Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 109

[p. 189]

Jos Beltman - Astrid Holtman - Wim Zonneveld
De Nederlandse ‘Odysseia’ als dactylisch gedicht

1. Inleiding

In de tweede helft van 1991 verscheen een nieuwe Nederlandse vertaling van Homerus' Odyssee, van de hand van de schrijfster Imme Dros. Deze vertaling had twee belangrijke eigenschappen. In de eerste plaats had de vertaalster een poging gedaan tot een moderne, in elk geval niet-archaïsche, woordkeus. In de tweede plaats gebruikte zij een Nederlandse versie van de oorspronkelijke Griekse versmaat, de dactylische hexameter. Beide elementen worden nadrukkelijk vermeld op de flaptekst van het boek, op de volgende manier:

[1] De verhalen over Griekse koning Odysseus, de ‘slimme man’, die tien jaar vocht in de oorlog om Troje en daarna tien jaar moest rondzwerven, hebben door de eeuwen heen een groot publiek getrokken vooral dank zij de weergaloze verzen van Homeros. [...] Van dit boek [...] heeft de schrijfster Imme Dros een nieuwe, metrische vertaling gemaakt. Nieuw, omdat het Nederlands dat zij Homeros geeft soepel loopt, en helder en hedendaags is. Metrisch, omdat ook de vertaling bestaat uit hexameters, maar zónder dat die zes voeten bij het lezen aanleiding geven tot een lelijke dreun waaronder woorden en beelden (en lezers) lijden.

Wat betreft de Nederlandse woordkeus is er een verband te leggen met de functie waarin Imme Dros oorspronkelijk bekend is geworden: die van kinderboekenschrijfster. Het was dan ook aanvankelijk de bedoeling (zo blijkt uit een interview in Vrij Nederland van 12 oktober 1991) dat het nieuwe werk misschien niet in z'n geheel een

[p. 190]

kinder-versie van Odysseus' avonturen zou worden, maar in elk geval wel een ‘goed spannend verhaal’. Toen de oorspronkelijke structuur vervolgens toch te belangrijk bleek om op te geven, haakte de eerste uitgever af en kwam een andere - Querido - in beeld, die de huidige opzet accepteerde. Dros zelf vindt het niet erg dat het uiteindelijk geen ‘echt kinderboek’ geworden is, omdat ze, zoals ze zegt, die terminologie nogal ‘kunstmatig’ vindt.

Een van de opvallende gevolgen van de keus voor een metrische vertaling is dat klemtoon daardoor een belangrijk element werd, en namen een meer oorspronkelijk uiterlijk kregen, inclusief de naam van de auteur en het boek: ‘Mijn oude lerares Grieks wees me erop. Ik blijf een schoolfrik, zei ze, als ik de klemtoon verkeerd legde en ódyssee zei. Daarom werd het, om klemtoonvergissingen te voorkomen, Odysseia. En waarom dan ook niet Penelopeia, Kassiopeia, Achilleus? [...] Dus ook Homeros, Telemachos’.

In recensies in de media hebben ook deze beide aspecten van Dros' vertaling de aandacht getrokken. Daarbij wordt zij geprezen voor haar eigentijds-Nederlandse benadering, bij voorbeeld door Van Dolen in De Volkskrant van 6 december 1991. Erkennende dat elke vertaling van dit werk letterlijk een ‘onmogelijke taak’ is¹, zegt hij: ‘Dat Imme Dros in eigentijds Nederlands heeft vertaald, lijdt geen twijfel. Zij heeft een benijdenswaardige natuurlijke toon getroffen en de Homerische heldendichten op menselijke wijze benaderd. Deze aanpak heeft het dichtwerk een stuk toegankelijker gemaakt.’

In dit artikel willen wij echter ingaan op het tweede punt: de versmaat van de Odysseia.² Zoals gezegd: hij is geschreven in een Nederlandse versie van de dactylische hexameter, een techniek die, in de woorden van Van Dolen, Homerus ‘met virtuoos gemak’ hanteerde. Eerdere Nederlandse metrische vertalingen dateren van het eind van de vorige eeuw (Vosmaer) en van vlak voor en vlak na de oorlog (Timmerman, Boutens, Kuiper), en er zijn proza-vertalingen van Schwarz (1951) en Van Gelder (1959). Maar de dactylus als metrum is in het Nederlandse taalgebied nooit erg populair geweest; en ook hoeft niet elke metrische vertaling van Homerus in een Germaanse taal per sé dactylisch te zijn: zo bestaan er in het Engelse

1 Dit zijn overigens oorspronkelijk (letterlijk) ‘gevleugelde’ woorden van W.J. Verdenius, zie Verdenius (1958) aangehaald in de eerste zin van De Jong en Rijksbaron (1992).

2 Wie in de algemene kanten van het vertalen van Homerus geïnteresseerd is, verwijzen we naar een bespreking van een aantal recente Engelse vertalingen, in Lloyd-Jones (1991).

[p. 191]

taalgebied jambische vertalingen van Robert Fitzgerald en van Alexander Pope, in de typisch Engelse jambische pentameter, en er is een Nederlandse vertaling in die traditie van Aafjes (1965).

Over dit aspect van de vertaling heerste tot nu toe veel minder groot enthousiasme. Van Dolen zegt er over: ‘Mijn bezwaar tegen haar verstechniek is dat de verzen teveel rammelen en dat het ondoenlijk is haar hexameters metrisch voor te dragen’. Een vergelijkbaar oordeel werd gegeven in een lezing aan de V.U. van november 1991 door D.M. Schenkeveld: hij heeft er ‘de grootste moeite mee’ en ‘ik loop voortdurend vast wanneer ik hardop deze verzen voorlees’. H. Oranje in Trouw (24 oktober 1991) zegt: ‘Het zijn hobbelende en klepperende quasi-verzen’. En W. Kassies (1992) in Hermeneus: ‘Wie deze vertaling werkelijk als poëtische, of laat ik het voorzichtiger zeggen, als metrische vertaling probeert te lezen, legt binnen de kortste keren het loodje’. De Jong & Rijksbaron (1992) ‘kunnen niet anders doen dan [zich] aansluiten bij het oordeel van Kassies’.

Wat echter onmiddellijk opvalt bij lezing van alle bovengenoemde stukken is dat zij niet verder komen dan het gegeven oordeel, op basis van het ‘hardop lezen’ of ‘voordragen’ van het werk, terwijl er bij een analyse van een door een dichter (of dichtende vertaler) gebruikte versmaat en dichttechniek toch nog wel wat meer komt kijken. Nu kan er in het korte bestek van een recensie uiteraard nauwelijks meer dan een ‘algemene’ indruk worden gegeven, maar ook het langere artikel van De Jong & Rijksbaron stelt op dit punt teleur. Na een op zes regels tekst gebaseerde analyse van de gebruikte spondeeën, en de nauw aan voorlezen verwante noties enjambement en caesuur, melden zij dat die slecht voldoen aan de ‘klassieke’ criteria. Zij vervolgen dan (p. 210): ‘Nu zouden we kunnen zeggen: tant pis voor de relatie met Homerus, als het resultaat maar ritmisch bevredigend is. Maar dat is nu juist in het geheel niet het geval. Als men de Nederlandse woordaccenten volgt, ontstaat er bij hardop lezen, en zelfs bij gewoon lezen, geen ritmische regelmaat. Met andere woorden: Dros is er wat al te grondig in geslaagd een dreun te vermijden’. In de conclusies wordt dat dan nog: ‘Als haar vertaling naast het origineel wordt gelegd is

[p. 192]

de conclusie onontkoombaar dat Dros aan het metrum op geen enkele manier recht doet’. Dat zijn zeer harde woorden, afgeleid van een magere basis, die daardoor verre van fair zijn ten opzichte van de auteur.

Geprikkeld door deze situatie, en vanuit onze vakmatige interesse voor het gebied van de metrische analyse, hebben wij ons dan ook gedurende een periode van een paar maanden, in werkgroepverband, tamelijk intensief met Dros' Odysseia als metrische vertaling bezig gehouden, om meer inzicht te krijgen in een lang stuk tekst in een voor het Nederlands schaarse versmaat, en om over Dros' gebruik ervan tot een zo gefundeerd mogelijk oordeel te komen. Dit artikel is een verslag van onze bevindingen. Laten we daarbij ook vooropstellen dat we met ‘oordeel’ in eerste instantie een zo expliciet mogelijke analyse bedoelen, die de aard van de door Dros gebruikte versmaat zo goed mogelijk verheldert: er zijn verschillende soorten dactylische hexameter die een dichter of vertaler in principe kan gebruiken, en er kan zich in deze versmaat (of in metrisch dichtwerk überhaupt) een reeks van verschijnselen voordoen die eerst moet worden onderzocht voordat de individuele stijl van de auteur (/vertaler) duidelijk is. Zoals zal blijken steunen we daarbij op onderzoek op het Anglistisch taalgebied, waarop in de generatieve fonologie en later de metrische fonologie in de laatste 25 jaar een kader is geschapen om over dit soort zaken te praten, waarbinnen uitvoerige analyses zijn verschenen van het werk van de meeste klassieke Engelse en Amerikaanse dichters (Chaucer, Shakespeare, Milton, Donne, Longfellow, enz.) van de hand van fonologen als Halle & Keyser, Kiparsky, Hayes, Nespor & Vogel, en Prince. Men houdt zich binnen die (ondanks alles toch nog jonge) traditie bezig met de vraag hoe het taalmateriaal door de dichter wordt gepast op het abstracte schema van het metrum waar hij of zij in werkt, en probeert uit die vergelijking conclusies te trekken, hopelijk taalkundig zo interessant mogelijke conclusies. Die kúnnen liggen op het gebied van enjambement, de caesuur en het gebruik van spondeeën, maar net zo goed op dat van het gebruik van functiewoorden, antimetrisch gebruikte woorden, ritmische verschijnselen in woordgroepen, enz.

