Tirade. Jaargang 30 (nrs. 301-307)

[p. 598]

Léon Hanssen
Thomas Mann en Menno ter Braak: drie nieuwe brieven

De eerste persoonlijke kennismaking tussen Menno ter Braak en de schrijver die een van zijn leidsterren is geweest, Thomas Mann, had plaats op 3 augustus 1937. Ter Braak logeerde in Buochs aan het Vierwoudstedenmeer - ‘in een aardig klein châlet, vol Jezussen en Maria's, dus zeer stichtelijk voor een nieuwen christen’^1. -, van waaruit hij op 1 augustus aan Greshoff schreef:^2.

‘Dinsdag ga ik bij Mann op bezoek. Ik ben erg nieuwsgierig naar den indruk, en zal je daarover direct schrijven. Zijn “Betrachtungen eines Unpolitischen”^3. herlezend, concludeer ik in elk geval tot een zeer “honnête” figuur, ondanks zijn oerduitsche kanten. Maar zou hij ook kuren à la Huizinga hebben gekregen? Dat ware pijnlijk. Ik kan het me, na zijn Open Brief,^4. ook haast niet voorstellen.’

Thomas Mann (1875-1955) woonde destijds als Tsjechisch (!) staatsburger in Küsnacht aan het Meer van Zürich, alwaar de ruim een kwart eeuw jongere Menno ter Braak hem op die bewuste dinsdag 3 augustus, een zonnige zomerdag, 's middags opzocht. In zijn dagboek noteerde Mann naderhand kort maar duidelijk zijn impressie: ‘Der Holländer recht angenehm.’^5.

Een eerste neerslag van zijn bezoek aan de schrijver van Der Zauberberg vindt men in Ter Braaks brief aan Albert Vigoleis Thelen van 3 (= 4) augustus uit Buochs: ‘Ich war gestern in Küsnacht bei Thomas Mann. Es war een Besuch, der meine Vermutungen über den Menschen und den Schriftsteller durchaus bestatigt hat. Mein Eindruck is wirklich sehr günstig. Er ist was er ist, wie er schreibt; ein bisschen Castorp in älteren Jahren, freundlich, und nicht starr und pedantisch geworden wie Huizinga... mit dem er übrigens in der Kategorie des 19. Jahrhunderts gehört. Das fühlt

1. Menno ter Braak/E. du Perron, Briefwisseling 1930-1940, ed. H. van Galen Last, Amsterdam 1967, dl. iv, p. 160.

2. De brieven aan Greshoff berusten bij het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te 's-Gravenhage, B. 802. B. 1.

3. Thomas Mann, Betrachtungen eines Unpolitischen, Berlin 1918; het meer dan 600 pagina's tellende werk dat de auteur later - in zijn opstel Kultur und Sozialismus uit 1928 - omschreef als ‘ein Rückzugsgefecht großen Stils - das letzte und späteste einer deutsch-romantischen Bürgerlichkeit - (...)’. Geciteerd uit Thomas Mann, Gesammelte Werke, Frankfurt am Main 1974, dl. xii, p. 640.

4. Thomas Manns antwoord aan de decaan van de filosofische faculteit van de Universiteit van Bonn, als reactie “op zijn schrapping als Duits Staatsburger en als Eredoctor in de Philosophie. Een scherp Requisitoir”, zoals de omslag van de Nederlandse vertaling van deze Briefwisseling (Arnhem, Van Loghum Slaterus, 1937) vermeldde. Menno ter Braak besprak de “open brief” onder de kop “Thomas Mann contra Bonn” in Het Vaderland van 22 januari 1937. Ook afgedrukt in Menno ter Braak, De artikelen over emigranten-literatuur 1933-1940, ed. Francis Bulhof, 's-Gravenhage 1980, p. 207-209.

5. Thomas Mann, Tagebücher 1937-1939, ed. Peter de Mendelssohn, Frankfurt am Main 1980, p. 85.

[p. 599]

man sofort; er will unseren Problemen mit allem Wohlwollen entgegenkommen, bleibt trotzdem Humanist im alten Sinne des Wortes. Er kann aber nichts dafür, und ich hoffe, dass ich in den sechziger Jahren noch so bin wie der Thomas. Wenn ich Gelegenheit habe, schreibe ich een “Porträt” von ihm in “Het Vaderland”.’^6.

