Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1787

Verhandelingen, uitgegeeven door de Hollandsche Maatschappye der Weetenschappen te Haarlem, XXII Deel. Te Haarlem by J. van Walré, 1786. Behalven het Voorwerk, 479 bladz. In. gr. 8vo.

Twee Prysverhandelingen maaken den aanvang der by eengezamelde Stukken in dit Deel. Ze strekken ter beantwoordinge van de vraag der Maatschappye: ‘Welke zyn de Gronden en Kenmerken van de Analogie? En hoe betaamt het eenen Wysgeer zich daar van te bedienen, by het onderzoek der Physische en Moreele Waarheden?’ De Hoogleeraar F. de Castillon gaat dit voorstel onderscheidenlyk na: hy ontvouwt, in de eerste plaatze, de gronden en kentekenen der Analogie, met aanwyzinge der gevolgen, die 'er uit af te leiden zyn. Verder toont hy aan, hoe men, in 't gebruiken der Analogie, bovenal twee voorbehoedzels in agt behoort te neemen: (1). Men moet de gelykenis niet vermengen met de Analogie. En (2) men moet uit hoofde van eene of meer eenzelvigheden, (die de gronden der Analogie zyn,) niet besluiten op eene zaak, die in 't geheel niet, of slegts ten deele, tot deeze eenzelvigheid behoort. Dit gade geslaagen zynde, kan men, gelyk hy hierop ten laatste toont een zeer voordeelig gebruik van de Analogie maaken; 't welk hy inzonderheid onder de vier volgende hoofden betrekt. (1) Door middel der Zintuigen, eerst zyn eigen oordeel, en daarna dat der anderen, in de zaaken, die het verstand aangaan, te volmaaken. (2.) Eene byzondere waarheid algemeen te maaken. (3). De waarheid of valschheid van een Voorstel tastbaar te betoogen, het geen men op geen andere wyze strenglyk zoude konnen bewyzen. En (4.) de ontdekking van nieuwe Waarheden. De Hoogleeraar staaft ieder deezer gebruiken, met het

[p. 15]

bybrengen van Natuur - en Zedekundige Voorbeelden, die aan al het voorgestelde veel lichts byzetten. - In eene hieraan volgende Verhandeling ontvouwt de Hoogleeraar J. Pap de Fagaras dit zelfde onderwerp omslagtiger, doch even daardoor min duidelyk; intusschen levert hy een aantal van bedenkingen deswegens, die by de voorgaanden opmerking verdienen. Na eene uitvoerige verklaaring van 't geen men, zyns oordeels, omtrent de Analogie en derzelver gebruik heeft gade te slaan, legt hy 't 'er op toe, om aan te wyzen, welke Wetten men behoort waar te neemen, wanneer men de Analogie, met alle haare waare vereischten, wil toepassen op het ontdekken en betoogen van Natuur- en Zedekundige Waarheden; het welk hy, in een aantal van voorbeelden, eerst in 't Natuurlyke en vervolgens in 't Zedelyke, openlegt. - Zie hier zyne opgave van de vereischten der Analogie, dienende om waarheden te vinden, welke hy de zaamgestelde noemt, in onderscheiding van de eenvoudige, die op eenvoudige en naauwkeurig bepaalde Waarneemingen gebouwd is.

‘Zy moet op vaste, wel bepaalde, en niet op twyfelagtige waarneemingen steunen. En zy moet op zulke toegepast worden, die, zonder sprong der Natuur, of zelv' van onze denkbeelden, dezelve kunnen toelaaten, wyl de Natuur van geen sprongen houd. Ook moeten derzelver paalen niet roekeloos buiten den kring der menschelyke kundigheden gezet worden; en, om een gelykenis te gissen, of te hulp geroepen te worden, moeten de waarheden ons onmiddelyk of middelyk tot dezelve schynen te leiden, of 'er moeten zekere juiste middelen zyn, om de Analogie, die wy vermoeden, dat 'er tusschen beiden koomt, te staaven, indien zulks geschieden kan. Men moet, niet alleen de gelykheid, maar ook het verschil der zaaken, in het oog houden, en de eigenschappen, hier toe betrekkelyk, nagaan; opdat vooral de betrekkelyke eigenschappen, die uit onze bepaalde wyze van kennen gebooren worden, van de volstrekte kunnen onderscheiden worden. Men moet aantoonen, waar de uitwerkingen ingewikkeld zyn. - En men moet vaststellen, dat de verschynzelen, die tegen de Analogie schynen te stryden, of met dezelve niet overeenkomen, hun bestaan verschuldigd zyn aan de zamenvermenging en werkingen der verschillende oorzaaken, of die ongetwyffeld van dezelve niet afhangen. Men moet de Wet der veranderingen ontdek-

