Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1832

Proeve van Natuurkunde voor Meisjes, door A.B. Schilperoort,Wed. van meerten. Te Leyden, bij D. du Mortier en Zoon. 1831. In 12mo. 247 Bl. ƒ :-90.

De, vooral bij de jeugd, zoo zeer en zoo gunstig bekende Schrijfster, thans weduwe van meerten, biedt in dit werkje aan het publiek eene proeve aan, om de meest algemeene en toepasselijke gedeelten van Natuur- en Scheikunde aan jonge lieden, inzonderheid aan jonge meisjes, mede te deelen. Men ziet vooraf ligtelijk in, dat deze arbeid noodwendig zijne zwarigheden hebben moet; dat een groot gedeelte dezer beide wetenschappen onvermijdelijk geheel moet voorbijgegaan, een ander gedeelte slechts even aangestipt, en van een derde slechts de daadzaken kunnen opgegeven worden. Men zou dit werkje dus onregt doen, indien men het als een leerboek dier beide wetenschappen wilde beschouwen. Om aan hetzelve regt te laten wedervaren, moet men letten op het doel, waartoe het bestemd was, om een aantal nuttige leeringen en lessen aan jonge dames mede te deelen, haar verstand te verlichten, hare oplettendheid op de verschijnselen der natuur te vestigen, schadelijke vooroordeelen te verdrijven, en haar hart op te leiden tot gevoelens van eerbied en dankbaarheid voor

[p. 14]

den Schepper. Laat ons dan nagaan, in hoe ver zulk een doel als door dit werkje bereikt mag beschouwd worden.

Het werkje bestaat uit dertien Voorlezingen, waarvan de inhoud is: 1. Over de natuur en beschrijving der ligchamen. 2. Over de aantrekking en zwaartekracht. 3. Over de beweegbaarheid. 4. Over de vloeistoffen. 5. Over de veranderlijke en onveranderlijke vloeistoffen. 6. Bestanddeelen der dampkringslucht. 7. Over de scheikunde. 8. Over de zuren. 9. Over de onweegbare vloeistoffen. 10. Over het licht. 11. Over de electriciteit. 12. Over de magnetische vloeistof. 13. Over de werktuigkunde.

Men ziet, dat deze als zoo vele afzonderlijke Hoofdstukken zijn, uit het gebied der beide wetenschappen gekozen. De volgorde komt er dus ook niet zoo naauw op aan. Men zoude anders kunnen vragen, waarom de werktuigkunde niet liever op de bewegingswetten volge, dan op de magnetische vloeistof, enz. Maar gaan wij liever de afzonderlijke Hoofdstukken na.

Het eerste Hoofdstuk bevat dan de onderscheiding tusschen natuurkunde en natuurlijke historie, benevens de algemeene eigenschappen der ligchamen. Wij geven der Schrijfster in bedenking, of men niet juister zeggen zou, dat de natuurlijke historie zich bepaalt tot de beschrijving dan tot de kennis der ligchameu. De aangehaalde voorbeelden, om aan te toonen, dat alle ligchamen eene bepaalde gedaante hebben, komen ons niet gelukkig voor. Immers de natuurkunde, in den engeren zin van het woord, handelt niet over bewerktuigde wezens, en de aangehaalde proeven behooren bij de theorie van het geluid en het magnetisme te huis. Ook is de meening niet, dat alle ligchamen eene bestendige gedaante hebben, maar eene bepaalde, hoe onregelmatig en veranderlijk die gedaante ook moge zijn. Dit Hoofdstuk is overigens met eene duidelijkheid behandeld en door eene reeks van gemeenzame voorbeelden opgehelderd, die geene duisterheid overlaat.

Het tweede Hoofdstuk handelt over de kracht van za-

[p. 15]

menhang, de aantrekkingskracht en de zwaartekracht. De beide eerste krachten hadden eenigzins nader van elkander onderscheiden kunnen worden. Dit gedeelte is anders, even als het vorige, met vele leerzame en duidelijke voorbeelden en proeven opgehelderd.

Het derde Hoofdstuk, over de beweegbaarheid der ligchamen, en de onderscheidene soorten van beweging, met alwat daartoe verder betrekking heeft, handelt uit den aard der zaak slechts kortelijk over de vele en belangrijke deelen, die in dezelve voorkomen. De Schrijfster heeft dezelve niet geheel willen voorbijgaan, en nogtans gevoeld, dat deze onderwerpen voor hare toehoorsters en lezeressen wat hoog liepen. Wij willen dan ook op dit gedeelte geene aanmerking maken, dan alleen, dat op bl. 44. reg. 10. het woord gelijkmatig in ongelijkmatig moet veranderd worden, indien de daar gegevene uitlegging van de kromlijnige beweging der voortgeworpene ligchamen eenigzins begrijpelijk zal zijn.