Aan Jan Greshoff schilderde Ter Braak zijn indruk in een brief van 7 augustus uit Buochs, die alleen al daarom zo interessant is omdat hij, sterker nog dan in het schrijven aan Thelen, een kritische pointe bevat die - enigszins in het positieve omgebogen - terugkeert in Ter Braaks brief aan Thomas Mann van 3 september 1937:

‘Ik was bij Thomas Mann. Zeer tot mijn genoegen. Hij is precies de man van zijn boeken, en dus rechtvaardigt zijn persoonlijkheid zijn geschriften, gelijk omgekeerd. Ik houd hem echter voor iemand, die (in tegenstelling b.v. tot Van Schendel) over zijn hoogtepunt heen is, en het eigenlijke probleem van het nazi-dom voortdurend blijft bekijken uit den hoek van den “ouden” humanist. Dat bleek mij o.a. uit zijn reactie op een paar dingen, die ik hem vertelde van mijn “Christenen”. Hij behoort tot de Huizinga-generatie, maar is 1^o veel “talentvoller” minder gearriveerd en 2^o veel universeeler dan Huizinga. Geen autoriteit, en ook geen valsche autoriteitspretentie. Een man met twee gezichten, één van een gewonen heer en één van een zeldzaam eerlijk en genereus mensch. Die beide gezichten wisselen elkaar af, terwijl hij spreekt. Misschien kom ik er inderdaad toe iets over dit bezoek (of liever naar aanleiding ervan) te schrijven voor Gr. Ned., en dan in verband met de “Betrachtungen eines Unpolitischen”, die ik hier met gemengde gevoelens herlas.’

Schrijvend aan Du Perron, op 20 september uit Den Haag, liet Ter Braak de vergelijking voor Huizinga nog aanzienlijk negatiever uitvallen:^7. ‘Ik bezocht tijdens onze vacantie Thomas Mann. Een bijzonder sympathieke man, die tien Huizinga's waard is.’^8. Maar toen Ter Braak deze gevleugelde woorden als naschrift noteerde, had hij na zijn bezoek in Küsnacht alweer enkele brieven met Thomas Mann gewisseld.

Zoals wellicht bekend is de briefwisseling tussen Menno ter Braak en Thomas Mann in 1967 in het meinummer van Tirade (jg. 11, nr. 125, p.

6. Origineel: 's-Gravenhage, Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, B. 802. B. 1. Deze - door Ter Braak kennelijk verkeerd gedateerde - brief is samen met twee andere van Ter Braak aan Thelen, door Jaap Goedegebuure gepubliceerd in: Menno ter Braak. Een verzameling artikelen onder redaktie van Sjoerd van Faassen, 's-Gravenhage 1978, p. 159-161. De transcriptie van Goedegebuure wijkt op luttele plaatsen af van de mijne.

7. De driehoeksrelatie Thomas Mann-Ter Braak-Huizinga is een onderwerp dat stellig nadere analyse verdient; alleen is het bijzonder jammer dat Huizinga zich met één uitzondering nooit over Thomas Mann heeft uitgelaten. In die zin heeft hij ook nooit een relatie tot de Duitse auteur gehad. Eén uitzondering: bij een vorige gelegenheid schreef ik nog dat Huizinga ‘de naam van Mann nooit in zijn werken en voor zover bekend evenmin in zijn brieven en collegeaantekeningen [heeft] genoemd’. (‘Bemind en bewonderd van jongs af: Thomas Mann en Nederland’, in Maatstaf, 33 (1985), nr. 8/9 (speciaal nummer over Thomas Mann en de zijnen), p. 153, nr. 47.) In het archief van De Gids (Leiden, Universiteitsbibliotheek, ltk 1888) treft men evenwel op een inzending van Herman Wolf over Der Zauberberg, dd. 18 juni 1928, de volgende beoordeling van redacteur Huizinga aan: ‘Ik snap niet al te best, wat Herman Wolf bedoelt, en nog minder wat Thomas Mann bedoelt, wiens boek ik zeker niet zal lezen. Maar leesbaar is dit stuk wel, en ik ben er niet tegen.’ Der Zauberberg: uitgerekend het boek dat Ter Braak zo bewonderde! Overigens werd het stuk van Herman Wolf inderdaad geplaatst in De Gids (92 (1928), dl. 3, p. 387-405).

8. Menno ter Braak/E. du Perron, Briefwisseling 1930-1940, dl. iv, p. 171.

[p. 600]

266-274) gepubliceerd, bezorgd door H. van Galen Last. Sindsdien zijn er uit deze correspondentie drie onbekende brieven teruggevonden, waarvan er twee in deze vroegste periode thuishoren. De bewaard gebleven briefwisseling begint nu met een antwoord van Thomas Mann:^9.

Küsnacht-Zürich 28. viii. 37

Schiedhaldenstrasse 33

Dr. Thomas Mann

Lieber und sehr verehrter Herr ter Braak:

Ich habe Innen für mehreres Erfreuliche zu danken, Ihren Brief, den Aufsatz in ‘Het Vaderland’ und Ihren ausserordentlich fesselnden Nietzsche-Freud Aufsatz.^10. Der Artikel in Het Vaderland hat mich hauptsächlich interessiert und erfreut als Niederschlag Ihres Besuches bei uns, wenn ich auch gewiss den Wert nicht unterschätze, den er als schönes geistiges Propaganda-Mittel für unsere neue Zeitschrift besitzt. Sie sehen, über seinen Geist und seine allgemeine Haltung bin ich mir im Ganzen ziemlich klar geworden, wenn mir auch im Einzelnen der Sprache wegen viel entgehen musste. Das war mir schmerzlich, aber es ist nichts daran zu ändern.

