Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 119

[p. 167]

W.J.J. Pijnenburg
Een merkwaardige poging tot verklaring

Reactie op F. de Tollenaere: ‘Etymologica: Paling, Koppig’ (TNTL 118 (2002), p. 349-353)

Inleiding

In TNTL 118 (2002), p. 349-353 verrast dr. F. de Tollenaere ons met een geheel nieuwe kijk op de etymologie van het woord paling. Hij ziet hierin een samenstelling uit het znw. paal ‘monstrum mulieris: een paal van een penis’ als eerste lid en het woord ding ‘euphemistisch voor teellid’ als tweede lid. Zelden zullen de taalkundige betekenis van lid en de erotische zo mooi zijn samengevallen.

In de loop van zijn betoog geeft hij aan ook het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW) als bron te hebben geraadpleegd, maar hij blijkt erg teleurgesteld in het resultaat van onze lexicaal-semantische beschrijving. Hij geeft deze (p. 351) als volgt weer, resp. paeldinc en palinc:

De etymologie en de verhouding t.o.v. palinc zijn onzeker. Mog. *paþaling*paedlinc, met metathese paeldinc, met assimilatie *paellinck > palinc. Evt. van een Germaanse mannelijke persoonsnaam met *balþ - plus het (afstammings)suffix -inc (vgl. Morlet I, p. 50).
De etymologie en de verhouding t.o.v. paeldinc zijn onzeker. Mog. *paþaling > *paedlinc, met metathese paeldinc, met assimilatie *paellinc > palinc. Zie ook paeldinc.

Zijn kritiek wordt samengevat in de volgende zinnen:

Het merkwaardige aan deze poging tot verklaring is het uitgangspunt: twee vormen, niet alleen ‘gereconstrueerd’ maar bovendien ook nog voorzien van een geconstrueerde metathese, beide volkomen overbodig en tegen de draad van de overlevering in. Het gevolg is, dat men na de gefantaseerde vormen een metathese nodig heeft om tot de overgeleverde paeldinc te kunnen geraken (p. 351-352).

Omdat de redactie van het VMNW de door haar gegeven voorzichtige verklaring helemaal niet zo onwaarschijnlijk vindt, heeft zij zich in de kritiek van De Tollenaere verdiept. Samengevat richt deze kritiek zich in hoofdzaak op drie kwesties: 1. het feit dat het VMNW zowel een lemma paeldinc als een lemma palinc heeft; 2. het feit dat deze vormen gereconstrueerd zouden zijn, en 3. het feit dat we een volkomen onnodige metathese nodig hebben om tot de overgeleverde vorm paeldinc te geraken. Deze kritiek op ons werk lijkt gebaat bij een weerwoord.

1 De twee lemmata

Bij het lemmatiseren van het taalkundig materiaal uit het Corpus-Gysseling ten behoeve van het VMNW had de redactie oorspronkelijk alle vormen van palinc en van paeldinc en var. gerangschikt onder het lemma PALING. Maar gezaghebbende ety-

[p. 168]

mologische woordenboeken (De Vries-De Tollenaere 1997, s.v. paling: ‘herkomst onbekend’; FEW, 16. Band (1959) s.v. pâlinc: ‘zu dem etymologisch noch nicht gedeuteten mndl. pâlinc’) maanden ons tot voorzichtigheid. Per slot is het VMNW geen etymologisch woordenboek en dus niet het eerstaangewezen woordenboek om met nieuwe etymologieën te komen of oude etymologische knopen door te hakken (zie ook de Inleiding bij het VMNW). Enerzijds waren er vormen met een -d-: padeling-, paleding, paelding, maar daarnaast ook vormen zonder -d-: palinc. Omdat deze laatste vorm uitsluitend als toenaam voorkwam, waarbij altijd de mogelijkheid van een andere etymologie open moet worden gehouden, hebben we een lemma paeldinc naast een lemma palinc opgesteld, met onderlinge verwijzingen, en bij beide dezelfde mogelijke afleiding, die tot een eventuele identiteit zou kunnen doen besluiten. Bovendien is er rekening gehouden met eventuele interferentie van hypocoristica, omdat een naamkundig element pald- ook bij Morlet wordt gesignaleerd. Kortom, voorzichtig, duidelijk en verantwoord.

2 De reconstructies

Het VMNW gebruikt asterisken bij gereconstrueerde of veronderstelde vormen. Dat is geen doodzonde, maar algemene etymologische praktijk. Vormen die je veronderstelt, krijgen een asterisk. Niet echter, zoals De Tollenaere beweert, de twee vormen van ons uitgangspunt: paeldinc en palinc. Beide hebben geen asterisk. De eerste veronderstelde vorm is *paþaling-, terecht met asterisk, omdat het de door ons aangenomen grondvorm is van het wel overgeleverde padeling- (zie hierboven). De hieruit door syncope ontstane vorm paedlinc krijgt weer wel een asterisk, want deze tussenvorm is als zodanig niet aangetroffen. Ook de door assimilatie opgekomen vorm paellinc (niet paellinck, zoals De Tollenaere verkeerdelijk overschrijft) is in deze gedaante niet geattesteerd en wordt dus voorzien van een asterisk. De strekking van de kritiek van De Tollenaere op dit punt ontgaat ons.

