Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1864

De munten der leenen van de voormalige hertogdommen Braband en Limburg enz. van de vroegste tijden tot aan de paecificatie van Gend; door P.O. van der Chijs, hoogleeraar-directeur van het munt- en penningkabinet der Leidsche hoogeschool. Uitgegeven door Teyler's tweede genootschap. Te Haarlem, bij de Erven F. Bohn, 1862.

Onlangs verhaalden de Engelsche dagbladen eene allerzotste geschiedenis.

Een leeuw, de koning der verschrikking, had zijne bewakers verschalkt, zijn hok geopend en de vlugt genomen in de vrije natuur. Ongelukkig echter was dit de natuur van een Schotsch dorpje, waarin de eigenaar van het dier zich ophield met eene geheele menagerie. De bewoners der streek, volstrekt niet ingenomen met deze nieuwe stoffage van het omliggend landschap, kwamen onmiddellijk op de been; de bloedigste tooneelen ontrolden zich voor de verbeelding der anders dood-kalme Schotten en met allerlei moordtuig gewapend ging men op de

[p. 139]

leeuwenjagt. Na lang en vruchteloos zoeken vond men eindelijk het gevreesde dier....‘te midden van de halfverscheurde lijken eener kudde runderen? dronken van bloed en moord?’ - och neen! Gerust slapend in eene bedsteê, van waar men het dier, dat met zijne vrijheid geen weg wist weêr zonder veel moeite overbragt in zijn hok.

Ik dacht aan die geschiedenis, zoo dikwijls ik op mijne schrijftafel den boven beschreven kwartijn gewaar werd - en hij heeft er helaas! lang gelegen - die er, 't strekke tot mijne verontschuldiging reeds van buiten verbazend vervelend uitzag. Het boek heeft iets ontzettend geleerd-genootschappelijks; het ongewoon formaat, de gele zwart gesprikkelde omslag, het echt pro patria, de ouderwetsche druk en dan de titel, 't was om van te griezelen.

De munten der leenen van de voormalige hertogdommen Brabant en Limburg enz., en dat nog wel van de vroegste tijden af tot aan de pacificatie van Gend. Waarlijk er behoort moed toe om zulk een werk te lezen en nog meer moed om het te schrijven. Niet dat ik nu daarom den hooggeleerden schrijver zou vergelijken bij een leeuw, nog mij zelf bij eene slaapsteê, maar dat zulk een dik boek over munten ter aankondiging gezonden werd aan mij, een kind in de numismatiek, zelfs in de hedendaagsche, was mij het tertium comparationis, dat de leeuwengeschiedenis in mijne gedachten onafscheidelijk verbond aan 't gele boek.

Het bleek dan ook eene vergissing. 't Pak voor een ander zeer bevoegd beoordeelaar bestemd, was bij mij verdwaald, en nu het er eenmaal was achtte ik het niet noodig de vergissing te herstellen. Immers òf mijne lezers hebben verstand van de zaak, òf ze hebben het niet. In het eerste geval zullen ze ook zonder eene aankondiging volkomen op de hoogte zijn van de waarde van een werk, waarvan reeds 7 even dikke deelen, onder het patronaat van Teyler's eerwaarde stichting het licht zagen. In het tweede geval.....Ik herinner mij eens à propos d'un dictionaire, een allervermakelijkst opstel te hebben gelezen, en is zoo iets mogelijk bij een dictionaire, bij een boek met woorden zonder zin, aan elkaar geregen als een tros slaapbollen, en voor den lezer waarschijnlijk van gelijken effecte, dan behoeft men waarlijk niet te wanhopen aan eene dorre beschrijving van lang vergeten, en ik hoop - het zal ons blijken, dat dit noodig is - vergeven munten. 't Gaf mij waarlijk den moed eens in het boek te snuffelen, en zoo ik nu mijne niet-numismatische

[p. 140]

lezers mededeel, hetgeen een niet-numismaticus in dit werk belangrijk voorkwam, dan heb ik mij, meen ik, opperbest gekweten.