Desto genauer, Wort für Wort, habe ich den Nietzsche-Freud Aufsatz mir zu Gemüte geführt und mich ausgezeichnet dabei unterhalten. So gerne ich Sie schon um dieses Stück für unsere Zeitschrift bitten würde, so sagte ich Ihnen ja schon, dass ich mir mit der Veröffentlichung doch wohl zu sehr ins eigene Fleisch schneiden würde, was Ihnen meire Rede über Freud^11. bestätigen wird, die ich Ihnen in den nächsten Tagen sende. Ich habe deswegen nach Wien geschrieben. Ausserdem aber scheint mir àuch die wertvergleichende Zusammenstellung dieser beiden Geister nich gerade glücklich. ‘Ebenbürtige Gegner’?^12. Sie rind weder Gegner, noch ebenbürtig - Nietzsche, der Kulturkritiker grössten Stiles, bei dem übrigens die ganze Psychoanalyse gelegentlich genieblitzweise schon vorkommt und nur ein kleines Segment seiner Welt bildet, und Freud, der Gelehrte, der Forscher, tief und kühn und in manchen Dingen befreiend und neu genug, aber ein Genie gewiss nicht in dem Sinn und dem Stil, wie Nietzsche es war. So hat man beim Lesen beständig das Gefühl der Un-

9. Zoals blijkt uit het dagboek van Thomas Mann is deze - getypte - brief gedicteerd (aan zijn vrouw Katia) op 27 augustus: ‘Diktierte zahlreichte Briefe u.a. an Ter Braak.’ (Tagebücher 1937-1939, p. 95)

10. Deze eerste brief van Ter Braak na zijn bezoek te Küsnacht is naar alle waarschijnlijkheid helaas niet bewaard gebleven. Hij moet verstuurd zijn ná 18 augustus 1937, want toen verscheen de ‘Aufsatz in “Het Vaderland”’ waarvoor Thomas Mann mede bedankt: een artikel getiteld ‘Maat en waarde’ dat zowel een bespreking is van het eerste nummer van het door Thomas Mann en Konrad Falke geredigeerde tijdschrift Maβ und Wert, alsook een ‘indruk’ van Ter Braaks bezoek aan Thomas Mann. Het is herdrukt in Menno ter Braak, Verzameld werk, Amsterdam 1951,² 1980, dl. 4, p. 637-642. Op zaterdag 21 augustus noteert Thomas Mann in zijn dagboek: ‘Wieder viel [Post]. Großer Aufsatz ter Braaks im Hed [sic] Vaderland über die Zeitschrift und seinen Besuch bei mir.-’ (Tagebücher 1937-1939, p. 92)
Met de ‘Nietzsche-Freud Aufsatz’ wordt vanzelfsprekend het (vertaalde) derde hoofdstuk van Politicus zonder Partij (1934) bedoeld: ‘Nietzsche contra Freud’. Blijkens zijn dagboek (p. 92) ontving Thomas Mann dit manuscript reeds op 20 augustus; van een ontvangst van Ter Braaks brief wordt in het dagboek echter niet expliciet gewag gemaakt.

11. Thomas Mann, Freud und die Zukunft, Wien (Bermann-Fischer Verlag) 1936. Deze rede is in Ter Braaks bibliotheek bewaard gebleven en bevat de handgeschreven opdracht: ‘Menno ter Braak Mit herzlichem Gruß Küsnacht 29.viii.37 Thomas Mann.’ In dit boekje zijn door mevr. A. ter Braak-Faber de twee brieven van Thomas Mann van 28 augustus 1937 en 24 juli 1939 gevonden, die hier zijn afgedrukt. Zowel de rede als de beide brieven zijn door haar vriendelijk afgestaan aan het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, 's-Gravenhage.

12. ‘(...); zowel Freud als Nietzsche hebben genie, zij “springen uit de band” en zij zijn dus gelijkwaardige tegenstanders; men behoeft zich niet voor de één te verklaren door de ander smadelijk weg te werpen.’ (Menno ter Braak, Verzameld werk, dl. 3, p. 95-96)

[p. 601]

gerechtigkeit, wenn Sie die beiden mit einander vergleichen, und ein Lieblingsbegriff Nietzsches, das ‘Pathos der Distanz’, scheint mir dabei zu kurz zu kommen, wie denn etwa nun gar die Namen Feuchtwanger und Maurois^13. in den Aufsatz geraten rind wie Pontius ins Credo.

Aber das ist alles ganz gleichgültig, der Aufsatz fesselt, nicht nur durch seinen doppelt anziehenden Gegenstand, sondern durch die reizvoll essayistische und geistreiche Behandlungsweise, trotzdem auf Schritt und Tritt, und wenn ich ihn Ihnen hiermit zurückgebe, so trenne ich mich ungern davon.

