|
| |
Nieuwe Ecliptische Tafelen, met derzelver Toepassing op het Meetkunstig ontwerpen der Zon- en Maan-Eclipsen, en der voorbygangen van Mercurius en Venus over de Zon; door J. de Kanter, Phil. z Lector Physices in het Musaeum te Middelburg, enz. Te Middelburg, by A.P. de Winter, 1803. In gr. 8vo. behalven de Tavelen 256 bladz
Schoon het in ons Vaderland niet moge ontbreeken aan dezulken, die, of uit hoofde van beroep, of uit hoofde van neiging tot de edele Sterrekunde, dezelve beoeffenen; weinigen of geenen zyn 'er echter, ook die aan 's Lands Hoogeschoolen deeze verhevene Wee- | |
| |
tenschap aan de leergierige jongelingschap verklaaren, die, gelyk zo veelen uit andere Volken, Franschen, Italiaanen, Engelschen en Duitschen, door Ontdekkingen of Geschriften, aan dezelve nieuwen luister byzetten. Het is onze taak niet, hiernaar onderzoek te doen, daar in andere vakken der Natuur- en Wiskundige Weetenschappen onze Natie zo veele beroemde Mannen heeft voortgebragt, waaromtrend het genoeg zy, slegts de naamen te melden van huigens, 's gravesande, musschenbroek, enz. En schoon het ook thans over het geheel niet schyne te ontbreeken aan bekwaame voorgangeren in de Natuurkundige Weetenschappen, meenen wy echter in het zekere onderricht te zyn, dat dezelve aan de Hoogeschoolen hoe langs hoe meer in kleinachting raaken, daar de studeerende jeugd in het denkbeeld schynt te zyn, dat deeze Studien, als niet behoorende tot hun beroep, ook voor hen niets aantrekkelyks hebben, terwyl het weleer te regt geacht werdt, dat het beoeffenen deezer Weetenschappen, ten minsten tot eene zekere hoogte, als 't ware, behoorde tot eene Academische educatie, als niet betaamende, dat een man van geletterde opvoeding in deeze zaaken geheel onbedreeven ware. Hoe het zy, het geschiedt van ons ook daarom met des te meer genoegen, dat wy hier onze Landsgenooten een Werk mogen aankondigen, 't geen, onzes achtens, niet alleen om de manier van uitvoering aanspraak heeft op den lof van een geregeld en wel doorwrocht opstel, maar ook de byzondere verdienste, dat de geleerde Schryver hierin, gelyk men spreekt, uit eigen oogen ziet, en eenen gedeeltelyk nieuwen, en, zo hy acht, gemakkelyker, weg inslaat, dan zyne Voorgangeren gedaan hebben.
Het Werk, gelyk deszelfs Titel aanduidt, bepaalt zig tot het berekenen der Eclipsen, alsmede der overgangen van Mercurius en Venus over de Zonneschyf, welke in den aart der bewerking dezelfde zyn, als de Zon-Eclipsen. Wy zullen tragten in zo verre verslag van dit Werk te doen, dat kundigen hierdoor met den aart en de bedoeling van hetzelve bekend, en eenigermaate in staat gesteld worden, om te kunnen oordeelen, of zy daardoor uitgelokt worden, het Boek zelve in handen te neemen.
