Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1850

[p. 45]

Boekbeschouwing.

Drie Preken onder Lodewijk XV, door L.F. Bungener, Schrijver van eene preek onder Lodewijk XIV enz. Iste Deel. Eene preek aan het hof. - Te Zutphen, bij W.J. Thieme. 1849. In gr. 8vo. II en 326 bl. f 2-50.

De Heer bungener heeft ook in ons Vaderland met zijne preek onder lodewijk XIV wèlverdienden bijval en roem verworven, en wij twijfelen geenszins of ook deze arbeid zal door het publiek met toejuiching worden begroet. Het eerste deel, dat wij nu aankondigen, bevat eene preek aan het hof. Misschien zal deze of gene, den titel lezende, en zich het vorige werk herinnerende, op het vermoeden komen, dat hier weder eene bijdrage tot de geschiedenis van de kanselwelsprekendheid wordt geleverd. Niets minder dan dat. Het Eerste deel bevat, in het bevalligste kleed, eene historische studie van de achttiende eeuw; bepaaldelijk van het leven in de hoogere kringen onder lodewijk XV. Wij staan verbaasd over het gelukkig vernuft, waarmede de Schrijver de waarheid zoo gemakkelijk zich doet bewegen in het kleed der verdichting, en de verdichting tot waarheid verheft. Ja, zoo waren die mannen welke hij laat optreden. Zij konden niet anders spreken, zij moesten zóó handelen. Hij heeft ze zoodanig voorgesteld, dat, wanneer eene toovenaresse van Endor hen uit het schimmenrijk konde oproepen, om nog eens de wereld met hunnen adem te bezoedelen; neen, enkel om dit boek te lezen - zij-zelve in twijfel zouden staan, of de Auteur niet de woorden uit hunnen mond hadde opgevangen.

Wie met de geschiedenis van het hof en den tijd van den nietigen en zedeloozen lodewijk XV bekend zijn, mogen bij het lezen van dit boek een heerlijk genot verwachten: geest, hart en verbeelding vinden hier voedsel:

[p. 46]

De hoogste belangen der menschen worden hier besproken, hunne dwaasheden niet uitgezonderd. De contrasterende karakters van een rabaut, een d'alembert, een bridaine, een in de wereld verzonken bisschop van Meaux, een sluwen desmarêts, een geslepen choiseul, en dan het hof met zijn richelieu en pompadour, en met een koning, die slechts dan uit zijne verveling ontwaakt, als hij hoort, dat voltaire de Franschen het volk durft noemen, doen dit reeds verwachten.

Het spreekt van zelf, dat de laatste beweging der verdrukking, welke de Protestanten hadden doorgestaan, niet verzwegen zal worden. Wij zijn verplaatst in het jaar 1760, en de dageread der verdraagzaamheid breekt over Frankrijk aan. Bridaine vertegenwoordigt haar op een godsdienstig terrein, edel en regtschapen. De mannen van de Encyclopédie trekken voor haar ten velde, uit zelfzucht, onverschilligheid en afkeer van alle godsdienst. Het ongeloof reikt het geloof als bij vergissing de hand, de losbandigheid laat zich inënten op den boom der vrijheid. Allerpikantst is de schildering van eene soirée bij d'alembert, waar wij diderot, marmontel, danulaville, helvetius en d'holbach ontmoeten; allen bedorven kinderen van een tijd, die op het uiterste ligt; kwade voorteekens voor de toekomst, fakkeldragers bij de aanstaande uitvaart van godsdienst en zedelijkheid. In die verzameling verschijnt rabaut, de ernstige prediker van de kerken der woestijn, de krachtige pleitbezorger voor zijne lijdende broeders, met al de majesteit van een geloof, dat geene aanspraken maakt op de wereld en toch de wereld overwint.

Met korte en fiksche trekken heeft bungener den godsdienstigen en maatschappelijken toestand dier dagen geteekend. Ja, zoo was het. Het Frankrijk der bourbons neigde ten ondergang. De uitputting van den Veertienden lodewijk werd zigtbaar in de uitgeputheid van zijnen vijftienden naamgenoot, en na dezen bleef er nog slechts een goedhartige doch zwakke lodewijk over, om, als uitgediend, te worden weggeworpen. Twijfelarij, ongeloof, ontevredenheid, vrees en hoop worstelden on-

[p. 47]

derling. Maar laat ons voor een oogenblik bungener-zelven hooren:

‘Alle neigingen, alle behoeften van den mensch, zoo goede als kwade, zoo reine als onreine, spanden op dit oogenblik zamen tegen de gevestigde orde, of liever wanorde.