[p. 193]

Onze uiteenzetting is daartoe als volgt opgezet. In sectie 2 geven we een korte samenvatting van de belangrijkste kenmerken van de ‘klassieke’ Griekse dactylische hexameter. In sectie 3 geven we een inleiding in een verstechniek die voor moderne westerse ogen wat sneller te vatten is, en die bovendien, zoals boven vermeld, de laatste jaren uitvoerig is onderzocht: de in het Engelse taalgebied uiterst populaire jambische pentameter. Belangrijke eigenschappen daarvan gaan op voor versmaten in het algemeen. In sectie 4 geven we onze analyse van de door Dros metrisch vertaalde Odysseia. En in sectie 5 volgen onze conclusies. We zullen daar ook proberen een relatie te leggen tussen onze conclusies en die van de boven geciteerde, eerdere commentatoren.

2. De Homerische Hexameter

De klassieke Griekse poëzie is geschreven in verschillende vormen van heffingenvers, ook wel alternerend vers genoemd. In deze versvorm wisselen ‘heffingen’ en ‘dalingen’, of ‘sterke’ en ‘zwakke lettergrepen’ elkaar regelmatig af, waarbij binnen een dichtwerk het aantal heffingen per versregel (ongeveer) gelijk is. Ook het Nederlands kent dit type poëzie, maar er is een opvallend verschil in de inhoud van de begrippen ‘sterk’ en ‘zwak’ in de twee talen. In het klassieke Griekse vers wordt een doorslaggevende rol gespeeld door de ‘lengte’ van een lettergreep, voornamelijk (maar lang niet alleen) in termen van de lengte van de centrale klinker van de lettergreep. In Nederlandse poëzie speelt dat lengte-begrip geen rol: wij hebben een moedertaal waarin klemtoon (of juist afwezigheid daarvan) een metrisch doorslaggevende eigenschap van een lettergreep is. We zullen dat zo verduidelijken, maar laten we eerst nagaan wat een dactylische hexameter eigenlijk is.

Onder de meer gebruikelijke versmaten (jambe, trochee, anapest, enz.) heeft een klassieke dactylus de volgende schematische vorm: ‘-..’, waarin de ‘-’ een ‘sterke’ positie of lettergreep weergeeft, en de ‘.’ een ‘zwakke’. In een taal waarin klemtoon aan de basis ligt van de versmaat, past de naam van de maat zelf dus in de dáctylus. Verder

[p. 194]

spreken we van een hexameter (Grieks hex = ‘zes’) wanneer, zoals bij Grieks episch vers, zes opeenvolgende dactyli een versregel vormen.

Dit basispatroon van zes opeenvolgende dactyli komt in de praktijk nooit voor. Daar zijn twee redenen voor. In de eerste plaats is de laatste voet nooit drie- maar altijd twee-lettergrepig. De twee zwakke posities samen worden daar systematisch vervangen door ‘een’ lettergreep, lang of kort. In de tweede plaats mag in alle andere (vijf) voeten elk paar zwakke posities vervangen worden door een lange lettergreep. De voet heet in dat geval een spondee. Daarmee is het schema voor de klassieke dactylische hexameter dus in de praktijk het volgende:

[2]
	/-../-../-../-../-../-x/
	- - - - -

In een taal waarin ‘lengte’ de basis van de versmaat vormt, wordt de eerste positie van de voet bezet door een lange lettergreep, de andere positie(s) door twee korte of een lange (plus als bijzonderheid de genoemde aard van de laatste voet).

Door deze mogelijkheden tot afwisseling bestaat een versregel niet voortdurend uit de verwachte 18 lettergrepen, maar varieert het aantal in werkelijkheid van 12 tot 17: minimaal 6 spondeeën, maximaal 5 echte dactyli en 1 spondee. Men kan nagaan, dat er nu 32 mogelijke soorten versregels zijn, al naar gelang het aantal en de posities van de spondeeën. (We zullen straks van al deze mogelijkheden voorbeelden geven uit de vertaling van Dros.) Maar laten we eerst een Griekse en een Nederlandse regel met elkaar vergelijken (stippen representeren hier lettergreep-grenzen):

[3] a. G.: tis tar / sphoo.e the. / oon e.ri. / di k.su.ne. / ee.ke ma. / ches.thai (Ilias: 1.8)
b. N.: Zendt de ont / zagbre / afgrond uit / giftige / kaken ten / hemel (J. Kinker, Eneas)

In het Griekse voorbeeld zijn de tweede, derde en vijfde voet keurige dactyli, met lange klinkers in de eerste positie, en korte in de twee

[p. 195]

zwakke. De drie overige sterke posities worden gevuld met klinkers die weliswaar kort zijn, maar dat is toegestaan volgens de regel dat korte klinkers in een ‘gesloten’ lettergreep óók ‘als lang tellen’ (net als soms tweeklanken). De eerste en de laatste voet zijn spondeeën.

In het Nederlandse voorbeeld in [3b] speelt een indeling in lengte onder de verschillende lettergrepen absoluut geen rol. Maar men verkrijgt hier juist een metrische scandering door het klemtoonpatroon te volgen van de zin en de erin opgenomen woorden:

[3] c. Zéndt de ont / zágbre / áfgrond uit / gíftige / káken ten / hémel.

Merk op dat in deze versregel lettergrepen voorkomen, die volgens het ‘lengtecriterium’ (maar niet volgens het ‘klemtooncriterium’) als ‘sterk’ gelden. De bisyllabische voeten zijn in feite pure trocheeën.

De dactylus is in de Nederlands metrische traditie nooit een heel erg populaire versmaat geweest. Die eer valt ook bij ons te beurt aan de jambe, zij het typisch in de vorm van de alexandrijn met 12 lettergrepen per versregel in plaats van de 10 van de Engelse jambische pentameter. Hoe het gebruik van de jambe in het Nederlandse taalgebied ontstond met de invoering van de Renaissance, kan men in elk van de klassiekers van de Nederlandse metriek nagaan, zoals Van Duyse (1854), Van Elst (1919) en Kossmann (1922). Het eerste gebruik van de dactylus wordt toegeschreven aan Hooft, wiens gedichten in 1636 in een anthologie werden verzameld (Van Duyse 1854, p. 296-8). Een bekend voorbeeld is zijn gedicht Klaartje, waarvan het eerste couplet als volgt loopt:

[4] Klaartje, wat heeft ‘er uw hartje verlept,

Dat het verdrietjes in vroolijkheid schept,

En t’ aller tijdt even benepen, verdort,

Gelijk als een bloempje, dat dauwetje schort? [enz.]

Van Duyse noemt dit een ‘lief stukjen’, en hij is het dan ook niet met het oordeel eens van een van zijn voorgangers dat per definitie deze versmaat (de ‘trippelmaat’) voor een taal als het Nederlands ‘een moeijelijken gang’ zou moeten hebben: dat hangt helemaal af van ‘het vloeiende van den minder of meer gelukkigen versbouw’, en van de vermogens van de dichter dienaangaande.

[p. 196]

De kern van Hoofts versregel bestaat hier uit 3 dactylische voeten, die sporadisch een trochee zijn. De versregel eindigt in een ‘monosyllabische voet’ die een beklemtoonde lettergreep is, en hij begint in de tweede helft van elk couplet met een extra onbeklemtoonde lettergreep (in de termen van de metrische fonologie een ‘extrametrische’ lettergreep).

Dit voorbeeld is slechts bedoeld als korte kennismaking met de Nederlandse dactylus. De homerische versmaat, inclusief die van Dros' vertaling, is weliswaar ook dactylisch, maar zoals we gezien hebben volgens een ander schema opgezet.

In een recent artikel in Kiparsky & Youmans (1989) geeft de metrische fonoloog Alan Prince een principiële bespreking van mogelijke, ‘natuurlijke’, versmaten (zie ook de op zijn werk gebaseerde opmerkingen in Kiparsky (1977:228-9)). De dactylus heeft in principe drie manifestatie-mogelijkheden, gegeven het feit dat de eerste positie de sterkste moet zijn, en dat metrische ‘constituenten’ altijd binair vertakken. In de bomen-notatie van de metrische fonologie staat s voor ‘sterk’ en w voor ‘zwak’.

Maar Prince toont vervolgens aan dat de derde mogelijkheid op universele gronden is uitgesloten, vanwege wat hij noemt de ‘Tactus Level’-hypothese:

[6] Opsplitsingen van metrische constituenten zijn nooit jambisch (hebben nooit rijzende prominentie: w-s)

Hij verbindt dit aan eigenschappen van muziek-ritme, maar dat zullen we hier terzijde laten. Van de overige twee mogelijke dactyli die wel aan [6] voldoen, laat hij zien dat de ‘klassieke’ dactylische hexameter de rechter koos: ‘s-s-w’, d.w.z. de ‘rechtsvertakkende’ dactylus. Dit althans geeft volgens Prince de helderste analyse van de ‘caesuur’ in een gegeven versregel, de zeer beperkte hoeveelheid plaatsen waar een ‘natuurlijke’ pauze (relatief zware syntactische

[p. 197]

grens) kan vallen.³ Maar we hebben in sectie 1 al vermeld dat Dros de ‘klassieke’ caesuur zeker niet hanteert. Hoewel we straks wel op haar caesuur-gebruik zullen ingaan, zullen we bij onze pogingen te bepalen of ook de dactylus van de Odysseia de klassieke rechtsvertakkende is, onze conclusies dan ook niet baseren op een analyse van de caesuur.