Der Zusendung des Buchkapitels über das Christentum^14. sehe ich mit Spannung entgegen. Sie wissen, dass ich mich in dem Vorwort^15. für das Christentum als eine der Grundlagen der abenländischen Gesittung einigermassen eingesetzt habe. Hoffentlich ist Ihre Kritik des Christentums also nicht gar zu radikal.

Mit herzlichen Grüssen und wiederholtem Dank, lieber Herr ter Braak, Ihr ergebener Thomas Mann.

De onmiddellijke reactie van Menno ter Braak op bovenstaande brief is ook nog nooit gepubliceerd; het origineel bevindt zich in het Thomas Mann Archiv te Zürich:

Haag, 3. Sept. '37

Kraaienlaan 36.

Sehr verehrter Herr Mann

Ich bin Ihnen sehr dankbar für Ihren Brief und die Zueignung Ihres Vortrags, den ich zufälligerweise nicht kannte. Dass Sie Bich so eingehend mit meirem Essay über Nietzsche und Freud beschäftigt haben, macht mir sehr viel Freude, hauptsächlich wegen Ihren kritischen Würdigung. Dass mein Aufsatz Ihnen gewissermassen ‘ins eigene Fleisch schneidet’, wie Sie sagen, hängt doch auch wohl zusammen, nehme ich an, mit dem paradoxen Begriff der ‘konservativen Revolution’;^16. ein Begriff, der dem Nationalsozialismus gegenüber unzweideutig ist, andernteils aber das Problem

13. De naam van Maurois is door Thomas Mann met de hand geschreven, doorgestreept de door Katia Mann getypte en kennelijk verkeerd verstane naam ‘Mannheimer’. De passage waaraan Mann hier refereert, luidt in de Nederlandse versie: ‘Maar welke schrijver behalve Nietzsche kan bogen op een Zarathustra als één van zijn zwakkere werken? Als ik denk aan de meesterwerken van Lion Feuchtwanger of André Maurois, dan begin ik al weer huiverig te worden voor een misverstand, dat èn voor de Zarathustra èn voor Nietzsche bepaald beledigend zou kunnen zijn....’ (Menno ter Braak, Verzameld werk, dl. 3, p. 95)

14. Het hoofdstuk ‘Christus, de antichrist’ uit Van oude en nieuwe christenen (1937) dat op verzoek van Ter Braak door A. Vigoleis Thelen in augustus/september 1937 vertaald zou worden. Eerder, in 1931, had Thelen al op eigen risico een - nooit verschenen - vertaling van Het carnaval der burgers gemaakt; het was de bedoeling dat Thomas Mann hierbij een voorwoord zou schrijven, maar ook daar kwam ondanks een halve of hele toezegging niets van terecht.

15. Het voorwoord bij de eerste jaargang van Maβ und Wert. Herdrukt in Thomas Mann, Gesammelte Werke, dl. xii, p. 798-812.

16. De term ‘konservative Revolution’ heeft zijn geschiedenis en voorgeschiedenis: als uitdrukking reeds in de negentiende eeuw meermaals gebruikt, onder anderen door Marx, werd het begrip pas in de jaren twintig virulent. Thomas Mann lanceerde dit door Dostojevski geïnspireerde begrip in 1921 in samenhang met de idee van het Dritte Reich (‘Russische Anthologie’, in Thomas Mann, Gesammelte Werke, dl. x, p. 598). Opmerkelijk genoeg presenteert Thomas Mann daar uitgerekend zíjn leidster (maar ook die van Ter Braak!) Nietzsche als belichaming van deze ‘konservative Revolution’. Tot 1937 heeft Mann de term verdedigd tegen de anti-democratische interpretatie ervan - zo ‘unzweideutig’ was het begrip niet! - door de Jungkonservativen. In het eerder genoemde voorwoord tot de eerste jaargang van Maβ und Wert (1937) omschreef hij de ‘konservative Revolution’ als het herstel van de - steeds kritisch aan de huidige voorwaarden en omstandigheden getoetste - ‘Idee eines überpersönlichen, überparteilichen, übervölkischen Maßes und Wertes’. Het is deze tekst waar Ter Braak op doelt (Thomas Mann, Gesammelte Werke, dl. xii, p. 801-802). Overigens komt het begrip ‘conservatieve revolutie’ ook bij Huizinga voor, als aanduiding van het behoudende karakter van de Nederlandse opstand tegen Spanje (J. Huizinga, Verzamelde werken, Haarlem 1948-1953, dl. ii, p. 430).