Alle beginselen, zoo goede als kwade, zoo zuivere als onzuivere, waren, in deze orde van zaken, zoodanig vermengd, dat niemand nog kon bepalen, wat er later te behouden of te vernietigen zijn zou.

Vandaar, zoo in de verdediging, als in de bestrijding, gemis aan overeenstemming, tegenstrijdigheden, dwaasheden.

Men vordert vrijheid en, vóór dat men haar heeft, brengt men haar reeds in opspraak door al de aanmatiging, al de buitensporigheden der losbandigheid.

Des morgens predikt men de deugd; des avonds spot men met haar en leert men anderen met haar spotten.

Spreekt men tot het volk, zoo zegt men de natie; spreekt men van het volk, men zegt het canaille.

Men vergoodt fénélon, maar terwijl men van hem een sterken geest, bijna een ongeloovige maakt.

Men vervloekt de vleijers van lodewijk XIV, en men knielt voor lodewijk XV.

Men spreekt met groote minachting van montespan en maintenon, en er is geen wierook genoeg voor Mevrouw de pompadour.

Het volk, dat nog geene regten heeft, verbeeldt zich die reeds te bezitten; de grooten, die regten hebben, durven er geen geloof of waarde meer aan hechten.

De Parlementen willen voor de vertegenwoordigers doorgaan van het volk, dat nog niet bestaat, en men legt hun het zwijgen op in naam van het koninklijk gezag, dat zijn einde nabij is.

In alles, overal en in alle gedaanten: twijfelarij, ongeloof, ontevredenheid, vrees of verlangen, of, beter gezegd, vrees en verlangen te gelijk.

Door zoo vele verschillende winden geteisterd, geslingerd tusschen bekende en onbekende klippen, vraagde

[p. 48]

de manschap van het oude schip zich af, even als de heidenen bij noodweer, wien men in zee zou werpen, om de goden te verzoenen.

Drie mogendheden stonden tegen elkaar in slagorde:

De wijsbegeerte, onder wier banier alle nieuwe idéën zich schaarden.

Het koningschap, het symbool en middelpunt van alle oude idéën.

De kerk, eindelijk, die de wijsbegeerte verfoeide en het koningschap mistrouwde.

Terwijl het koningschap en de kerk voor het uiterlijke zamenwerkte tegen de wijsbegeerte, kwam eene andere vereeniging, die van de wijsbegeerte en het koningschap, in het geheim tot stand. De denkbeelden van den dag wonnen veld, zoo niet op, dan toch rondom den troon. Zij drongen door in alle kanalen, door welke het koninklijk gezag werkte.

De wijsbegeerte meende het koningschap eer aan te doen. Zij deed dit in zeker opzigt werkelijk. Zij wilde, bijgevolg, waarborgen ontvangen; maar dien waarborg, welken zij het vurigst zou verlangd hebben, de onderwerping der kerk, durfde zij nog niet eischen, ook zou het koningschap haar dien niet verleend hebben.

Bijgevolg zal men een middelweg kiezen. Was er in de kerk niet iets, dat haar genoegzaam behoorde om de vernietiging daarvan den wijsgeeren aangenaam te doen zijn, en haar tevens niet genoegzaam toebehoorde om, terwijl men het opofferde, niet den schijn te hebben van de kerk-zelve op te offeren?

Zoodanig iets bestond werkelijk: het was de orde der Jezuiten.

Ten hunnen koste alzoo zullen het vorstelijk Despotismus en de voorregten der parlementen - geen vrede, zelfs geen wapenstilstand koopen, want de wijsbegeerte heeft geen plan daarbij te blijven, maar het voordeel van een eenigzins minder levendigen strijd.

Men is op het punt hen in de golven te werpen van den vloed, die reeds tot aan den ondersten trap van den troon is gestegen. De golven zullen niet achterwaarts

[p. 49]

wijken; maar zij zullen misschien een oogenblik op dezelfde hoogte blijven en, al moesten zij later des te sneller wassen, altijd zal het zooveel gewonnen zijn. Lodewijk XV heeft immers gezegd: het zal zijn tijd wel uithouden.’