3 In de klassieke dactylische hexameter ligt de caesuur altijd in voet 3 of voet 4; in voet 3 op een van beide beschikbare plaatsen (midden in een spondee, of tussen de drie lettergrepen van een dactylus), en in voet 4 altijd na de eerste lettergreep.

3. De jambische pentameter

Beschouw de volgende versregels uit respectievelijk Shakespeare's Sonnet 106, en John Donne's ‘Elegey’:

[7] of hand, of foot, of lip, of eye, of brow

before, behind, between, above, below

Hoewel het hier op het eerste gezicht niet om erg spectaculaire versregels gaat, zijn zij toch interessant omdat ze perfecte voorbeelden zijn van de versmaat waarvan sinds Geoffrey Chaucer (eind 14e eeuw) de dichters van het Engelse taalgebied zich in grote delen van hun werk hebben bediend: de jambische pentameter (ook wel ‘heroische versmaat’ genoemd). In een regel met deze versmaat zijn tien posities beschikbaar, met een regelmatige afwisseling van zwak en sterk:

[8] w s w s w s w s w s

Het eerste dat we kunnen constateren is dat de twee bovengegeven versregels tien lettergrepen bevatten. Deze regelmaat kunnen we vastleggen in de volgende, algemeen geldige conditie voor versmaten:

[9] Er is een één-op-één relatie tussen het aantal lettergrepen van een versregel, en het aantal posities in de abstracte versmaat.

Vervolgens bevatten de twee versregels een opvallende afwisseling van onbeklemtoonde en beklemtoonde lettergrepen. Die wordt bereikt door het aanwenden van twee klemtoonregels van het Engels (die ook gelden voor het Nederlands): (i) in woordgroepen

[p. 198]

(hoe klein of groot ook) zijn functiewoorden (lidwoorden, voorzetsels, voegwoorden, enz.) in de regel onbeklemtoond, en inhoudswoorden beklemtoond; en (ii) in voorzetsels met prefixen zijn die prefixen onbeklemtoond. Er ontstaat dus weer een correspondentie die we kunnen vastleggen in een algemeen geldige conditie:

[10] Beklemtoonde lettergrepen zijn verbonden met de sterke posities van de abstracte versmaat.

Dit betekent dat in een jambische pentameter de beklemtoonde lettergrepen vallen op alle schematische ‘even’ posities, en in een dactylische hexameter op alle ‘derde’ posities, beginnend met de eerste (met de optie voor spondeeën daar natuurlijk nog aan vast gebouwd).

‘Ideale versregels’ als de bovenstaande zijn wel te vinden, maar niettemin sterk in de minderheid bij de dichters die van de jambische pentameter gebruik maken. Sterker nog: het metrum zou uiterst saai worden als het hierbij bleef. Dichters gebruiken dus afwijkingen.

Een van de bekendste ‘afwijkingen’ van het ideale jambische patroon is dat functiewoorden of onbeklemtoonde lettergrepen van meersyllabische woorden, mogen voorkomen in even (d.w.z. sterke) posities. Zie de volgende regels:

[11] The sinew and the forehand of our host

(Troilus & Cressida 1.3.143)

That the precipitátion might down stretch

(Coriolanus 3.2.4)

Zulke voorbeelden staan in de literatuur bekend als ‘mismatches’, maar merk wel het volgende op: omdat [10] niets zegt over on-beklemtoonde lettergrepen, is het voorkomen van regels als die in [11] een automatisch gevolg van de analyse tot op dit punt. Weliswaar onderbreken de onbeklemtoonde lettergrepen dus de ‘dreun’, maar je zou kunnen zeggen dat juist dat hun ‘stilistische’ functie is, en dat de formulering van [10] in dat opzicht dus correct is.

Het begrip ‘mismatch’, waarbij dus de ideale correspondentie

[p. 199]

tussen even-beklemtoond en oneven-onbeklemtoond wordt doorbroken, geeft de onderzoeker ook de gelegenheid om een poging te doen in taalkundige termen het moeilijke begrip ‘stijl’ van een individuele dichter te definiëren. In de recente metrische literatuur gebeurt dat bijvoorbeeld in Kiparsky 1977, Hayes 1983, 1989, en Prince 1989, met interessante, fonologisch-theoretische implicaties. Het zou te ver voeren de details daarvan hier te bespreken. In plaats daarvan noemen we nog een verschijnsel dat frequent bij alle auteurs voorkomt, namelijk de initiële inversie, het omkeren van de zwak-sterk verhouding tussen de eerste twee lettergrepen van een versregel, of aan het begin van een grote syntactische woordgroep binnenin een versregel. Deze is bij álle dichters relatief frequent. Beschouw de volgende regels:

[12]	a.
	Shakespeare:	- Signifies that from you great Róme shall súck (Julius Caesar, 2.2.87)
	Milton:	- Regions of sórrow, dóleful shádes where peace (Paradise Lost, 1.65)
	Keats:	- Silent upon a peak in Darien (Chapmans's Homer, x.xx)
	Chaucer:	- Witnesse on Máthew, but in special (The Pardoner's Tale, 634)

b.
Shakespeare:	- When workmen strive to do better than well (King John, 4.2.28)
Milton:	- Of Eve, whose Eye darted contagious Fire (Paradise Lost, 9.1036)
Shelley:	- And yet to me welcome upon the wave (Promotheus Unbound, 1.44)

De eerste lettergreep van de onderstreepte meersyllabische woorden heeft steeds hoofdklemtoon.

Zoals in de inleiding vermeld is, heeft de Engelse dichter Alexander Pope (1688-1744) een metrische vertaling van de Odyssee geschreven (1725-6), niet in de klassieke dactylus maar in de voor

[p. 200]

het Engelse taalgebied ‘gebruikelijke’ jambische pentameter. En zijn voorbeeld is voor het Nederlands nagevolgd door Bertus Aafjes, in zijn vertaling van 1965. Om de lezer, na de bovenstaande informatie, een indruk te geven hoe dat loopt, geven wij hieronder een passage uit Aafjes' vertaling (het begin van Boek 6, dat ook is gebruikt door De Jong & Rijksbaron (1992)). De lezer kan zelf meescanderen.

[13] Daar lag hij dan, de onversaagde held,

Door slaap en door vermoeidheid overmand,

Maar ondertussen ging Godin Athene

Naar 't land en naar de stad van de Faiaken.

Eens woonden zij in 't wijde Hypereia

En hadden daar als buren de Cyclopen

Die door hun grote kracht hun meerdren waren

En die hun altijd overlast bezorgden

We zullen zometeen zien hoe deze passage vaart in Dros' Odysseia.

4. De odysseia als dactylisch gedicht

4.1. Inleiding: van 12 tot en met 17

Zoals we gezien hebben, heeft de basisregel van de klassieke dactylische versmaat betrekking op het aantal ‘posities’ in een versregel. Dat aantal kan variëren van 12 tot en met 17, afhankelijk van het aantal letterlijke ‘dactyli’ in een regel. We beginnen onze illustratie daarvan met eerste 5 versregels van Dros' Odysseia (p. 15, regels 1-5), die samen ook de eerste zin vormen. Hierin varieert de lengte van 14 tot 16 posities. We geven het aantal er achter aan:

[14] Zing van de man van de duizend listen, Muze, die zoveel (15)

rondzwierf, nadat hij de heilige stad van Troje verwoest had, (16)

die van veel mensen zag hoe ze woonden en wist hoe ze dachten, (16)

die veel ellende kreeg te verduren op zee, terwijl hij (15)

vocht voor zijn leven en voor de thuiskomst van zijn vrienden. (14)

[p. 201]

De volgende stap is om te kijken of deze regels gemakkelijk in een dactylisch schema passen, waarbij we als vuistregel hanteren dat inhouds-woorden klemtoon dragen op hun enige of meest prominente lettergreep, en dat alle polysyllabische woorden een meest prominente lettergreep hebben. We krijgen dan het volgende:

[15] 15:1 Zíng van de / mán van de / dúizend / lísten, / Múze, die / zóveel

15:2 róndzwierf, na / dát hij de / héilige / stád van / Tróje ver / wóest had,

15:3 die van veel / ménsen / zág hoe ze / wóonden en / wíst hoe ze / dáchten,

15:4 die veel el / lénde / kréeg te ver / dúren op / zée, ter / wíjl hij

15:5 vócht voor zijn / léven / en voor de / thúiskomst / van zijn / vríenden.

Dat lijkt dus te kunnen, en deze regels lokken daarbij het volgende commentaar uit:

-	Enjambement, het doorlopen van de syntactische constructie over versregel-grenzen, is volstrekt normaal; er hoeft zelfs geen zware syntactische grens aan het eind van de versregel te liggen.
-	Voetgrenzen hoeven niet te corresponderen met woordgrenzen of syntactische grenzen.
-	Voeten mogen geheel gevuld worden met functiewoorden.
-	Finale voeten zijn niet alleen tweelettergrepig, maar trocheïsch (s-w).
-	Er wordt mede gebruik gemaakt van de meest natuurlijke (ritmische) klemtoonpatronen in syntactische groepen.