[p. 16]

ken en de de uitwerkingen, die afhangen van zekere oorzaaken, die aan verandering onderworpen zyn, en de verscheidenheden der Verschynzelen moeten tot dezelve gebragt worden of, indien dit niet geschieden kan, ten minsten die, ter welker opzigte men de overeenkomst der uitwerkingen waarneemt, en die moeten onderscheiden worden van anderen, in welken men verschil waarneemt. - De omstandigheden, die voornaamentlyk ter zaake doen, moeten van de andere zorgvuldig afgescheiden worden; en vooral moeten de werkingen der oorzaaken, onafhangelyk, zo veel mogelyk is, van de waarneemingen voorgesteld, en dan met dezelve vergeleeken worden. - De omstandigheden, die niet tot de zaak doen, en 'er echter niet konnen van afgescheiden worden, moet men bepaalen, en tevens vaststellen, in hoe verre de werkingen der oorzaaken, door zamenvoeging, veranderen. En wanneer men verscheiden uitwerkingen tot verscheiden oorzaaken brengt, moet men, zo dikwils als het mogelyk is, op derzelver hoeveelheid agt geeven.’

Benevens deeze Prysverhandelingen deelt men ons hier mede een Onderzoek van den Eerwaarden L. Meyer, nopens het zedelyk lot der Kinderen na dit leeven. Zyn Eerwaarde heeft goedgevonden, dit stuk, dat op zich zelve een duidelyk gunstig voorkomen heeft, doch door deeze en geene Godgeleerde Leerstellingen als in duisternissen omzwagteld is, zo uitvoerig behandeld, dat men waarlyk vry wat gedulds noodig hebbe, om alles in behoorlyke opmerking te neemen. Vooraf gaat hy na, de verschillende gedagten der Christen - Godgeleerden deswegens, van de vroegste dagen af tot op den tegenwoordigen tyd, vervolgens ontvouwt hy ons het gevoelen, dat hem het waarschynlykst voorkomt, met aanwyzing der gronden, op welken het, zyns oordeels, gevestigd kan worden: en ten laatste, de gevoelens van anderen met bescheidenheid beoordeeld hebbende, lost hy de zwaarighe-heden op, die tegen zyne denkwyze in deezen bygebragt zouden kunnen worden. - Het gevoelen, waarvoor zyn Eerwaarde zich meest genegen verklaart, is dat van hun, die gunstige gedagten voeden, nopens het toekomend zalig lot der vroeggestorven kinderen, die, in den tyd hunner onnoozelheid, voor het verkreegen gebruik der Rede, overleeden zyn: en dat wel, zonder onderscheid uit hoedanige Ouderen, 't zy geloovige of ongeloovige, zy voortgesprooten zyn. De Eerwaarde Meyer doet, in de behan-

[p. 17]

deling van dit Onderwerp nog wel byzonder zien, dat dit gevoelen geenszins aanloopt tegen, maar zeer wel overeenkomt, met het aangenomen Leerstelzel der Nederlandsche Kerke; dat ten trooste kan strekken voor zodan ge Ouderen, welken, uit een ongegronden waan daaromtrent, wel eens ongelukkig mistroostige gedagten gevoed mogen hebben.

Wyders behelst dit Deel, buiten de Meteorologische Waarneemingen op Zwaanenburg, voor de jaaren 1782, 1783 en 1784, nog een Berigt van den Heer D. de Gorter, Iz. wegens het Vogelgras, een nadeelig onkruid voor het Graan; en verder de Beschryving, en nevensgaande afbeelding, van een Navel- en Buikbreukband door A. de Busson; die meldt, dat hy, reeds tweemaalen, den gelukkigen uitslag van dit door hem uitgedacht Werktuig ondervonden heeft, in gevallen, daar de anders hier toe gebruikelyke Werktuigen niet voldoende waren.