Het is eigenlyk niet geschreeven ten dienste der zul- | |
| |
ken, die onkundig zyn van de Theorie der Eclipsen, en van de algemeene gronden, waarop derzelver berekening berust, even alsof deezen omtrend deeze zaaken hierin een systematisch onderricht zouden kunnen verkrygen. Zo iets dagt Recensent by het eerste doorloopen deezes Boeks, bemerkende, hoe, by wyze van voorbereiding, daarin ook de eenvoudigste Meetkunstige voorstellingen, zelfs de bekendste Tekens in de Meeten Rekenkunde, alsmede de manier van werking met tientalige breuken, worden voorgedraagen. Schoon zulks overtollig moge gerekend worden, schaadt dit echter niet. Intusschen is het vreemd, dat hier, by voorbeeld, geleerd wordt, dat 24008/30 wil zeggen, dat 28400 door 36 gedivideerd is, en meer dergelyke kleinigheden; zodat het den schyn hebbe, dat men hier, ook zonder Astronomische kunde, bykans bloot werktuigelyk Eclipsen zou kunnen leeren berekenen; 't geen, al ware zulks mogelyk, der Kunst oneere zou aangedaan zyn. Het oogmerk des Auteurs is, zo hy al niet geheel iets nieuws moge voortbrengen, het werk ten minsten te vereenvoudigen, en de beoeffening daardoor algemeener te maaken. De Sterrekunde is zekerlyk heden ten dage tot dien trap van verhevenheid gebragt, dat, indien zulks met het bezef van nederigheid bestaanbaar was, de Mensch zou vervoerd worden zigzelven te bewonderen over de diepte der naarspooringen, waartoe zyn geest in staat is. Geene Weetenschap is, onzes achtens, geschikter, om, met dankbaar opzien tot zynen Schepper, hem te overtuigen van zynen verheven aanleg. De berekening in 't byzonder der Eclipsen is eene uitspanning voor elk, die de Sterrekunde uit vermaak beoeffent. De Liefhebber moet hiervan echter eenigermaate terug gehouden worden door de langwyligheid der bewerking, inzonderheid van het vinden des juisten tydstips der Volle en Nieuwe Maanen; welke arbeid des te omslagtiger is geworden, naarmaate de sterrekundige Tafelen, vooral die der Maan,
grootere volmaaktheid verkreegen hebben, dewyl het aantal der Correctien of Vereffeningen daardoor is toegenomen. In de Tafelen van maijer, verbeterd door mason, gaan deeze Vereffeningen reeds tot 23 voor de Lengte der Maan, en 11 voor de Breedte. Deeze langwylige arbeid deedt den Auteur wenschen om gemakkelyker Tafelen; en heeft hy zelf handen aan het werk geslagen, in de hoop, dat
| |
| |
de goedkeuring der Beminnaaren van dit Vak der Sterrekunde zynen arbeid eenigermaate zou beloonen. Hy heeft zig, zo als in de Inleiding wordt te kennen gegeeven, de drie volgende zaaken voorgesteld: ‘1) Eene hoogstmogelyke eenvoudige inrichting der Tafelen. 2) Dat het gebruik derzelve eenpaarig en gemakkelyk gemaakt wordt. 3) By 't opofferen van eenige naauwkeurigheid aan de eenvoudigheid, die opoffering zo klein te maaken, dat de daaruit voortvloeijende onnaauwkeurigheid in de meeste gevallen onmerkbaar, en in de ongunstigste niet hinderlyk zoude zyn.’ Hoe de Schryver zulks hebbe tragten te bereiken, zullen wy, zo kort en duidelyk zulks doenlyk zy, zoeken aan te toonen in eenige hoofdbyzonderheden.