Een voorbeeld van het derde punt is en in regel 15:5: de ‘sterke’ positie in de derde voet wordt gevuld met een zwak woord. We gaan er hierbij vanuit dat het ‘telwoord’ veel in 15:3 en 15:4 ook als functiewoord moet worden opgevat, en dat voorzetsels als functiewoorden tellen. Regel 15:3 heeft een alternatieve lezing waarbij hij begint met [die van / veel mensen...]. Deze lijkt natuurlijker, maar in dat geval moet verklaard worden hoe ménsen de twee zwakke posities kan dekken; op zulk soort verschijnselen komen we later nog terug.

Een voorbeeld van het vierde punt is de beklemtoning van zoveel aan het eind van 15:1. Het patroon met eindklemtoon voor dit

[p. 202]

woord zou in principe ook kunnen, maar in de woordgroep die zóveel róndzwierf is de beginklemtoon de meest natuurlijke, waardoor de laatste voet van de versregel ook hier trocheïsch is.

Door de eerste 5 versregels kunnen we dus regels van 14, 15 en 16 posities illustreren. We kunnen nu ook willekeurig elders in de Odysseia een andere passage selecteren, bijv. het begin van hoofdstuk 6, dat correspondeert met het stukje van Aafjes in [13] (101:1-6):

[16] Zo lag de / held O / dysseus, die / veel heeft / moeten ver / duren, (15)

daar ge / veld door / slaap en / uitputting, / maar A / thene (13)

ging naar het / volk en de / stad van / de Fa / iaken. Zij / woonden (15)

vroeger in / Hype / reia / met de / weidse / vlakten (13)

naast arro / gante Ky / klopen, / die veel / sterker / waren (14)

en voort / durend / strooptochten / tegen hen / onder / namen. (14)

Twee regels van 13 lettergrepen lang voegt deze passage aan de verzameling toe. In deze tekst is het de caesuur in de vijfde voet van 101:3 die De Jong & Rijksbaron treft als niet-klassiek. Zij noemen dezelfde regel verder onmetrisch, omdat zij hem vanaf de derde voet als volgt scanderen:

[17].../ stad van de / Faia / ken. Zij / woonden.

Maar dat lijkt een misverstand: het functiewoord de mág in de eerste positie van zijn voet staan, en de boven gegeven scandering is ongetwijfeld de bedoelde. (We komen aan het eind van dit artikel overigens nog op de metrische lezing van deze regel terug.)⁴

Ondertussen moeten de kleinste (12 posities) en grootste (17 posities) hoeveelheid lettergrepen natuurlijk ook kunnen. Het volgende lijstje geeft wat voorbeelden daarvan:

[18] 12 posities

15:21 dóen, al / léen Po / séidon / niet, die / bléef ge / béten

16:19 ánders / zou O / réstes, / zóon van / Aga / mémnon

101:15 kwám naar / zijn pa / léis, om / dát zij / plánnen / sméedde

4 Voetnoot 32 van het artikel van De Jong en Rijksbaron zegt dat de onmetrische indruk van Dros' vertaling ‘mede [wordt] veroorzaakt door de onvoorspelbare manier waarop zij met eigennamen omspringt, zie Faiaken in v.3 en vgl. Nausithoös in v.11’. De laatstgenoemde eigennaam komt twee maal voor in de beginpassage van Boek 6, maar voor zover wij kunnen nagaan beide malen volstrekt metrisch gebruikt:
101:7 Daarvandaan / voerde de / godge / lijke Nau / sithoös / hen naar
101:11 en ver / deelde het / bouwland. Nau / sithoös / was in / tussen

[p. 203]

 

17 posities

 

16:32 waar een Go / din haar pa / léis heeft: de / dóchter van / átlas, de / Gód die

 

17:14 ómdat O / dýsseus het / óog van de / máchtigste / van de Ky / klópen

 

17:23 Dan zal Po / séidon zijn / wóede wel / íntomen: / als alle / Góden

De scandering verloopt steeds weer redelijk acceptabel, alleen wijzen we nog op het volgende nieuwe punt: voeten lijken nu ook gevuld te kunnen door meer onbeklemtoonde lettergrepen van langere woorden, als bij /Aga/-memnon (16:14, 19) en /onaf/-zienbare (16:31). Waarschijnlijk ligt er in zulke gevallen een bijklemtoon op de eerste lettergreep, die met de eerste positie van de dactylus correspondeert. De test voor deze veronderstelling is in principe duidelijk: een eigennaam als Pènelopéia of een adjectief als ònvergelíjkbaar kan, als er werkelijk zo'n bijklemtoon is, met zo'n bijklemtoon niet in een versregel met 12 posities voorkomen. Voor zover we kunnen nagaan klopt dat, maar zowel regels met 12 posities als woorden van een dergelijk type zijn vanzelfsprekend schaars.

Als laatste onderdeel van deze inleidende opmerkingen volgt nu de te verwachten lijst: 32 mogelijke scanderingen, gegeven de toegestane afwisseling van bi- en trisyllabische voeten buiten de laatste voet. Wat we weglaten zijn 2 mogelijkheden: de versregels van resp. 12 en 17 posities, waarvan de scandering totaal vastligt, en die zojuist al gegeven zijn in [18]. Maar voorbeelden van de andere 30 mogelijkheden zij die in [19]. De nummering loopt van (2) tot en met (31); ze zijn gerangschikt op lengte, en van elk type zijn er twee voorbeelden:

[19]	13	posities (5 mogelijkheden)
	(2)	3 2 2 2 2 2
	101:4	vroeger in / Hype / reia / met de / weidse / vlakten
	200:25	Als je je / vrienden / smeekt, be / veelt zelfs / om je / boeien
	(3)	2 3 2 2 2 2
	17:6	schepen / van de Ar / geiers / in het / brede / Troje?
	17:7	Waarom / haat je O / dysseus / dan zo, / Zeus? Waar / om dan?
	(4)	2 2 3 2 2 2

[p. 204]

16:31	van een / onaf / zienbare / zee, een / bosrijk / eiland
17:16	die de / Nimf Tho / ösa, de / dochter / van de / oude
(5)	2 2 2 3 2 2
16:35	Zij van / Atlas / houdt die / treurende / stakker / tegen
17:1	maar O / dysseus / wil al / leen nog maar / dood, zo / kwellend
(6)	2 2 2 2 3 2
16:14	dat hij / Aga / memnon / bij zijn / thuiskomst ver / moordde
101:16	voor de / thuisreis / van de / onver / schrokken O / dysseus.
14	posities (10 mogelijkheden)
(7)	3 3 2 2 2 2
16:1	Hij zat zich / kostelijk / te ver / maken / aan het / feestmaal
16:9	hebben het / altijd ge / daan, elk / kwaad komt / van de / Goden
(8)	3 2 3 2 2 2
15:14	tegenge / houden / in de ge / welfde / grotten / van een
101:10	zorgde voor / huizen, / wijdde er / tempels / aan de / Goden
(9)	3 2 2 3 2 2
16:34	zee en de / zuilen / schraagt die / aarde en / hemel / scheiden
17:20	net nog niet / dood, maar / laat niets / na om te / maken, / dat hij
(10)	3 2 2 2 3 2
15:12	oorlog en / zee ont / komen / waren, / zaten al / thuis, maar
15:26	andere / helft woont / aan de / kant waar / Helios / opkomt
(11)	2 3 3 2 2 2
16:5	hij dacht / aan de voor / name Ai / gisthos, / die ver / moord was
16:33	altijd / kwaad in de / zin heeft - de / diepte / kent van / elke
(12)	2 3 2 3 2 2
201:10	houdt hem / eeuwig ver / borgen, / nooit is de / lucht daar / helder
203:31	Maar in / eens hield het / op met / waaien, de / zee lag / vlak en
(13)	2 3 2 2 3 2
15:7	Want ze / groeven hun / eigen / graf, ze / waren zo / gek om
15:13	hij werd / ziek van ver / langen / naar zijn / vrouw en zijn / thuiskomst
(14)	2 2 3 3 2 2
16:8	Ach, wat / geven / mensen de / Goden toch / gauw de / schuld: wij
101:6	en voort / durend / strooptochten / tegen hen / onder / namen

[p. 205]

(15)	2 2 3 2 3 2
17:24	voor zijn, / kan hij / niet in zijn / eentje / tegen hen / ingaan
101:28	Dat laat / al die / prachtige / kleren / zo maar ver / slonzen!
(16)	2 2 2 3 3 2
15:25	helft woont / aan de / kant waar / Helios / ondergaat / en de
16:4	En hij / nam het / woord, de / vader van / mensen en / Goden

15	posities (10 mogelijkheden)
(17)	3 3 3 2 2 2
15:16	die ernaar / hunkerde / dat hij haar / echtge / noot zou / worden
16:10	maar zij be / zorgen zich / zelf meer el / lende / door hun / eigen
(18)	3 3 2 3 2 2
16:37	zo te be / toveren / dat hij / Ithaka / zal ver / geten
17:27	als de ge / lukkige / Goden / werkelijk / willen / dat de
(19)	3 3 2 2 3 2
15:1	Zing van de / man van de / duizend / listen / Muze, die / zoveel
17:22	Laten wij / samen be / denken / hoe O / dysseus naar / huis komt
(20)	3 2 3 3 2 2
15:4	die veel el / lende / kreeg te ver / duren op / zee, ter / wijl hij
15:17	Toen in de / kringloop / van de sei / zoenen het / jaar kwam / dat de
(21)	3 2 3 2 3 2
17:4	Raakt het je / niet, O / lympiër? / Heeft O / dysseus je / soms niet
200:24	Zo kun je / van de / zang van de / twee Si / renen ge / nieten
(22)	3 2 2 3 3 2
16:29	slimme O / dysseus / denk, die al / zo lang / diep on ge / lukkig
200:30	wel zal ik / alle / bei de / doorvaarten / voor je be / schrijven
(23)	2 3 3 3 2 2
101:11	en ver / deelde het / bouwland. Nau / sithoös / was in / tussen
101:27	Maar Nau / sikaä / hoe krijgt je / moeder zo'n / luie / dochter?
(24)	2 3 3 2 3 2
15:9	Die ont / nam hun de / dag van dc / thuiskomst. / Zing de ver / halen
15:11	Alle / andere / helden die / aan het / gapende / graf van

[p. 206]

(25)	2 3 2 3 3 2
16:36	en ze / blijft maar pro / beren / om hem met / tedere / woordjes
17:3	zien die / boven zijn / eigen / vaderland / Ithaka / opstijgt
(26)	2 2 3 3 3 2
15:6	Toch kon / hij zijn / vrienden niet / redden, hoe / graag hij ook / wilde
16:23	Hermes / stond ge / woon tegen / dovemans / oren te / praten!