Welnu! eene zaak althans heb ik uit dit werk geleerd, na-namelijk dat men ook vroeger den regtsregel kende: kleine dieven worden gehangen en de groote laat men loopen, en dien regel getrouwelijk toepaste.

Men begreep namelijk in de 15e eeuw reeds even goed als nu, dat er bijna geen erger bedrijf was, dan vervalsching der gangbare munt, en in een plakkaat, door keizer Maximiliaan uitgevaardigd, leest men dan ook niets meer of minder dan:

‘'S il advenoit que les maistres particuliers des monnayes empirassent les dictz deniers d'or ou d'argent en poidz ou en aloy, ilz en seront puniz en corps et en biens selon le mesfaict. a scavoir qu'il sera baillé audict maistre un grain de remède pour son asseurement, en 's il prend deux grains de remède payera quatre grains d'amende au Roy; et s'il prend le troisième grain de remède en aloy dont les deniers soyent d'autant empirez se sera soubz la correction et punition de son corps par la justice du chauldron.’

Of, zooals nog in 1682, eene Belgische wet korter en duidelijker zeide: ‘Valsche munters moeten worden ghestraft ende gesoden in den ketel in siedende water en olie.’

En tegen welk slag van lieden, werden nu dergelijke verordeningen uitgevaardigd? Tegen landloopers, heidens en gaauwdieven, die achter haag en struik (haagmunten, eene figuurlijke benaming, gelijk spoedig blijken zal) hun handwerk dreven?

Och neen! het boek van prof. van der Chijs, bevat slechts adelijke, hoog adelijke namen, en bijna al die namen van groote heeren zijn tevens namen van valsche munters.

De een sloeg zijne munt, dat is de munt zijner heerlijkheid zóó, dat ze voor den niet naauwlettenden ontvanger volkomen geleek op die van een naburig grooter vorstendom; de andere maakte eenvoudig zulke munten na, maar allen zorgden ze er wel ter dege voor, dat ze van minder gehalte waren dan de nagemaakte en er dus een voordeeltje op zat. Merkwaardig zijn soms de looze vondsten, die men aanwendde om zijne munt op eene andere te doen gelijken, zonder dat die toch geheel dezelfde was, om zoo doende den arm der geregtigheid - die toen, vooral als het groote heeren goldt niet bijzonder sterk was - te ontkomen.

Van een en ander willen wij tot stichting van den lezer

[p. 141]

eenige voorbeelden laten volgen, bij vlugtige doorzage van bovengenoemd werk opgegaard.

Graaf Jan III van Megen, sloeg munten die op de Lotharingsche geleken, andere die veel van de Akensche hadden, nog andere die slaafsch gevolgd waren naar de geldstukjes van Willem I, graaf van Hohen-Limburg, ja! hij ontzag zich niet de Fransche gouden leliën na te maken.

Jan V, bijgenaamd Dikbier van Megen, wiens geldzaken deerlijk verward waren, wist geen beter redmiddel te vinden, dan munt te slaan van zoo laag gehalte, dat zij volkomen met valsche gelijk stond. Wat erger was, toen de klagten tegen hem zoo hevig werden, dat de Hertog van Braband wel gedwongen was aan Jan's praktijken een eind te maken, liet hij het zijn muntmeester bezuren, die zoo als gebruikelijk was door het schepengeregt van 's Hertogenbosch werd veroordeeld ‘tot den ketel met siedenden olie’ terwijl een ander van 's Graven dienaren Jan Hoes, die op zijn bevel de munten had in omloop gebragt werd veroordeeld tot den strop.

Heer Jan van Bunde (heerlijkheid benoorden Maastricht) maakte de Fransche deniers tournois na, en zijne voorgangers en opvolgers schijnen het zelfde te hebben gedaan met munten van andere vorstendommen.

De munten van Heer Jan van Gronsveld (ook nabij Maastricht) waren wel ¼ of ⅕ te ligt; hij werd daarover verklaagd bij het rijks-kamergerigt, en in dit stuk worden met hem van het slaan van ligte munt ook beschuldigd de bisschop van Luik, de graaf van Mansfeld, de heer van Batenburg en Stein, de heer van Berg, de graaf van Oost-Friesland, de steden Nijmegen, Deventer, Kampen, Zwolle en Zutphen en de abdis van Thorn.