[p. 602]

des Humanismus und der humanistischen Werte nicht löst; man wird sich jedesmal von neuem entweder für ‘Konservatismus’ oder für ‘Revolution’ entscheiden müssen. Ist, in diesem Sinne, Ihre Stellungnahme Freud gegenüber nicht mehr ‘konservativ’ als ‘revolutionnär?’ Und meine Stellungnahme vielleicht mehr ‘revolutionnär’ als ‘konservativ’? Sodass schliesslich doch beide im Angesicht des Nationalsozialismus und der ‘Zivilisation’ auf einer Front stehen?

Ich wage diese Hypothese auch darum, weil vielleicht meine Ansichten über das Christentum gleichfalls Bedenkungen derselben Art bei Ihnen wachrufen werden. Für mich hat das Christentum an erster Stelle Bedeutung als eine Disziplin, die von Augustin herrührt. Ich verteidige das Christentuin, indem ich es von mir abzuschütteln versuche; ich will untersuchen, inwiefern ich es als Trost und höhere Instanz entbehren kann, damit ich es für mich als eine Wirklichkeit ohne jeden sentimentalischen oder konventionellen Beigeschmack zurückgewinne. Diese Methode ist vielleicht als ‘revolutionnär’ zu bezeichnen, wenn man die humanistische ‘konservativ’ nennt; und trotzdem führe ich in den gegebenen Verhältnissen den paradoxen Begriff der ‘konservativen Revolution’ als die entscheidende Gemeinsamkeit. Denn auch in meinem Fall bleibt das Christentum die ultima ratio, und ist der Nationalsozialismus nur eine Pervertierung der christlichen Disziplin.

Hoffentlich kann ich Ihnen das Kapitel schon in der nächsten Woche zusenden. Selbstverständlich würde ich mich freuen, wenn der Aufsatz in ‘Mass und Wert’ Platz finden könnte; grösseren Wert aber lege ich auf Ihr kritisches Urteil und Ihr aufrichtiges Interesse.

mit herzlicher Grüssen

Ihr ergebener

Menno ter Braak

Op 15 september brengt Ter Braak vanuit Eibergen schriftelijk verslag uit aan Vigoleis Thelen over de briefwisseling met Thomas Mann:

‘Schon ist Christus der Antichrist an Thomas Mann abgegangen. Für mich wird seine Antwort entscheidend sein. Lehnt er ab, dann bedeutet das,

[p. 603]

dass seine “konservative Revolution” konservativ ist ohne die Gegenseite des Revolutionären; und ehrlich gesagt, als ich den Aufsatz noch einmal deutsch las, fing ich erst recht an zu fürchten, dass er so sein würde. Auf jeden Fall können wir abwarten. Ich muss sagen, dass ich in seiner Persönlichkeit und seiner intellektuellen Rechtschaffenheit sehr viel Vertrauen habe. Wenn er ablehnt, wird er es ehrlich tun, und wir werden wissen, woran wir uns zu halten haben. Er schrieb mir vor kurzem einen Brief, nachdem er meinen Aufsatz “Nietzsche contra Freud” (von dem ich eine alte deutsche Uebersetzung besitze) gelesen hatte, der sehr sympathisch war und Zeugnis ablegte von einer wirklich beispiellosen Aufrichtigkeit auch dem eigenen Standpunkt gegenüber: er hoffe, die Kritik über das Christentum “würde ihn nicht zu sehr ins Fleisch schneiden”. Also: vom schneiden und vom Fleisch hängts ab.’

De publicatie van ‘Christus, de antichrist’ in Maβ und Wert werd een lijdensweg. Op 8 januari 1938 maakt Thomas Mann de volgende dagboekaantekening: ‘Zorniger Absage-Brief von Ter Braak der Striche wegen in seinem Aufsatz, die Lion ihm zumutet.’^17. Ter Braak: ‘Alles wat maar eenigszins “oneerbiedig” klonk t.o.v. Christendom en humanisme heeft de zak Lion eruit geschrapt, het was, of dominee Van Holle aan het werk was geweest.’ (aan Greshoff, 's-Gravenhage, 4 januari 1938) Daarbij had Ter Braak de tekst al op één plaats voorzichtigheidshalve gekuist, zoals hij Thelen liet weten: ‘Den Satz über seine [= Thomas Mann] und Huizingas historische Veranlagung habe ichgestrichen, weil er vollkommen unwichtig ist und er darin vielleicht einen Grund finden könnte den Aufsatz als gegen sich gerichtet zu betrachten. Er ist das freilich gewissermassen, aber doch nicht so.’^18.