16	posities (5 mogelijkheden)
(27)	3 3 3 3 2 2
101:23	ging bij het / hoofdeinde / staan en be / gon tegen / haar te / praten
153:27	punt in het / oog, terwijl / ik aan het / uiteinde / draaiend / kracht gaf
(28)	3 3 3 2 3 2
15:2	rondzwierf, na / dat hij de / heilige / stad van / Troje ver / woest had,
101:21	elk bij een / deurpost, de / glanzende / deuren / waren ge / sloten
(29)	3 2 3 3 3 2
15:15	machtige / nimf: Ka / lypso, de / stralende / van de Go / dinnen
15:27	daar ging Po / seidon / heen voor een / offer van / rammen en / stieren
(30)	3 3 2 3 3 2
16:20	kleinzoon van / Atreus, zo / dra hij / eenmaal een / man was ge / worden
17:35	dat hij de / trotse A / chaiers, / die hun haar / lang laten / groeien
(31)	2 3 3 3 3 2
16:25	Maar toen / zei de Go / din met de / zeegroene / ogen, A / thene
16:28	zulke / misdaden / pleegt - maar mijn / hart breekt ge / woon als ik / aan de

Zo blijken dus inderdaad alle 32 mogelijkheden van de dactylische hexameter in de Odysseia gebruikt te worden.⁵ Omdat het ons puur om het bestaan en gebruik van deze mogelijkheden te doen

5 Zie voor de corresponderende lijst Homerische versregels bijv. Rupprecht (1950:16-19). In sectie 4.4 ([44]) zullen we een versregel tegenkomen waarin het verbogen adjectief zanderige in zijn geheel een dactylus vult, waarschijnlijk door bedoelde ‘syncope’ van de interne schwa: [...het / zand'rige / Pylos]. Dit is het enige geval van dit type dat we zijn tegengekomen (in een regel met verder allemaal spondeeën), maar in principe zou dit verschijnsel het aantal gebruikte lettergrepen per regel nog kunnen doen oplopen. Merk overigens op dat de situatie zich niet had hoeven voordoen als gebruik was gemaakt van de optionaliteit van de vervoegings-schwa bij eigennamen.

[p. 207]

was, hebben we niet de beklemtoonde klinkers per voet aangegeven. Gemiddeld genomen zijn ook deze regels acceptabel te scanderen, hoewel niet allemaal: zie bij voorbeeld 17:7 in [19(3)], waarvan de scandering niet anders kan, maar de correspondentie tussen beklemtoonde lettergrepen en sterke metrische posities zeer twijfelachtig is. Hetzelfde geldt voor regel 16:28 onder [19(31)], en in mindere mate voor een aantal andere. We zullen straks op dergelijke regels terugkomen. We zullen nu eerst respectievelijk de bi- en tri-syllabische voeten van de Odysseia aan nader onderzoek onderwerpen.

4.2 De bisyllabische voet als trochee

De bisyllabische voet in de dactylische hexameter van de Odysseia is ongetwijfeld een trochee, dat wil zeggen een voet met de sterkteverhouding s-w. Zoals ook uit de bovenstaande versregels kan worden opgemaakt, zijn de meest favoriete invullingen van deze voet de volgende:

-	bisyllabische woorden met een schwa in de laatste lettergreep: duizend, listen, mensen, vlakten, vrienden, schepen, anders, enz.;
-	langere woorden met prefinale hoofdklemtoon: (Po)/séidon, (O)/réstes, (Aga)/mémnon, (Penelo) /péia, (el)/lénde, (ver)/lángen, enz.;
-	bisyllabische samenstellingen: thúiskomst, kríngloop, nóodlot, wíndvlaag, máaltijd, bósrijk, wégkwijnt, méebrengt, enz.
	Maar ook twee monosyllabische woorden kunnen in een trochee staan, met bij voorbeeld de volgende invullingen:
-	een voegwoord of voorzetsel als eerste woord: en de, van zijn, met de, om je, enz.;
-	een constructie met een werkwoord in tweede positie, waarbij gebruik wordt gemaakt van het (prefinaal) zinsaccent: (als je de)/tijd neemt, (die/dieren met)/rúst laat, enz.
	En ook twee woord-‘fragmenten’ kunnen een trochee vormen, als de prominentie-verhoudingen tussen de twee maar ‘s-w’ suggereren:
-	(al)/léen Po/(séidon), (bru)/táal ge/(nóeg), (eigen ma)/níer uit/ (stékend).

[p. 208]

	Of één woordfragment met de vereiste prominentieverhouding:
-	(An)/tíno/(ös), (af)/zónder/(lijk).
	Dit beeld wordt bevestigd bij beschouwing van versregels die per definitie vólstaan met trocheeën: die met 12 posities. Tot nu toe hebben we er in [18] drie gezien, maar de lijst kan worden uitgebreid:

[20]	15:21	doen, al / leen Po / seidon / niet die / bleef ge / beten
	16:19	anders / zou O / restes, / zoon van / Aga / memnon
	101:15	kwam naar / zijn pa / leis, om / dat zij / plannen / smeedde
	101:20	Twee sla / vinnen, / beeldschoon / als Cha / riten, / sliepen
	152:13	als de / honing / zoete / slaap hem / in zijn / macht had
	156:18	en hij / brak de / top af / van een / grote / berg en
	156:35	zal hij / met een / puntig / rotsbrok / onze / schedels
	162:28	Ik bleef / op het / schip, ver / borgen / in mijn / mantel
	164:9	Dus mijn / mannen / bleven / bij haar / staan en / vroegen
	165:15	met haar / brede / wegen / uit het / huis van / Kirke
	203:3	zei ze. / Eoos / van de / gouden / troon ver / scheen al
	203:6	touwen / los te / maken / van de / achter / steven
	203:25	en zo / moet ik / onbe / weeglijk / blijven / wachten
	203:26	Als ik / jullie / smeek, be / veel zelfs / om de / boeien
	203:29	En in / tussen / kwam het / goedge / bouwde / schip al
	206:13	koeien / met hun / brede / koppen / en de / vette
	206:30	zei ik / en het / leek wel / of hun / hart zou / breken
	207:19	zei ik / en zij / legden / grif een / dure / eed af
	209:19	dat wij / ons ver / grepen / hadden / aan zijn / koeien
	210:12	enkel / lucht en / zee, toen / liet de / zoon van / Kronos

Twee opmerkingen laten zien dat de trocheïsche bisyllabische voet zich weliswaar gemakkelijk laat illustreren, maar aan de andere kant in de Odysseia niet geheel onproblematisch gebruikt wordt. In de eerste plaats: net als in de jambische pentameter kan de eerste positie van een voet door een zwakbeklemtoond element gevuld worden, maar dat hoeft niet altijd een functiewoord te zijn van het type voegwoord of voorzetsel, of iets dergelijks. De volgende lijst geeft aan wat zo ongeveer de mogelijkheden zijn in bisyllabische voeten met een zwak eerste woord of lettergreep:

[p. 209]

[21]	107:28	zo goot / ook de Go / din een be / tover / ende / charme
	126:27	slagtanden / en twee / schommel / ende / koeien / voor zijn
	155:22	en als / eerste be / reik jij de / helde / re ri / vierstroom
	182:3	zei de uit / zonder / lijke / ziener de / volgende / woorden
	182:5	schitteren / de O / dysseus. Een / God zal hem / bitter / maken
	201:18	Overi / gens, geen / man zou van / af het ge / welfde / schip een
	202:2	zit de dai / moni / sche Cha / rybdis zwart / water te / slurpen
	203:21	van de be / toveren / de Si / renen be / slist te / mijden
	205:15	Maar ik ne / geerde de / erger / lijke / opdracht van / Kirke
	209:36	man er af / zonder / lijk van / langs - te / laat, de / koeien
	300:13	haar wat / hemel / se be / koring / om de A / chaiers
	300:18	En A / thene / maakte haar / rijzi / ger en / voller

In alle gevallen zijn alternatieve scanderingen uitgesloten. Vooral de gevallen waarin binnen de voet een schwa-lettergreep de eerste positie dekt, en een lettergreep met een volle vocaal de tweede, suggereren in hun prominentie-verhouding eerder een jambe. Dit zijn niet de ‘mooiste’ versregels in de Odysseia, maar ze zijn tegelijkertijd behoorlijk talrijk.