De vierde Voorlezing, over de vloeistoffen, vermeldt derzelver algemeene eigenschappen, drukking, en de beginselen der waterweegkunde en areometrie. Hetzelve is duidelijk, eenvoudig en leerzaam.

De vijfde Voorlezing bevat de geheele luchtkunde, en munt door dezelfde prijzenswaardige eigenschappen als de vorige uit.

In de zesde, over de verschillende luchtsoorten, doet de Schrijfster een' uitstap op het gebied der scheikunde, en vermeldt achtervolgens de opmerkelijkste eigenschappen van de bestanddeelen des dampkrings, zuurstoflucht, stikstoflucht en koolzure lucht, met verwijzing op de bederfwerende kracht van de kool, en de uitdroogende en bederfwerende kracht tevens van kooldamp en koolzure lucht, blijkbaar in het rooken van het vleesch; voorts over de waterstoflucht, met verwijzing op de veiligheidslamp van davy, over de gezwavelde waterstoflucht, en haren nadeeligen invloed op den glans van vele metalen, inzonderheid van het zilver, over het chloorgas en deszelfs kleuren vernietigende kracht, en over het gekoold waterstofgas, dat tot gasverlichting wordt aangewend.

[p. 16]

De zevende Voorlezing is geheel scheikundig, en vangt aan met de vermelding en beschrijving der kracht van zamenhang en der verwantschap, alsmede van de onderscheidene bewerkingen der scheikunde en der kunsttermen, daartoe behoorende; dezelve bevat voorts onderscheidene leerzame voorbeelden, waardoor het voorgedragene wordt opgehelderd, en vele eenvoudige en welaangebragte proefnemingen, die hetzelve verlevendigen.

De achtste, over de zuren en zouten, maakt den lezer met de zamenstelling en voornaamste eigenschappen dezer twee belangrijke klassen van ligchamen bekend.

De negende, over de warmtestof, is eene der leerrijkste en belangrijkste. De mededeeling derzelve door straling, hare neiging om het verbroken evenwigt te herstellen, het ongelijk voortgeleidend vermogen der onderscheidene ligchamen, haar uitzettend vermogen, haar invloed op den staat der ligchamen, de bestendigheid van het punt van smelting der ligchamen, de leer der thermometers, de geschiedenis van derzelver vervaardiging, derzelver vergelijking en gebruik, de bin ding en vrijwording der warmtestof bij de verandering van staat der ligchamen, en eindelijk de vorming en veerkracht van den waterdamp en deszelfs gebruik tot stoomwerktuigen, enz. ziedaar de reeks van gewigtige zaken, in dit Hoofdstuk op eene zeer bevattelijke wijze voorgedragen.

De tiende Voorlezing, over het licht, de kleuren en het zien, bevat een onderwerp, dat bezwaarlijk zonder eenige meetkunstige constructie of althans teekening verklaard wordt. Ook zoude bij de behandeling van hetzelve eene meer naauwkeurige orde van goede dienst zijn geweest. Op bl. 189. reg. 5 van ond. is het gewis door vergissing, dat de witte kleur als eene meer volkomene opslorpster der warmtestralen dan de zwarte beschreven wordt.

De elfde en twaalfde Voorlezing, over Electriciteit en Magnetisme, bevelen zich evenzeer aan als de meeste overigen.

In de dertiende, over de eenvoudige en eenige zamengestelde werktuigen, zegt de geëerde Schrijfster, hare leer-

[p. 17]

lingen niet te willen ophouden met berekeningen, ten aanzien van de verhouding tusschen de magt en den last. Zij duide het ons niet ten kwade, dat wij de aanmerking in het midden brengen, of niet deze de voornaamste en wetenswaardigste van de geheele beschouwing der eenvoudige werktuigen uitmaakt, en of, dit weggenomen zijnde, er wel iets overschiet, buiten de dorre beschrijving van werktuigen, waarvan men de inrigting en het doel niet begrijpt. Ook is de eenvoudige regel, dat de magt en de last tot elkander staan in de omgekeerde reden hunner snelheden, voor elk derzelven van toepassing.

Na dit verslag van den inhoud kan de lezer gemakkelijk het besluit opmaken. De Schrijfster heeft haar doel grootendeels bereikt, vele nuttige en wetenswaardige zaken op eene duidelijke, onderhoudende en door vele, hoezeer meer eenvoudige, proefnemingen verlevendigde wijze voorgedragen, en dezelve overal, waar de gelegenheid zich aanbood, toegepast op zaken, in het dagelijksche leven voorkomende, of hare lezeressen opgeleid tot het erkennen van de hand des wijzen Scheppers in het geschapene. Zoo wij meer of min zwakke plaatsen hebben aangetroffen, is het bestendig daar, waar de aard van het onderwerp eene zoo elementaire behandeling moeijelijk maakt.