Twee dagen later, 10 januari, bespreekt Mann met Ferdinand Lion, de redacteur van Maβ und Wert, 's avonds in het Waldhotel te Arosa ‘de zaak’ Ter Braak. Dinsdag de 11 de dicteert hij dan een brief die Ter Braak grotendeels geruststelt: ‘Thomas zat in de knel, maar hij heeft zich nu toch (voorloopig althans) netjes gedragen. Ich schliesse seinen Brief und die Kopie meiner Antwort ein;^19. beide bitte umgehend retour. Lion wird wohl een pak voor de broek gehabt haben. Es war dann auch wirklich die Höhe. Ich vermute trotzdem, dass “gelinde Milderungen” in der thomasi-

17. Thomas Mann, Tagebücher 1937-1939, p. 156. De bewuste brief van Ter Braak is opgenomen in de Tirade-publicatie van de briefwisseling Ter Braak/Thomas Mann uit 1967. Eén ding lijkt alleen niet te kloppen: de aldaar afgedrukte brief-een door Ter Braak bewaarde copie - is gedateerd op dezelfde dag als Manns dagboekaantekening: 8 januari 1938. Toch is dit duidelijk de brief die Mann bedoelt: maar hij kan moeilijk op dezelfde dag in Zwitserland bezorgd zijn.

18. Aan A. Vigoleis Thelen, gedateerd ‘Montag’, vermoedelijk 30 augustus 1937. In de bewuste geschrapte passage komt Ter Braak te spreken over een ‘groeiend respect voor de geschiedenis, zoals dat bij Thomas Mann en Huizinga voorkomt, die er bij voorbaat van overtuigd zijn, dat verzet tegen de traditie een misdadige aanslag is op een ontzaglijk cultuurbezit’ (Verzameld werk, dl. 3, p. 266).

19. De brief van Thomas Mann van 11 januari zowel als de copie van Ter Braaks antwoord van 13 januari zijn door H. van Galen Last in het Tirade-nummer van mei 1967 gepubliceerd.

[p. 604]

schen Antwort noch vorgeschlagen werden. Aber da heisst es nur abwarten.’ (aan Thelen, uit 's-Gravenhage, 13 januari 1938)

Nadat Thomas Mann al op 3 oktober 1937 uit Locarno een geestdriftige brief aan Ter Braak geschreven had over zijn lectuur van ‘Christus, de antichrist’ - een brief waarmee Ter Braak ‘bepaald een beetje in mijn sas’ was^20. -, nam hij nu opnieuw kennis van de (inmiddels door Ter Braak gerevideerde) tekst en besprak deze op 25 januari met Lion: ‘Sorgen wegen der herausfordernden Paradoxie des Aufsatzes von ter Braak’, luidt de voorlopige conclusie in zijn dagboek.^21.

Het was Ferdinand Lion die de publicatie van ‘Christus, de antichrist’ in Maβ und Wert uiteindelijk helemaal frustreerde: ‘Ich erhielt in Juan-les-Pins von dem Gauner Lion einen ganz gemeinen Brief, woraus mir endlich klar wurde, dass der Kerl mich seit Monaten bei der Nase herumzuführen versucht, und dass die Veröffentlichung des Aufsatzes in Mass und Wert überhaupt nich stattfinden wird.’ (Ter Braak aan A. Vigoleis Thelen, 's-Gravenhage, 21 augustus 1938) De angel van Ter Braaks kritiek op het christendom was kennelijk te scherp voor Maβ und Wert en Ter Braak was niet van zins zijn ‘Christus, de antichrist’ te ‘castreren’ om de publicatie toch door te drukken.

Dat Menno ter Braak en hij niet alleen, bijzonder teleurgesteld was over de hele gang van zaken, blijkt niet het minst uit een briefkaart van Vigoleis Thelen van 28 augustus uit Auressio aan Marsman (Bas-Mornex), der Dritte im Bunde: ‘op de hoogte van den pijnlijken uitgang menno-mannlion? het is wel onbegrijpelijk, hoe felix krull toch werkelijk felix krull is, dat had ik nooit gedacht. menno is razend, en diep geschokt door de houding van zijn leermeester in de toverij.’^22.

Dit alles is des te spijtiger als men de woorden indachtig is die Thomas Mann op 3 november 1936 uit Kasnacht over deal evenmin gepubliceerde vertaling van Het carnaval der burgers aan Vigoleis Thelen schreef, en die deze weer in een brief aan Marsman citeerde: ‘⃍ich kannte von t.b. nur kleinere arbeiten. diese grosse komposition nun zeigt mir einen denker und dichterischen essayisten von imponierender freiheit und trotziger eigenwilligkeit, einen schriftsteller, der es wirklich verdiente, in einem weiteren sprachgebiet als dem holländischen zu wirken und der das geistige

20. Menno ter Braak aan Jan Greshoff, woensdag (6 oktober 1937). De betreffende brief van Thomas Mann is destijds in Tirade gepubliceerd.

21. Thomas Mann, Tagebücher 1937-1939, p. 165.

22. Datum poststempel, typescript, 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 68 D 79.

[p. 605]

holland jedenfalls auf eire interessantere weise repräsentieren könnte als es bisher leider geschah.”’. Zelfs Thelen was voor de uitzondering eens ‘sehr optimistisch’ en dacht dat het niet meer mis kon gaan: ‘bald kann menno seine reise nach europa antreten.’^23.