Hieruit proeft men reeds des Schrijvers oordeel over het Jezuitisme, en de vijandschap, welke het had uitgelokt. Hij spreekt het vrijmoedig en bescheiden uit, zoo als een man doet, wiens verstand door de waarheid is voorgelicht, en aan wiens hart geen vooroordeel of vooringenomenheid heeft post gevat. Niet bij alle de bestrijders der Jezuiten ontdekt hij liefde voor waarheid en godsvrucht. Het valt echter op te merken, dat zoowel de meerderheid der boozen, als de meerderheid der goeden de wapenen tegen hen aangordde. De laatsten wenschten hunne ontbinding, om het zelfstandig leven der kerk te redden, dat het Jezuitisme doodde, gelijk het alle zijne volgelingen tot lijken misvormde. De eersten wilden hun val, om het Christendom-zelf hun na te werpen. Het ongeloof geeselde het Christendom op den rug van het Jezuitisme, en het is nog heden zoo en niet anders bij velen.

Bungener doet het wankelende van den toestand der Jezuiten in Frankrijk helder uitkomen, na den Portugeschen Minister pombal als aan de kaak te hebben gezet, die niets, zelfs het goede niet, doen wilde dan met geweld, en de uitdrijving der Jezuiten als iets grootsch beraamde, maar verachtelijk als een schelmstuk uitvoerde. Hij werpt ook een doordringenden blik op de verhouding van het Jezuitisme tot het Jansenisme, hoofdzakelijk op het maatschappelijk gebied.

Eene belangrijke conferentie woont de lezer bij in het kabinet van den Parijschen Aartsbisschop de beaumont. Wij vinden daar de sommiteiten van loyolaas kweekelingen, die de teederste vraagstukken des tijds, betrekkelijk het toekomstig zijn of niet zijn hunner Orde, behandelen. Met verrassing, gelijk het ook ons verrast, komt vader bridaine, de beroemde Missionair, die met zijne Demosthenische stem, of liever, met zijne Paulini-

[p. 50]

sche welsprekendheid de harten van duizenden kneedde, onder deze menschen, wier vijand hij niet was, maar wier beginselen, middelen en doel hij afkeurde. Het getuigt van de scherpzinnigheid des Schrijvers, dat hij juist dien pater uitkiest om een bepaald gevoelen over deze Orde uit te spreken. Het is niet het spottend ongeloof, niet de opgewonden hartstogt van partijzucht, niet een gekrenkt eigenbelang, maar de bezadigde en toch warme liefde voor de gemeente des Heeren, welke zich op den regterstoel plaatst, en dat regt wordt haar door de beschuldigden niet slechts aangeboden, maar minzaam opgedrongen. Bridaine brengt zijne bezwaren tegen de Jezuiten tot deze drie hoofdpunten:

dat zij, door eene soort van eeredienst, hunne Orde tot hunnen God hadden gemaakt;

dat zij zich, in de oogen der menschen, in de pleats van God hadden gesteld;

dat zij aan de zedeleer, door het ontleden harer bepalingen, alle kracht en heerlijkheid hadden ontnomen.

De ontwikkeling dezer punten verraadt de hand des meesters.

Uit het Aartsbisschoppelijk paleis treden wij in het Ministeriëel hôtel van den Hertog de choiseul, ter gelegenheid van eene soirée bij de Hertogin; dáár wemelen vele belangen door elkander, en worden wij getuigen van de intrigues van priesterlijke vermetelheid en ministeriële laagheid, terwijl bridaine den dienaar des konings en des konings biechtvader schrik in het harte jaagt. Liet het bestek 't ons toe, wij gingen den lezer eens voor naar het weelderig hof des konings, en deden hem Madame de pompadour aanschouwen in eene van hare belangrijkste situatiën, die vrouw, die méér dan hij Frankrijk regeerde, door hare verspillingen millioenen verslond, de schatkist uitputte, en de volksëllende tot eene hoogte hielp maken, langs welken later de verarmde menigte, over de muren der bastille heen, op den vermolmden troon aanstormde. Doch de lezer ga, zonder ons, derwaarts; en zie toe en hoore! - Dan zal hij, aan 't einde van dit boek, weten, welk gevolg eene preek kan heb-

[p. 51]

ben, die christus tot tekst heeft, maar die de wereld vleit en de zonde huldigt.

Wij zien met verlangen het vervolg te gemoet, en danken den Heer brill voor zijne uitmuntende vertaling.

h.
j.h.s.