We zijn geneigd te veronderstellen dat finale lettergrepen van langere eigennamen, zoals die in [22], een bij-klemtoon hebben, en daardoor opname in deze groep ontlopen:

[22]	113:24	van Al / kino / ös, de / koning / van de Fa / iaken
	176:29	voor een ad / vies van de / schim van Tei / resi / as uit / Thebe
	206:19	blinde / ziener Tei / resi / as uit / Thebe / en van
	267:35	Medon / de he / raut en / Femi / os de / zanger
	302:30	En nu / zei An / tino / os, de / zoon van Eu / peithes
	306:4	stomver / baasd dat Te / lema / chos zo / uit durfde / varen
	310:28	ooit nog ge / maakt door Ik / mali / os de / meubel / maker
	314:19	schepen met / krullende / stevens naar / Ili / os ver / trokken

Wat opvalt, is dat deze configuraties, in elk geval in ons corpus, niet voorkomen in de laatste bisyllabische voet (en ook niet in de eerste voet, maar daar zullen we straks op terugkomen). Het lijkt uitermate plausibel daaruit te concluderen dat dat dus blijkbaar

[p. 210]

altijd een ‘keiharde trochee’ moet zijn. Toch zijn er, en dat is de tweede opmerking, (onverwacht frequente) problematische finale voeten, die we volgens dit criterium niet anders dan als on-metrisch kunnen kwalificeren - ze hebben simpelweg een jambisch woordaccent, of een rijzend patroon voor zinsaccent:

[23]	101:25	die van Nau / sikaa's / leeftijd was / en haar / liefste / vriendin
	316:23	over de / thuiskomst / van O / dysseus. / Hij is hier / vlakbij
	110:1	maar zij / hield de / teugels strak / vast en ge / bruikte de / zweep niet,
	129:34	maar zijn / taal mist / elke be / koring. U / ziet er / mooi úit,
	151:6	ingewand, / vlees, het / merg in de / botten, / alles ging / schoon óp
	152:3	Daarvan / sloeg in een / stuk af van / onge / veer een / vaam láng
	154:3	dat het / galmde / tussen de / rotswanden. / Wij stoven / bang wég
	157:7	O wee o / wee, daar / komt dat / oude o / rakel nog / uit óok!
	165:34	buitenmo / del grote / jachttro / fee samen / en bond ze / stijf vást.
	238:21	en de / anderen / vreten ze / op en / steken geen / vlerk úit
	310:11	en van de / zuilen / als van een / roodgloeiend / vuur en er / brandt niets!
	316:7	haalde ze / zelf uit de / voorraad / kamer en / vouwde ze / zelf óp

4.3 Welk type dactylus?

Net zoals versregels met 12 posities goed illustreren wat in een bisyllabische voet kan gebeuren, doen regels met 17 posities dat voor de tri-syllabische voet. Hier is een selectie:

[24]	16:32	waar een Go / din haar pa / leis heeft: de / dochter van / Atlas, de / God die
	17:14	omdat O / dysseus het / oog van de / machtigste / van de Ky / klopen
	17:23	Dan zal Po / seidon zijn / woede wel / intomen: / als alle / Goden

[p. 211]

17:34	beter te / kunnen be / moedigen / en om hem / zover te / brengen
155:12	Maar de on / nozele / sukkel had / niet het be / nul dat mijn / vrienden
155:26	lelijke / vrienden, na / dat hij me / dronken ge / voerd had met / wijn, die
200:16	want de Si / renen be / toveren / hem met hun / heldere / stemmen
200:37	dan stuurt de / vader een / nieuwe duif / om het ge / tal vol te / maken
201:26	staat een ont / stellende / tronie te / grijnzen met / vlijmscherpe / tanden
203:4	Kirke liep / weg op het / eiland, de / stralende / van de Go / dinnen
203:20	Allereerst / raadde ze / mij het ge / zang en de / bloemetjes / weide
204:6	gingen toen / zitten en / sloegen de / asgrauwe / zee met hun / riemen
205:26	Als zij het / uitbraakte / bruisend en / borrelend / als in een / ketel
208:30	en dat ik / hier op een / onbewoond / eiland kre / peer van de / honger
209:34	sierlijke / lokken en / die had het / weer van de / ijlbode / Hermes
210:34	meevoeren / door de ver / nielende / stormen. De / windstoten / uit het
300:9	Maar de Go / din met de / zeegroene / ogen ver / zon weer iets / anders
300:24	Wat een ver / rukkelijk / slaapje, mijn / hele ver / driet was ver / geten
301:23	suf als een / dronkeman / niet meer in / staat op zijn / benen te / staan of
301:34	hebben de / Goden ver / woest op de / zelfde dag / dat de Ar / geiers

Gegeven wat we nu weten, doen zich hier weinig verrassingen voor - dat kan men zelf weer scanderend nagaan (zolang men in gedachten houdt dat functiewoorden eerste, ‘sterke’, posities kunnen vullen). Maar refererend aan onze, of liever gezegd Alan

[p. 212]

Prince', bespreking van de verschillende typen dactyli (zie sectie 2), kunnen we nu wel een aantal interessante vragen opwerpen.

Hoe zit de dactylus van Odysseia in elkaar? Wordt de ‘derde’ mogelijkheid (s-w-s) hier inderdaad aantoonbaar niet gebruikt? En wat zou voor of tegen de twee overblijvende mogelijkheden kunnen pleiten?

We denken dat we deze vragen met Dros' tekst in de hand empirisch kunnen benaderen, maar zeggen er vooraf bij dat we dat niet op z'n Prince' doen. Zoals we straks zullen laten zien (en ook al door de recensenten opgemerkt is) houdt Dros zich in het geheel niet aan de klassieke posities van de caesuur, waardoor het weinig zin heeft te proberen daaruit de aard van de dactylus af te leiden. Zonder daar op dit moment een waardeoordeel aan te verbinden, richten we ons dus op andere verschijnselen. We beginnen met een syntactische constructie, waarin in de middelste dactylus-positie regelmatig een beklemtoonde lettergreep kan voorkomen, en in de derde dactylus-positie niet. Wat we bedoelen blijkt uit versregels als de volgende:

[25]	150:2	Zeg eens, wie / zijn jullie, / wáar komen / jullie van / daan ge / varen
	151:32	mij wel kon / wreken / en of A / thene mij / zóu laten / winnen
	152:28	proeft u eens / wat voor / drank wij / in ons / schip hadden / liggen
	152:33	nog op be / zóek komen / als u / zo schan / dalig te / keer gaat
	182:24	hemelse / vrouw - het / hóf maken / en een / bruidschat / bieden
	200:13	die zich / in hun / búurt durven / wagen. Wie / argeloos / nadert
	201:34	schip zonder / kleerscheuren / lángs brachten, / want met / elke / kop grist
	207:31	aarde in / nevels / hulde. En / nácht daalde / uit de / hemel
	211:7	en om / hóog klimmen / ging niet. De / wortels / zaten te / laag, de

Steeds ligt in de gebruikte syntactische constructie de hoogste prominentie op de eerste positie van de dactylus, zoals het hoort,

[p. 213]

door het zinsaccent. Maar steeds ook worden de overige twee posities gedekt door een werkwoordsvorm met een s-w verhouding tussen zijn twee lettergrepen.

Versregels van dit type zijn uitermate frequent. Maar wat omgekeerd (nagenoeg) geheel en opvallend afwezig is in ons corpus, zijn de corresponderende constructies met een verleden deelwoord op de relevante plaats. Hieronder staat wat we daar mee bedoelen, plus het ene tegenvoorbeeld tegen deze observatie dat we gevonden hebben:

[26]	152:28'	proeft u eens / wat voor / drank wij / in ons / schip *gehaald / hebben
	182:24'	hemelse / vrouw het / hóf *gemaakt / en wel een / mooie / bruidschat
	200:13'	die zich / in hun / búurt *gewaagd / hebben. Wie / argeloos / nadert
	201:34'	schip zonder / kleerscheuren / lángs *gebracht, / want haast met / elke / kop grist
	- enig voorbeeld:
	266:37	armen / om zijn / vader / en vergoot / stromen van / tranen

Typisch voor de verleden deelwoorden is eerder dat ze staan op de grens van twee voeten, als volgt:

[27]	15:2	rondzwierf, na / dat hij de / heilige / stad van / Troje ver / wóest had
	16:5	hij dacht / aan de voor / name Ai / gisthos, / die ver / móord was
	16:9	hebben het / altijd ge / dáan, elk / kwaad komt / van de / Goden
	114:14	vlechten, / liet het niet / toe: zij ver / bórg hem in / hemelse / nevels
	132:7	compe / titie / glad ge / máakt en / uitge / meten
	137:26	Toen de sla / vinnen hem / hadden ge / báad, ge / wreven met / olie
	155:26	lelijke / vrienden, na / dat hij me / dronken ge / vóerd had met / wijn, die
	169:3	Toen ik / door de / dalen, ge / wíjd aan / de Go / din, al
	277:21	als ik me / bij het / vuur heb ge / wármd en de / zon meer / kracht heeft,

[p. 214]

279:24

Toen de sla / vinnen hen / hadden ge / báad en ge / wreven met / olie

Volgens ons volgt hier uit dat de in de Odysseia gebruikte dactylus inderdaad geen s-w-s verhoudingen heeft, zoals hij volgens Prince ook niet zou kúnnen hebben. En de meest waarschijnlijke kandidaat uit de twee dan overblijvende mogelijkheden is de rechtsvertakkende dactylus, waar de situatie van [25] immers meteen op past.