Ondanks de slechte ervaring met Maβ und Wert koesterde Menno ter Braak geen rancune jegens Thomas Mann; daarvoor was de ‘Wahlverwandtschaft’ met de auteur van Leiden und Gröβe der Meister veel te groot.

Van half juni tot begin augustus 1939 logeerde Mann met zijn vrouw in hotel Huis ter Duin te Noordwijk aan Zee, alwaar Ter Braak op 29 juni ‘zum Tee’ kwam: ‘Verabredung mit ihm für den Haag.’ De afspraak is voor 19 juli: ‘Fahrt nach dem Haag, wo ter Braak uns am Mauritius Haus erwartete. Besichtigung der Galerie. Rätsel der Blüte und des Verblühens der holländ. Malerei. (...)’ Ter Braak: ‘Ik leidde Z. Ed. rond door het Mauritshuis, waar hij vooral langen tijd vertoefde voor Rembrandt en... Cornelis Troost!’ (aan Greshoff, 7 augustus) Twee dagen later, als in de Nederlandse pers foto's verschenen zijn van het gezamenlijk bezoek aan het Mauritshuis, is Menno ter Braak weer bij Thomas Mann in Noordwijk: ‘Thee auf der Terrasse. Dazu ter Braak und der Maler Citroen, der Zeichnungen von mir machte. Unterhaltung mit ter Braak über Nietzsche, über Religionen, Christentum. Das skurrile Sektenwesen Hollands.’^24.

Paul Citroen, die - ten einde Thomas Mann beter te kunnen tekenen - Menno ter Braak had meegevraagd om de rol van gesprekspartner op zich te nemen, herinnert zich: ‘so sassen wir denn eines Julinachmittags auf der wundervollen, hoch über dem Meer auf den Dünen gelegenen Terrasse des Huis ter Duin bei der Musik der Hotelkapelle zu viert urn einen Tisch, Frau Mann versorgte uns mit Thee und Kuchen, Ter Braak und Mann sprachen über “alles mögliche” - ich hörte unter anderen den Namen Nietzsche, und dass der Zarathustra bereits zu seinen nicht mehr ernstzunehmenden Werken zu rechnen sei, da er schon deutlich die Zeichen des Grössenwahns trage - und ich zeichnete mit Bleistift “ein bis(s)chen” auf einem grossen Zeichenblock, mehr als lebensgrosse Porträtskizzen, während das Modell redete, Thee trank, eine Zigarre rauchte und eigentlich keinen Augenblik still sass.’^25.

23. A. Vigoleis Thelen (Bruderhölzli) aan H. Marsman, typescript, 13 november 1936; 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 68 D 97a. Hierin citeert Thelen de bewuste passage van de aan hem gerichte brief van Thomas Mann van 3 november, waarvan zich het origineel thans te midden van vier andere brieven van Thomas Mann aan Thelen in het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum bevindt, M 215. B. 1. De weergave van Thelen dekt, afgezien nog van de klein getypte hoofdletters, niet helemaal de woordelijke inhoud van het origineel.

24. Idem, p. 427, 436, 437-438. Thomas Mann rept in zijn dagboek overigens met geen woord over Cornelis Troost, wel over Rembrandt. Waarom bleef hij, de door het verval gepreoccupeerde, zo lang voor Troost stilstaan? Het dagboek maakt het duidelijk: om het raadsel van de uitbloei der Nederlandse schilderkunst.

25. Paul Citroen, ‘Wie ich Thomas Mann zeichnete’, in Bulletin Museum Boymans, Rotterdam 1957, dl. viii, nr. 1, p. 29-30.

[p. 606]

Het zou bij die gelegenheid geweest kunnen zijn dat Ter Braak van Thomas Mann diens Schopenhauer-essay ten geschenke kreeg, waarvoor Ter Braak op 24 juli schriftelijk bedankte Diezelfde dag tekent Mann in zijn dagboek aan: ‘Erfreulicher Brief von ter Braak über den “Schopenhauer”.(...) Dankte ter Braak.-’^26.

De ongedateerde brief die Thomas Mann op briefpapier van Grand Hotel & Kurhaus ‘Huis ter Duin’ schreef en die hier voor het eerst wordt afgedrukt, is dus op maandag 24 juli 1939 geschreven:

Lieber Dr. ter Braak,

jedes Wort habe ich lesen können.^27. Was einen angeht, kann man schon lesen. Ihrerseits müssen Sie meine infantile Lateinschrift entschuldigen. Ich schreibe eigentlich so; das wäre nichts für Sie.^28.

Ihre lebendige Anteilnahme am ‘Schopenhauer’ war mir eine grosse Freude. Wahr ist, dass ich Belten etwas so rasch und leicht geschrieben habe^29. - es lag alles bis in den Ausdruck hinein bereit und war nur eine Sache leichter Anordnung. Eigentlich sollte man wohl ober nichts schreiben, was man nicht so beherrscht - und reit so langem.