Eene der hoofdzaaken by de voorbereidende berekeningen tot het bepaalen der omstandigheden van Eclipsen is het vinden van den juisten tyd der waare N. of V. Maan. De gewoone handelwyze is deeze. De gemiddelde N. of V. Maan gezocht hebbende, berekent men voor dat tydstip de Lengte der Zon en Maan, trekt de een van de ander, en vindt aldus den Verschitboog; welke, gelyk doorgaans het geval is, aanmerkelyk zynde, zo moet deeze arbeid nog eens, somwylen meermaalen, herhaald worden, om den juisten tyd te vinden. Wanneer tusschen de gemiddelde en waare Conjunctie of Oppositie by de eerste berekening een aanmerkelyk tydsverloop plaats heeft, moet men zig deeze herhaaling getroosten, dewyl de Uurbeweeging der Maan zo oneenpaarig is en van uur tot uur verschilt. - De voorhanden zynde Tafelen van den Heere de kanter zyn zodanig ingericht, dat men daarmede terstond zoekt de Tydmerken der gemiddelde N. of V. Maanen in Dagen, Uuren en Minuuten, alsmede het gemiddelde Argument van de Maansbreedte, om daarmede de noodige Vereffeningen te doen. Alle de Argumenten zyn in de Tafelen opgegeeven, zodat men slegts de getalen hebbe by elkanderen te tellen, en in eens de Correctien kan in 't werk stellen. De Argumenten zyn niet gesteld in Tekens, Graaden en Minuuten, maar in tiendeelige getalen, als maakende de berekening eenvoudiger. De Tydmerken zyn, behalven in Dagen, Uuren en Minuuten, ook nog uitgedrukt in Dagen en in tiendeelige getalen. Het Argument der Maansbreedte is vervat in deelen, waarvan de geheele omtrek op 400000 gesteld is. Voorts is aan de Veref- | |
| |
feningstafelen die inrichting gegeeven, dat die Vereffeningen bestendig bytellend te doen zyn; dus kunnen zy terstond in ééne som vergaard worden. Om dit te kunnen verkrygen, heeft de Auteur alle de
Tydmerken der N. of V. Maanen verminderd met het Maximum der Vereffeningen. Hieruit volgt, dat, daar zy alle het verst afliggen van het waare Tydmerk, alle Vereffeningen 'er bygevoegd moeten worden. Om die zelfde reden heeft de Auteur ook goedgevonden, de Tafel, aanduidende het verschil der Meridiaanen in Tyd, ook zodanig in te richten, dat de Westelykste plaats in de Tafel, zynde Mexico, op nul gesteld is, welke plaats zeer naby zeven uuren in Tyd verschilt met Amsterdam. Daar nu alle de plaatzen in gemelde Tafel ten Oosten liggen, is het verschil ook altyd bytellend. In deeze Tafel vindt men bykans alle Steden van eenig aanbelang in de Republiek. Recensent heeft echter niet gevonden, op welken grond deeze Tafel samengesteld is: want het is niet te denken, dat zulks berust op Waarneemingen. Waarschynlyk zal hy zig van goede Geographische Kaarten bediend hebben, en aldus het verschil van Graaden en Minuuten in Tyd hebben overgebragt; welke Methode naauwkeurig zyn zou, indien men op de Geographische ligging volgens aanleiding der Kaarten altyd kon staat maaken, 't geen het geval niet is. Hetzelfde geldt ook van de Breedten der plaatzen. Men behoeft slegts onderscheiden Kaarten te vergelyken, om zig van dit gebrek te overtuigen. By deeze gelegenheid vergeleek Recensent eene en andere plaats, ook voorkomende in de Tafels in de Nederduitsche Uitgaaven van varenius Geographie en de Astronomie van de la lande; doch vondt geene der drie hierin eenstemmend.
Ten einde geene vergeefsche moeite te doen in het berekenen van het juiste tydstip, waarin een N. of V. Maan voorvalt, is het eerste werk te onderzoeken, by welke N. of V. Maanen Eclipsen kunnen voorvallen. De Auteur heeft hiervoor eene Tafel gegeeven, doch verklaart niet, waarop dezelve berust. Het is echter bekend, dat de mogelykheid der Eclips afhangt van den afstand der Conjunctie of Oppositie van den Knoop, of van de Breedten der Maan op de genoemde Tyden. Het is door middel der Maans-Breedten, dat de Auteur heeft aangeduid, of 'er Eclipsen, zo der Zon als der Maan, zullen voorvallen, welke of als zeker, of als mogelyk of onmogelyk worden opgegeeven.