Als we overigens deze uiteenzetting combineren met die van het eind van de vorige paragraaf, laat deze zien dat er met het in de dactylus te passen materiaal potentieel een probleem rijst. Het zal duidelijk zijn dat /de thuiskomst/, /te klimmen/, enzovoort, geen correcte dactyli kunnen zijn. Toch dreigen zij zich als zodanig te kwalificeren doordat een onbeklemtoonde lettergreep de eerste positie dekt, wat mag, en de rest de vertakkendc constituent van de rechtsvertakkende dactylus vult. We blijken een conditie nodig te hebben die de verhouding tussen de twee constituenten van de dactylus beregelt, die er ongeveer als volgt uit zou kunnen zien.

[28] Binnen de (rechtsvertakkende) dactylus noemen we de linkerconstituent ‘piek’ en de rechter ‘dal’. Een ‘dal’ mag geen element bevatten dat sterker is dan het element in de ‘piek’.

Om nog verder uitsluitsel te krijgen over de aard van de dactylus in de Odysseia, hebben we het gedrag van die samenstellingen onderzocht, die bij uitstek de drie patronen van Prince vertonen. Beschouw om te beginnen de volgende twee groepen nominale samenstellingen:

[29]	Type ‘áardschokker’
	17:13	Nee, Po / seidon, de / Aardschokker, / die blijft / onver / murwbaar
	101:6	en voort / durend / strooptochten / tegen hen / onder / namen
	101:9	brood, hij / liet er / stadsmuren / bouwen / om een / vesting
	101:23	ging bij het / hoofdeinde / staan en be / gon tegen / haar te / praten
	101:24	daarbij / leek zij / sprekend de / dochter van / scheepsbouwer / Dymas

[p. 215]

102:13	dan te / voet gaan: de / waspoelen / liggen een / eind van de / stad af
103:7	Liefje, na / tuurlijk / krijg jij je / muilezels / en wat je / meer wilt

Type ‘váderland’

17:3	zien die / boven zijn / eigen / vaderland / Ithaka / opstijgen
17:18	na een / liefdesnacht / in een ge / welfde / grot met Po / seidon
150:15	Zo'n grote / stad nam hij / in, zo'n / legermacht / heeft hij ver / slagen
152:27	Drink maar wat / wijn Ky / kloop, op / al dat / mensenvlees / want dan
153:28	zoals wan / neer een / timmerman / met een / drilboor een / gat draait
156:5	maar ik / stopte die / tranenvloed / door mijn / voorhoofd te / fronsen
164:3	door een he / raut verge / zellen, ze / volgden het / karrespoor / van de

Het eerste type past op de rechtsvertakkende dactylus (s-s-w), het tweede op de linksvertakkende (s-w-w). Maar dit is geen probleem, want er lijkt het volgende aan de hand te zijn. Het type áardschokker (rechtsvertakkend, s-s-w) past meteen in het door ons veronderstelde metrum. Het type váderland (linksvertakkend, s-w-w) doet dat indirect, via de conditie, dat sterke posities door zwak materiaal bezet mogen worden (die waarschijnlijk een algemene conditie is voor elke versmaat). Merk daarbij op dat we onder de omgekeerde analyse (algemeen een linksvertakkende dactylus als basis) zouden moeten kunnen verklaren hoe een s (van bijv. aard-schok-ker) in een zwakke positie terecht kan komen, wat een stuk minder eenvoudig is.

Merk op dat het type vaderland gemakkelijk uitsplitsbaar moet zijn, want er blijft altijd als eerste onderdeel een trochee over. Voorbeelden van dat verschijnsel zijn de volgende:

[p. 216]

[30]	102:1	En je / kunt nu / elk ogen / blik je / bruiloft ver / wachten
	151:15	daar waar / in het / midden / rif de / lever moest / liggen
	207:17	in zijn / blinde / over / moed een / koe of een / schaap slacht
	210:24	en stond met / een vol / zwavel / damp. Mijn / vrienden / sloegen
	220:16	toch mijn / oorlogs / buit uit / Troje en / daarvoor / had ik
	236:14	om O / dysseus / naar zijn / vader / land te / brengen
	246:15	onder / weg naar mijn / eigen / vader / land zijn / gast was
	285:29	fraaie / tafel / hond die / rijke / heren soms / houden.

Het type aardschokker daarentegen wordt nooit uitgesplitst: */aardschok-/ker. Op zich zou de schwa nog wel de eerste positie van de volgende dactylus kunnen vullen, maar schok- zou een ‘s in w-positie’ zijn. Deze observatie geeft dus verdere ondersteuning aan ons idee dat er inderdaad geen dergelijke conditie is, en daarmee steun aan de rechtsvertakkende dactylus.

Dit brengt ons bij het derde type samenstelling, dat aan de ‘verboden’ derde dactylus uit [5] beantwoordt: het type echt-genoot (rechtsvertakkend, s-w-s). Deze mogen nu nooit een tri-syllabische voet vullen; als ze gebruikt worden moet de voetsplitsing na de schwa-lettergreep liggen. Het plaatje voor de Odysseia op dit gebied in ons corpus is als volgt.

[31]	15:16	die ernaar / hunkerde / dat hij haar / echtge / noot zou /worden
	23:30	naar uw / schip met een / kostbaar / gastge / schenk, een / prachtig
	137:36	Zeus de / Donder / god, de / echtge / noot van / Hera,
	23:12	aan de / Goden / en een / echtge - noot aan je / moeder
	151:6	inge - wand, vlees het / merg in de / botten, / alles ging / schoon op.
	152:37	geef ik / jou een / gastge - schenk dat jij / graag wilt / hebben
	167:27	weefge - touw en ze / zingt zo / zuiver / dat de grond / meetrilt
	168:19	weefge - touw en ze / zong zo / mooi, het / moest een Go / din zijn
	194:9	en een / eerge - schenk boven / dien, maar het / mooiste / komt nog:

[p. 217]

207:34	grotge - welf waar de / Mimfen hun / dansvloer en / rustbanken / hadden
300:17	helpt me. / Maar het / vuistge - vecht van die / gast met / Iros
313:1	ik liet een / heel groot / weefge - touw in mijn / kamer / plaatsen
153:9	want dan / kunt u / mij het be / loofde / gastgeschenk / geven
154:8	Op zijn / hulpgeroep / kwamen ze / aan van / alle / kanten
165:34	buitenmo / del grote / jachttrofee / samen en / bond ze / stijf vast
190:2	die aan het / angstaan / jagende / krijgsgeschreeuw / van de Tro / janen
209:7	Nadat de / schenkels ver / brand waren / en het / ingewand / op was
316:18	om het ver / lies van een / echtgenoot / van wie ze / hield en aan / wie ze

In 3 gevallen (de bovenste drie) is de scansie ‘gesplitst’, als aangegeven; in totaal 9 gevallen is de scansie ambigu; en in 6 gevallen vult de samenstelling een voet. Deze laatste 6 moeten, gegeven de hier aan de dactylus gehechte interpretatie, als onmetrisch worden beschouwd.

Er is een alternatief voor deze samenstellingsanalyse dat zich in eerste instantie als aantrekkelijk aanbiedt, maar dat uiteindelijk niet is. Dit alternatief zegt dat álle samenstellingen tellen als woorden zonder interne structuur. Alle samenstellingen zijn dan inherent s-w(-w), en beschouwing van hun op structuur gebaseerde klemtoonpatronen wordt achterwege gelaten: het ‘matchen’ van de hoofdklemtoon met een eerste positie in een voet is voldoende. Dit idee is neutraal t.o.v. de vertakkingsrichting, maar het loopt aantoonbaar fout op 4-syllabische samenstellingen met een ‘s-w-s-w’-structuur. De volgende gevallen illustreren wat we bedoelen:

[32]	103:15	moeder / pakte een / mand vol / etens / waren / met veel
	104:18	Dus de / konings / dochter / gooide de / bal naar haar / vrouwen
	110:9	laat de Fa / iaken mij / goed en vol / mede / dogen ont / halen
	151:29	zoals een / man de / dop een / pijlen / koker zou / duwen

[p. 218]

153:34

oogleden / en ook / wenkbrauw / haren / schroeiden / weg, de

Ze scanderen altijd volgens hun metrische klemtoonpatroon inclusief de klemtoon van het tweede deel. Deze moeten we dus als relevant beschouwen, en we kunnen de bijklemtoon daarom niet negeren in samenstellingen als mis-daden en gast-geschenk.