3 De metathese

Het VMNW heeft alle relevante woordvormen verantwoord, die in de literatuur geattesteerd waren. Dit in tegenstelling tot De Tollenaere die een vorm als padeling [1080, de oudste vorm nog wel!] buiten beschouwing laat, een vorm overigens die niet past binnen zijn etymologisch voorstel. Toch zijn er in de voorhanden literatuur tenminste vier plaatsen, waar een dergelijke vorm optreedt. Allereerst natuurlijk het VMNW waar de reconstructie *paþaling- wordt gegeven. Die is natuurlijk niet ‘gefantaseerd’, zoals hij op p. 352 vriendelijk veronderstelt, maar gebaseerd op het padelingorum in de, ook door hemzelf aangehaalde, oorkonde van Robrecht de Fries uit 1080. Voor de volledigheid noem ik nog het FEW t.a.p. waar op het Mlat. padelingus, -a wordt gewezen en Du Cange VI, p. 87 met een uitgebreid artikel padelenga dat ook gebaseerd is op de reeds genoemde oorkonde van Robrecht de Fries van 1080. We hadden dat natuurlijk allemaal in onze lexicaal-semantische beschrijving in het VMNW kunnen verwerken, maar nogmaals: het VMNW is geen etymologisch woor-

[p. 169]

denboek. Even verder kijken in de hem door Emily Kadens gesignaleerde bron, Vercauteren 1938, en hij was over tria pondera padelengorum gestruikeld. Met bovenstaande gegevens op tafel is een etymologie van paeldinc uit pael en dinc heel onwaarschijnlijk, zo niet geheel onmogelijk. Daarentegen blijkt onze ‘onnodige’ metathese voor een correcte verantwoording van alle overgeleverde vormen onontkoombaar.

Besluit

Er zijn bovendien twee andere punten, die de etymologie van De Tollenaere nog zwakker maken dan zij al is. Allereerst is het niet erg waarschijnlijk dat het suffix -ing in paling een andere oorsprong zou hebben dan het -ing van andere visnamen als bokking, haring, houting, spiering, wijting. Het is echter niet geheel uitgesloten. Maar een vervanging van de afleidingssyllabe -ing door een tweede samenstellend lid -ding, waarbij ook nog een noodoplossing voor het afwijkend woordgeslacht moet worden gecreëerd, lijkt me toch teveel van het goede. Dat het woord paalding ondanks het geslachtsbepalende tweede lid ding, dat onzijdig is, toch mannelijk is gebleven komt volgens De Tollenaere, omdat het ‘het de-genus van het semantisch bepalende eerste deel’ krijgt.

De conclusie kan tweeledig zijn: 1. dat de poging van De Tollenaere om tot een etymologische verklaring van het woord paling te komen als mislukt moet worden beschouwd, en 2. dat zijn kritiek op de lexicaal-semantische beschrijving van het woord paeldinc/palinc in het VMNW, in elk geval op de besproken drie punten, niet terecht is.

Adres van de auteur: Redactie VMNW, Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Postbus 9515, nl-2300 RA Leiden

Bibliografie

Corpus-Gysseling - M. Gysseling: Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), 's-Gravenhage (later Leiden) 1977-1986.

Du Cange - Charles Du Fresne Sieur Du Cange: Glossarium mediae et infimae Latinitatis. Nachdruck der Ausgabe von 1883-1887. Graz 1954.

FEW - W. von Wartburg e.a.: Französisches etymologisches Wörterbuch. Band 16 (1959).

Kadens 1999 - Emily Kadens: ‘Vreemde woorden in een vreemde taal. Volkstaalwoorden in Latijnse documenten uit Vlaanderen vóór 1250’. [Vertaald uit het Engels]. In: Taal en Tongval Themanummer 12, De verschriftelijking van het Nederlands, p. 35-54.

Morlet I - M.-Th. Morlet: Les noms de personne sur le territoire de l'ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. I. Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. Paris 1968.

Vercauteren 1938 - F. Vercauteren: Actes des comtes de Flandre 1071-1128. Bruxelles, 1938.

VMNW - W.J.J. Pijnenburg, K.H. van Dalen-Oskam, K.A.C. Depuydt, T.H. Schoonheim: Vroegmiddelnederlands Woordenboek. Groningen 2001.

De Vries/De Tollenaere - J. de Vries / F. de Tollenaere: Etymologisch Woordenboek^20, Utrecht 1997.