Auf S. 18 ist ein Satz vor lauter Leichtigkeit und Beherrschung völlig aus der Konstruktion gefallen. Es muss etwa heissen: ‘Wenn aber die Lehre Sch.'s, auf die nun die Rede kommen soil, und die kraft der Dynamik ihrer Wahrheit niemals ganz “abgethan” sein wird, sich als etc.’^30.

Sollten wir uns nicht mehr sehen vor unserer Abreise (aber ich holle das Gegenteil), so haben Sie hiermit Dank für die angenehmen Stunden diesmaligen Beisammenseins! Wir wollen immer in Kontakt bleiben.

Heute habe ich einen guten Tag. Ich schloss am Strande das grosse vii. Kapitel (ein sehr gewagtes) von ‘Lotte in Weimar’ ab.^31. Es folgen nur noch zwei, und das Schwerste ist gethan.

Auch meine Frau grüsst vielmals.

Ihr

Thomas Mann.

26. Thomas Mann, Tagebücher 1937-1939, p. 439. De dankbrief van Ter Braak is afgedrukt in de Tirade-publicatie van de briefwisseling uit 1967. Ter Braaks exemplaar van het Schopenhauer-essay heb ik helaas nog niet kunnen achterhalen; hij besprak het samen met Antoon Vloemans' boek over Nietzsche in Het Vaderland van 30 juli 1939 (‘Hegel-Schopenhauer’), herdrukt in Verzameld werk, dl. 7, p. 327-332.

27. Het naschrift van Ter Braaks brief van 24 juli ('s-Gravenhage) luidde: ‘Hoffentlich können Sie meine Schrift entziffern? Meine Schreibmaschine ist leider defekt, und Dankbarkeit will sich sofort äussern.’

28. Deze zin is geschreven in een moeilijk ontcijferbaar handschrift met Duitse letters; voor de rest is de brief, zoals Thomas Mann ook al zegt, in Latijns schrift.

29. Thomas Mann schreef het Schopenhauer-essay - 64 bladzijden manuscript - met onderbrekingen in de periode van 13 januari (Arosa) tot 18 mei 1938 (New York).

30. In Thomas Manns Gesammelte Werke, dl. ix, p. 535, luidt deze zin: ‘Wenn aber die Lehre Schopenhauers, auf die noch die Rede kommen soll, wenn die Dynamik ihrer Wahrheit, die niemals ganz “abgetan” sein wird, sich als (...)’ (curs. L.H.).

31. Ook deze mededeling bewijst dat de brief inderdaad op 24 juli 1939 - de verjaardag van Katia Mann - geschreven moet zijn. Thomas Manns dagboek bevat onder die datum namelijk onder meer de aantekening: ‘Schloβ an diesem Tage vormittags am Strande das Siebente Kapitel von “Lotte in Weimar” auf der 104. Seite knapp dialogisch ab (...)’ (Tagebücher 1937-1939, p. 438).

[p. 607]

Thomas Mann zou Menno ter Braak nog één keer zien, op 29 juli 1939, bij gelegenheid van de huldiging van de Nobelprijsdrager op initiatief van het kunstenaarscentrum voor Geestelijke Weerbaarheid - ‘Geestelüke Veerbaarheid’ maakte Mann er in zijn dagboek van - in het Haagse Pulchri.^32. Op 5 augustus vertrok Thomas Mann naar Zürich, nog voor eind september was hij weer in zijn land van ballingschap, de Verenigde Staten.

Pas eind september 1940 vernam hij daar, in Brentwood bij Los Angeles, van de dood van Ter Braak door een schrijven van Jan Greshoff. In zijn dagboek^33. becommentarieerde Thomas Mann dit bericht bitter-melancholisch met een toespeling op Nietzsche:

‘Die gestern durch einen französischen Brief aus Kaapstadt erfolgte Bestätigung des Selbstmordes von ter Braak beim Einfall der Deutschen in Holland geht mir tief schmerzlich nach. Vielleicht war sein Aufsatz über “Lotte” seine letzte Arbeit. Mein Brief wird ihn nicht mehr erreicht haben. Die Freunde fallen. Die Wüste wächst.’

32. Ter Braak, die Thomas Mann zelf had toegesproken, schreef een - overigens ongesigneerd - verslag van deze avond in Het Vaderland: ‘Thomas Mann gehuldigd’, herdrukt in Menno ter Braak, De artikelen over emigranten literatuur 1933-1940, p. 237-239; verg. Thomas Mann, Tagebücher 1937-1939, p. 441.

33. Thomas Mann, Tagebücher 1940-1943, ed. Peter de Mendelssohn, Frankfurt am Main 1982, p. 157 (notitie op 1 oktober 1940). Overigens sprak Mann al op 20 mei 1940 in zijn dagboek zijn vrees uit over het lot van de schrijver die hem zo na stond: ‘Sorge um ter Braak, von dem nicht sicher, ob er sich rechtzeitig in Sicherheit gebracht hat.’ (idem, p. 79)