| |
| |
Het mogelyk betekent hier, dat het nader dient onderzogt te worden. 't Zou dikwyls veele vergeefsche moeite uitwinnen, indien men, na deeze eerste voorbereidende berekening, terstond kon weeten, welke Eclipsen op eene bepaalde plaats zichtbaar zyn. Ten aanzien der Maan is zulks aan mindere onzekerheid onderworpen, dewyl zy overal onder dezelfde omstandigheden gezien worden, als zynde eene weezenlyke verduistering. Dus is het genoeg te weeten, of de Maan ten tyde der verduistering boven den Gezichteinder zyn zal. Ten opzichte van de Zon-Eclipsen is dit aan meerdere onzekerheid onderworpen, uit hoofde der Parallaxen; waarom de Zon, boven onze kimmen zynde, voor anderen kan verduisteren, zonder dat wy deeze verduistering bemerken. Dit is ook de reden, dat men in onze gewoone Almanachen op de aangeeving der Zon-Eclipsen niet altyd kan staat maaken, dewyl zy voor elke bepaalde plaats, of ten minsten voor plaatzen, die in breedte merkelyk verschillen, afzonderlyk moeten berekend worden; daar het voor de Maan-Eclipsen genoeg is, slegts het verschil der Meridiaanen in Tyd over te brengen; gelyk 'er voor de Zon-Eclips van 11 Feb. 1804 wederom een verschil is van 11 min. in tyd. Of echter eene Zon-Eclips, die in gemelde Tafel als mogelyk of zeker is opgegeeven, op eene bepaalde Breedte zal zichtbaar zyn, laat zig in de verdere bewerking spoedig ontdekken; van al hetwelk nadere aanwyzing door den Auteur gegeeven wordt.
Wy hebben boven reeds aangetoond, hoe in deeze Tafelen de gemiddelde Nieuwe of Volle Maanen gevonden worden. Hierby valt echter aan te merken, dat deeze niet in de Ecliptica, maar in den Loopkring gerekend zyn; 't geen een onderscheid van 9 min. tyds kan geeven; 't welk van den Auteur opzetlyk aldus is ingericht, ter vermyding van langwyligheid; 't geen hy echter in het meetkundig ontwerp der Eclips door eene eenvoudige bewerking gemakkelyk corrigeert.
In verdere daarby gevoegde Tafelen vindt men alle de benoodigdheden tot het Meetkundig ontwerpen van eene Zon- of Maan-Eclips, gelyk derzelver Uurloop, Zonsdeclinatie, Zons- en Maans - horizontaale Parallaxis, derzelver middellynen, enz. Ten opzichte van de Breedte der Maan, staat nog aan te merken, dat het vreemd kan schynen, dat dezelve slegts in ééne Tafel vervat is, zonder dat zy eenige nadere Correctie behoeft,
| |
| |
hoedanige 'er in de Tafelen van maijer, zo als boven is aangemerkt, Elf voorkomen. Dan het hoofdoogmerk deezer Tafelen was alleenlyk het vinden van al hetgeen ten tyde der Eclipsen kan voorkomen; in welke gevallen, ten tyde naamelyk der Conjunctiën en Oppositiën, sommige vereffeningen kunnen vereenigd worden of geheel wegvallen. Hetzelfde heeft ook plaats ten opzichte van 's Maans Uurloop, daar op deeze, in andere Tafelen, even zo veele vereffeningen, als op derzelver Lengte, worden toegepast. - Deeze dooling kan over de gantsche duuring der Eclips, volgens 's Auteurs opgaave, nimmer hooger gaan dan ééne Minuut, behalven dat de verwaarloosde vereffeningen nimmer zodanig vallen, dat derzelver gantsche som in aanmerking kan komen, daar zy elkanderen altyd voor een gedeelte vernietigen.
