Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1802

Natuurkundige Verhandelingen van de Bataafsche Maatschappy der Wetenschappen te Haarlem. Iste Deels 2de Stuk. Te Amsterdam, by J. Allart, 1801. In gr. 8vo. 204 bl. met vyf uitslaande koperen Plaaten.

Dit Stuk der Verhandelingen van de Haarlemmer Maatschappye bevat, in de eerste plaats, de Verhandeling van den Heer l. bicker, strekkende tot beantwoording der uitgeschreeven Vraage, omtrent de Ventilators, aan welke door de Maatschappy, den 24 Mey 1800, de Gouden Eereprys is toegeweezen.

Deeze Verhandeling is zeer uitvoerig en naauwkeu-

rig, en afgedeeld in drie Hoofdstukken, behelzende I. De historische beschryving der Ventilators. II. Een betoog van de nuttigheid en noodzaakelykheid der Ventilators op onze Oorlog- en Oostindische Schepen. III. De proefondervindelyke aanwyzing van het geschiktste en minst kostbaare zoort van Ventilators op de Oorlog- en Oostindische Schepen, en van de beste wyze, om dezelve te gebruiken. - Wanneer men alles, wat in dit stuk voorkomt, overweegt, zou men moeten besluiten, dat men oneindig veel goeds van zodanige werktuigen aan boord van groote Schepen hebbe te verwagten. Ondertusschen heeft men, gelyk wy van deskundigen hebben vernomen, reeds in het Jaar 1754, op onze Oorlog- en Oostindische Schepen, menigvuldige proeven met de beste toen bekende Ventilators genomen, en dus veel vroeger, dan den Heere bicker schynt bekend geweest te zyn: edoch met eene zo weinig voldoende uitwerking, dat men die werktuigen eerlang, als onnut, by den ballast heeft geplaatst. Of dit, evenwel, alleen de schuld der werktuigen is geweest, dan wel der directie, zullen wy hier niet onderzoeken. Zeker schynt het echter, dat men van de meeste Bevelhebbers ter Zee zelden kan verkrygen, zich ernstig met zaaken te bemoeijen, die, naar hun inzien, niet volstrekt en noodzaakelyk tot den dienst te water behooren; waardoor het dan gemeenlyk ontbreekt aan het noodig opzicht over de medegegeevene werktuigen, welke uit dien hoofde ras onbruikbaar worden, en als onnut weggesloopt. Voor den Zeedienst kan men, op den duur, alleen van datgeene dienst verwagten, 't welk in zynen aard allereenvoudigst is: en dus is mogelyk het gemeene Koelzeil wel het beste van alle deeze werktuigen.

Deeze aanmerking leidt ons van zelve tot de hier op volgende Verhandeling van den Heer m. van marum, een Bericht behelzende, aangaande de proefneemingen, met zyn nieuwen Ventilator, aan boord van 's Lands Schip van Oorlog, den Schrikverwekker, genomen. Dit werktuig is zeer eenvoudig, en in hetzelve wordt de bedorvene lucht, door middel eener Engelsche lamp met drie pitten, met groote snelheid uitgedreeven. De hier medegedeelde proeven schynen ook ongemeen wel voldaan te hebben. Dan dit schynt ook maar voor een tyd geweest te zyn: immers wy meenen van goederhand onderricht te zyn, dat het werktuig niet langer

gebruikt wordt, en dat men hetzelve, als eene onnutte, en in den dienst hinderlyke machine, reeds heeft laaten wegneemen. Waaraan het hier voornaamelyk gehaperd hebbe, zullen wy thans niet onderzoeken.

De derde Verhandeling deezer verzameling is een stuk, over den oorsprong der uitgedolven Beenderen van den St. Pietersberg by Maestricht, door a.g. camper, briefswyze medegedeeld aan m. van marum. In dit bericht bewyst de geleerde Schryver voldoende, dat de hier bedoelde kaakebeenen en wervelen van den St. Pietersberg wel degelyk behooren tot het Hagedisse- of Krokodillen-geslagt, en niet tot de heetbloedige Zeedieren, gelyk wylen zyn wydberoemde Vader p. camper meende. Tot een proefje zullen wy hier het hoofdzaakelyke der waarneemingen van den Heer a.g. camper mededeelen.