Vooral de abdissen van Thorn schijnen het er op te hebben toegelegd allerlei keizerlijke munten na te bootsen en in omloop te brengen, en dat ook overigens de dames in deze gemakkelijke wijze van geldwinning niet bij de heeren achterbleven, bewijst Johanna van Merwede, vrouw van Gerdingen, die munten sloeg, geheel gelijk aan die van Filips den goeden maar natuurlijk van slechter allooi.

Geheel gelijk, zeg ik want dit was bij deze dieven en diefeggen anders geen gebruik. Om zich tegen aanklagt te vrijwaren, maakten ze gewoonlijk de minwaardige munt slechts even

[p. 142]

groot als de goede en plaatsten er dan een wapenschild en een randschrift op, dat bij oppervlakkige beschouwing en vooral na eenig gebruik, volmaakt geleek op dat der nagemaakte munt, maar toch genoeg verschilde om hunne onschuld te bewijzen. Zóó plaatste de Heer van Rummen op zijne munt een randschrift dat met de woorden Johannes Evangelisatie begon en met de letters ex eindigde, om haar te doen gelijken op de Fransche munten, waarvan het randschrift met Johannes begon en met Rex (koning) eindigde, en de bisschop van Kamerrijk plaatste op zijn gouden rijder om dezelfde reden eenvoudig de namen der vier evangelisten: Johannes, Lucas, Marcus, Mattheus in omgekeerde orde.

Maria van Brimeu, bootste de Engelsche rozenobels na, en veranderde slechts het randschrift, maar daar dit op de eene munt begon met de woorden (in 't Latijn) Maria van Engeland en op de andere met Maria a Bri, kon men ze gemakkelijk met elkaar verwisselen.

Jan van Bunde die de fransche deniers namaakte, plaatste voor het woord Johan de letters R.A., die niets beteekenen, maar vooral in den toen gebruikelijken lettervorm het opschrift den schijn gaven, of er Karolus (de fransche koning) stond.

Dirk Loef van Hoorn vertaalde zijn naam in 't Latijn door Lovicus, waardoor zijne minwaardige munt oppervlakkig geleek op die van Ludovicus (Lodewijk) van Male.

Heer Aernout van Stein, die ook de munten van Lodewijk van Male nasloeg had een zeer vernuftig middel om zijn naam die niets van Lodewijk heeft toch op ludovicus te doen gelijken. Hij vertaalde dien door arnoludus, plaatste het woord arno op de linkerzijde der munt en ludus aan de andere zijde, en nu geleek zijn valsch muntje volkomen op de vlaamsche boddragers.

Weder anders deed het graaf Diederik van Loon, die ook al de munten van Lodewijk van Male namaakte daar de vlaamsche munt om hare deugdzaamheid overal was gewild.

De vlaamsche gouden aignels, of lammen hadden op de voorzijde een lam Gods met een vaantje en daaronder de woorden:

lud cof.

Diederik van Loon maakte zijne munten volkomen gelijk, maar opdat men hem niet zou kunnen beschuldigen van valsche munterij, stonden onder het lam de woorden:

[p. 143]

dod col:

Men zal erkennen, dat Dod: eene zonderlinge afkorting is van Theodoricus, en de reden dezer afkorting is dus ook niet ver te zoeken.

Arnold van Orey, heer van Rummen, sloeg te Bree eene munt gelijk aan de Brabantsche, met het omschrift

moneta brai:

't Geen natuurlijk moneta braiensis, munt van Bree beteekenen moest, maar toevallig veel had van 't opschrift der Brabantsche munt.

moneta: brab:

Maar genoeg van deze bedriegerijen der groote heeren van vroeger; men ziet reeds uit het genoemde, hoe zelfs eene eenvoudige beschrijving van oude munten - en meer wilde de hoogleeraar met zijn werk niet, gelegenheid geven kan een blik, al is het dan ook juist geen verblijdenden blik, te slaan in de zeden eener vroegere eeuw.

daleth.