV, 1751, blz. 682) noemt een geneeskundige Soranus bijnaamd Mallotes, te Mallos in Silicien geboren, tijdgenoot van Hippocrates, - een 2^e geneeskundige Soranus van Ephesus in de 2^e eeuw, geneeskundige te Alexandria en te Roma, - en een 3^e geneeskundige, ook van Ephesus, maar die later heeft geleefd; van dezen laatste is een Fragment de vita Hippocratis gebleven.

(43) Discours jubilé 27 Dec 1892.