‘Uit al het bovengemelde (zegt de Schryver, bl. 189) blykt, om alles kortelyk te herhaalen:

1^o. Dat de wervelen van den hals, rug en staart eene zeer groote gelykheid hebben met die van Crocodil- of Hagedis-zoorten.

2^o. Dat de weinige beentjes van handen en voeten geene gelykenis hebben met die van Blaasvisschen, maar wel met die van kruipende dieren.

3^o. Dat de onderkaaken uit een groot getal, en waarschynelyk uit zes stukken, hebben bestaan, gelyk dit in Hagedissen en Schildpadden eigen is, maar in tegendeel in geene mamdieren ooit bevonden is.

4^o. Dat het onbekende fossile dier mede die eironde gaten aan den binnenkant der kaaken heeft, die alleen Hagedissen kenschetzen.

5^o. Dat de zenuwen uit den onderkaak, even gelyk als in Zeeschildpadden en Hagedissen, dezelfde richting hebben, en tegenovergesteld aan die van mamdieren.

6^o. Blykt, dat de wervelen, die in het groote stuk van goddin, en in het teylers Museum, voorhanden zyn, van het zelfde dier schynen af te komen, waarvan de kaaken zoo oneindig groot zyn. Indien nu deeze kaaken van Blaasvisschen waren, moesten ook de wervelen veel grooter zyn. Immers zyn de wervelen van een Bruinvisch slegts 9 à 10 voeten lang, wiens kaak 20 duimen bedraagt, zoo groot als de grootste wervelen uit den St. Pietersberg, daar de kaaken van zommige dieren

van deezen berg waarschynelyk 6 voeten lang, een monster, van 24 of 26 voeten, hebben aangeduid.’

Het laatste stuk deezer verzameling bevat de Beschryving van het Bekkeneel van een jongen Walvisch, geplaatst in het Naturalien - Cabinet van deeze Maatschappy, door m. van marum. Deeze met eene zeer goede afbeelding opgehelderde beschryving is zeer aanmerkenswaardig, dewyl men uit dezelve een gepast denkbeeld bekomt van de plaatzing en het oogmerk der balynen, waarover de geleerde Schryver, bl. 201 en 202, zich aldus uitlaat:

‘Elk opmerkzaam beschouwer van dit stuk of deszelfs afbeelding, aan wien de levenswyze van den Walvisch eenigzins bekend is, ziet gereedlyk in, tot welk oogmerk de Schepper aan dit dier de balynen gegeeven heeft. Deeze visch dikwyls ter verkryging van zyn voedzel diep onder water gaande, zoude de perssing van het water op zyne wangen, die de geheele hoogte van de langte der balynen hebbende, aan het water dus eene zeer groote oppervlakte aanbieden, dezelven zodanig binnenwaards drukken, dat 'er van de holte van den mond weinig zoude overblyven. Het was dus noodig, dat de wangen van deezen visch gesteund wierden, om tegen de perssing van het water in de diepte der zee bestand te zyn. Hier toe nu zyn blykbaar de balynen gegeeven: zy dienen den Walvisch, als twee reijen van balken, om de wangen te steunen; en daar zy op hun kant de perssing van het water lyden, zo kunnen zy, onaangezien hunne geringe dikte, een zeer grooten tegenstand bieden. Wyders verstrekt het onderste gedeelte der balynen, zo verre zy door geene vliezen aan elkander verbonden zyn, aan dit dier tot een zeef, om, wanneer het aas, het geen hetzelve tot voedzel verstrekt, en het geen alleen uit krabbetjes en andere kleine waterdieren bestaat, in zyn bek, als in een fuik, is ingeloopen, hetzelve, by het sluiten van zyn bek, van het water af te scheiden. Het hair, waarmede de balynen aan de binnenzyde bezet zyn, dient blykbaar tot hetzelfde oogmerk; dit sluit, namelyk, de openingen, tusschen de balynen, aan de binnenzyde zodanig, dat 'er geene diertjes, hoe klein ook, kunnen doorgaan, en dat alleen het water 'er wordt doorgelaaten.’