Wy achten, naar het bestek eener Recensie, genoeg gezegd te hebben aangaande de inrichting deezer Tafelen. Veele byzonderheden, minder raakende het doorgaande beloop, waartoe wy ons eeniglyk hebben willen bepaalen, hebben wy geheel onaangeroerd gelaaten. Het komt ons voor, dat de manier van bewerking zich door kortheid en eenvoudigheid aanbeveelt, en den man kenschetst, die in dit vak der Sterrekunde veel beoeffendheid aan den dag legt; weshalven zyn arbeid van de liefhebbers en voorstanders deezer edele Weetenschap, onzes achtens, met dank zal ontfangen worden. Wat echter de naauwkeurigheid der bewerking betreft, hierover zyn wy dusverre niet in staat vonnis te vellen, dewyl zulks door nadere proeven moet bevestigd worden, door naamelyk de uitkomsten der berekeningen van onderscheiden Eclipsen, zo die der Zon als der Maan, volgens deeze en andere naauwkeurige Tafelen in 't werk gesteld, tegen elkanderen te vergelyken, en door daadelyke Waarneemingen te beproeven, welke daarmede het naauwkeurigste overeenstemmen. De Zon-Eclips van 11 Febr. aanstaande zal, volgens de berekening naar deeze Tafelen, door den Auteur opgegeeven, beginnen 10 uur 47 min.; derzelver midden zal zyn 12 uur 4 min. 30 sec. en einde 1 uur 22 min. De opgaaf, daarvan onlangs in de Letterbode gedaan, is hiermede genoegzaam overeenkomende, terwyl het verschil slegts eenige secunden bedraagt, schoon 'er in het bepaalen der Conjunctie een verschil van 4 min. plaats heeft.
| |
| |
Voorts heeft de Auteur medegedeeld zeer naauwkeurige beschryvingen, opgehelderd door net getekende Figuuren, van de Meetkunstige Projectien der Eclipsen, zo der Zon als der Maan. Men vindt hier dubbelde Ontwerpen voor beiderlei Eclipsen, zo orthographische als stereographische, welke laatste manier is overgenomen van den Duitschen Sterrekundige lambert. Deeze ontwerpen bepaalen zig echter, ten opzichte der Zon-Eclipsen, tot eene gegeevene Plaats. Zeer fraai is de manier, om in een algemeen ontwerp te vertoonen, hoedanig de omstandigheden zyn zullen voor alle plaatzen, waar dergelyk eene Eclips kan gezien worden. Deeze manier is door de la lande uitvoerig beschreeven, en, met eenige verandering, door den Auteur gevolgd. Ten aanzien van de Maan-Eclipsen is het geval anders, dewyl de verduistering van allen, boven wier Horizon zig de Maan vertoont, even groot gezien wordt. Alle verandering bepaalt zig alleenlyk tot den tyd, op welken de verduistering gezien wordt, uit hoofde van het verschil der Meridiaanen. De Schryver heeft ook de manier aangetoond, hoe men deeze byzonderheden in een algemeen Ontwerp kan vertoonen.
Men moet zig echter niet verbeelden, dat deeze Ontwerpen ons eene waare Afbeelding geeven, zo als de Eclipsen, zo der Zon als der Maan, zig in haare Schyngestalten vertoonen. Wil men zulks weeten, dan moet het geheele Ontwerp nog eene merkelyke verandering ondergaan; 't geen ook hier ontvouwd wordt: by welke gelegenheid de Schryver opmerkt, dat deeze methode by hem bekende Schryvers nergens is aangeweezen, ook niet by de la lande, die anderszins al het geen tot de Eclipsen behoort zo uitvoerig behandeld heeft: waaruit men echter geenszins te besluiten hebbe, alsof dit niet bekend zoude zyn by deezen en andere beroemde Astronomisten. Meermaalen zyn deeze Afbeeldingen medegedeeld. Echter verwekte dit voorheen ook eenigermaate de verwondering van den Recensent, daar hy ook daarnaar toen vrugteloos gezogt heeft, doch voor zigzelven eene Methode vondt, aan het oogmerk volkomen voldoende, welke echter zeer verschillende is van de manier, hier door den Schryver opgegeeven. L. nieuwenhuis te Endschede, kundig Lief hebber der Astronomie, heeft de schyngestalte
| |
| |
der aanmerkelyke Zon-Eclips van 1793 medegedeeld in de Letterbode.
Eindelyk is hier nog bygevoegd de wyze, om de voorbygangen der Planeeten Mercurius en Venus over de Zon te ontwerpen, welke, daar deeze overgangen eene soort van Eclipsen zyn, in haaren weezenlyken aart niet verschilt.
Het kan ons, uit liefde tot de Kunst, niet dan aangenaam zyn, dat dit Werk de aandacht der Lief hebberen moge tot zig trekken. |
|
Auteursrechtvrij