Tenslotte: ook onder de werkwoordelijke samenstellingen vinden we natuurlijk de hier besproken typen:

[33]	Type ‘intomen’
	17:23	Dan zal Po / seidon zijn / woede wel / intomen / als alle / Goden
	102:3	Want juist / daarover / gaan de / mensen hoog / ópgeven / en dan
	103:5	Om te / zínspelen / op een / mogelijk / huwelijk / maar hij
	104:17	zij moest hem / wégbrengen / naar de / stad van / de Fa / iaken
	Type ‘sámenroept’
	17:36	sámenroept / voor een ver / gadering. / In hun / bijzijn / moet hij
	110:3	En toen de / zon al / ónderging / kwamen ze / bij het / mooie
	200:4	Toen de zon / ónderging / en het / donker / was ge / worden

Deze zijn moeiteloos inpasbaar. Met het ‘derde’ type is het als volgt gesteld:

[34]	Type ‘wéggemaaid’
	106:14	man en een / vrouw die / goed op el / kaar zijn / afge / stemd, een
	151:25	afge / werkt had, / greep hij twee / mannen / en ver / slond hen
	152:24	afge / werkt had, / greep hij twee / mannen / en ver / slond hen
	203:22	Mij heeft ze / aange / spoord om / wel te / luisteren / maar dan
	235:4	heel door / trapte ma / nier naar Foi / nikië / meege / troond, waar

[p. 219]

101:12	al naar / Haides / wegge - maaid door het / Doodslot / en nu
103:33	uitge - spreid op het / strand van de / zee, heel / dicht langs de / vloedlijn
108:34	of een / zwerver / die ze heeft / opge - pikt van een / schip uit
109:27	Naar haar / toege - wend staat de / zetel / van mijn / vader
163:16	waren / afge - tobd door het / slopende / roeien ge / leide
137:27	en weer / aangekleed / in een tu / niek en een / prachtige / mantel
150:1	afgewerkt / had, ging hij / vuur aan / maken, / zag ons en / vroeg toen
162:5	Toen gaf ik / toe aan de / zoete / slaap, ik was / uitgeput, / want ik
163:3	En we / hadden ons / uitgesloofd / voor een ge / leide, zo / dat je
317:23	waar ben ik / aangeland, / dat wat ik / zeggen ga / werkelijk / uitkomt

De verhouding tussen deze drie sub-typen in ons corpus is 5-17-5. De laatste gevallen moeten weer als on-metrisch aangeduid worden. Zij contrasteren sterk met de observatie dat verleden deelwoorden niet de laatste twee posities van de dactylus vullen. Merk ook op dat de vorm afgewerkt weliswaar één maal een (initiële) voet vult, maar daar ook twee maal uitgesplitst voorkomt.⁶

6 Hoewel het absoluut niet onze bedoeling is om hier tekst-amendaties te plegen, valt het wel op dat regel 150:1 simpel in het gareel van de andere twee kan worden gebracht door aan/maken te wijzigen in / vuur maken. Zie [26] voor verder commentaar op deze interessante regel.

4.4 Ritmische verschijnselen

Het Nederlands staat er, net als een reeks andere talen, om bekend dat directe opeenvolgingen van onbeklemtoonde lettergrepen, en directe opeenvolgingen van beklemtoonde, in elk geval optioneel wijzigingen kunnen ondergaan die de gehele groep van lettergrepen waarin ze voorkomen een meer ‘ritmisch’ uiterlijk geven. De Engelse terminologie die hiervoor gehanteerd wordt is resp. ‘lapse avoidance’ en ‘clash avoidance’. Schematisch ziet dat er als volgt uit:

[35]	lapse avoidance:	w w s -> [s w] s
		s w w -> s [w s]

[p. 220]

clash avoidance:	s s w -> s [w s]
	w s s -> [s w] s

Het resultaat van de aanpassingen wordt wel een ‘hangmat-structuur’ genoemd, om een voor de hand liggende reden. Het is aan te tonen dat deze mechanismen ook in de Odysseia worden aangewend. Of iets anders gezegd: er zijn soms regels die met ritme móeten worden gelezen om een onmetrische of onbegrijpelijke scandering te vermijden.

Een vorm van ‘lapse avoidance’ is de bijklemtoon die in het Nederlands ligt op initiële lettergrepen van lange woorden, zoals àgamémnon. We hebben in sectie 4.1. al geconstateerd dat dergelijke bijklemtonen waarschijnlijk metrisch relevant zijn in de Odysseia omdat woordfragmenten zoals Aga- gemakkelijk trocheeën vullen.

De tweede vorm van ‘lapse avoidance’ kan de laatste lettergreep van een trisyllabische samenstelling als vaderland versterken, een verschijnsel dat waarschijnlijk ten grondslag ligt aan de mogelijkheid dergelijke samenstellingen ‘op te splitsen’, als in [30].

De ‘clash avoidance’ naar rechts toe vindt in het Standaard-Nederlands plaats wanneer een drieledige samenstelling als [záal[vóetbal]] in de praktijk zijn bijklemtoon op de laatste lettergreep blijkt te hebben: záalvoetbàl. Dit verschijnsel komt 7 maal voor in ons corpus, zowel in samenstellingen als in tamelijk vast-verbonden woordgroepen.

[36]	240:29	die naar de / schepen te / ruggaat / om aan de / legeraan / voerder
	269:14	niet respect / teert en / jou ne / geert, de / troonop / volger
	317:10	zou voor die / tijd naar het / graanei / land Dou / lichion / varen.
	150:1	afgewerkt / had, ging hij / vuur aan / maken, / zag ons en / vroeg toen
	165:14	bleef ik / staan en zag / rook op / stijgen / boven de / aarde
	207:5	ondergang / als er een / storm op / steekt? Een / zuiderstorm / of een
	304:8	vuisten je / kop in / ramt en je / rood van het / bloed uit / huis jaagt!

[p. 221]

Zonder deze ritmische aanpassing te veronderstellen, zouden zulke versregels niet goed te scanderen zijn. (Merk op dat samenstellingen zoals áard-schokker in [29] nog steeds niet goed opsplitsbaar zijn, omdat de schwa een onwaarschijnlijke bijklemtoondrager is.)

Een van de bekendste vormen van ‘clash avoidance’, nu naar links, treedt in het Nederlands op bij combinaties van lange, vaak samengestelde, bijvoeglijke naamwoorden en zelfstandige naamwoorden in een woordgroep: (het jasje is) beeldschóon, maar: (een) béeldschoon (jasje). De normale eindklemtoon van het samengestelde adjectief wordt ‘naar voren gehaald’ om de botsing met hoofdklemtoon van het zelfstandig naamwoord te vermijden. Deze regel wordt op grote schaal aangewend. We hebben in paragraaf 4.1 al een voorbeeld gezien in de ‘enjambische’ woordgroep [zóveel róndzwierf], waarvan het adjectief voorkomt als laatste trocheïsche voet van een versregel. Dat kan door ritmische clash-avoidance. Een aantal andere voorbeelden (uit vele) zijn die beneden:

[37]	16:25	Maar toen / zei de Go / din met de / zèegroene / ógen A / thene
	102:26	Daar zat haar / moeder / met de / vrouwen / zèeblauwe / wól te
	105:14	en met / een zei hij / deze / blòemzoete / listige / wóorden
	108:28	waarop ze / onver / vaard de / àsgrauwe / zée door / klieven
	120:9	(nam mij)] [gàstvrij / óp. Ze ver / zorgde me / goed en / gaf me te / eten
	150:3	Over de / drìjfnatte / zéewegen? / Is het / soms voor / zaken?
	152:25	Ik ging / naar de Ky / kloop toe, de / dìeprode / wijn, een / tobbe
	163:32	grote of / kleine, dat / water bleef / blank en / blàdstil / líggen
	317:22	en bij de / gàstvrije / táfel en / haard van de / grote O / dysseus

versus bijv.

141:4	Wreed, bar / baars, onrecht / vaardig / of gast / vríj en god / vrezend?
251:21	of hij wel / echt zo gast / vríj was / en een / zwerver / bij de
266:22	als hem dat / uitkomt. / U was stok / óud en droeg / vieze / vodden

[p. 222]

306:18

en dronken / zelf van de / donkere / wijn die / honing / zóet was

In het standaard Nederlands is ritmische aanpassing nagenoeg verplicht voor zulke samengestelde adjectieven. Hetzelfde kan gebeuren, maar dan optioneel, met adjectieven uit de ‘Romaanse’ woordenschat, zoals in [ìntensief exámen]. In de Odysseia komt (in ons corpus) één zo'n geval voor:

[38]	246:12	huis, dit / mengvat van / màssief / zílver met / randen van / goud, het
	versus
	136:11	Dit mas / sìef bronzen / zwáard met / zijn ge / vest van / zilver

Dit zijn begrijpelijk en correct scanderende regels, gegeven de ritmische aanpassing.

In de jambische pentameter komt bij samenstellingen van het type...V...V...ə... een specifiek probleem voor, waar eigenlijk nooit een goede oplossing voor is gevonden. Kiparsky (1977:213-14, 221-3) observeert dat Engelse samenstellingen van ongeveer dit type een ‘very difficult problem’ vormen, ondat ze zich tegen heug en meug houden aan de conditie dat hoofdklemtoon van een meersyllabische woord in een even positie moet staan: w-s-w voor de hele samenstelling dus. Onder de voorbeelden van Kiparsky, Halle & Keyser (1971:169), en Bjorklund (1978:190ff.) zijn de volgende:

[39]	Shakespeare:	With sweet musk-roses, and with eglantine (Midsummer Night's Dream, 2.1.252)
	Chaucer:	With this quyksilver, shortly for to sayn (Canon's Yeoman's Tale, 1111)
	Shelley:	In the death-chamber for a moment Death (Adonais 15.1)
	Donne:	Askt not of rootes, nor of cock-sparrows, leave (Progress of the Soule, 217)
	Hofmannstahl:	Durch offene Glastüren ging die Luft (Ein Traum von grosser Magie)

[p. 223]

Heym:

Das Winter dehnt. Und die Wegweiser zeigen (Der Winter)

Dit is een van de grote onopgeloste raadsels van de jambische pentameter, maar het verschijnsel is zo wijdverbreid dat het wel regelmatig moet zijn. Kiparsky komt niet verder dan de volgende mededeling (p. 214): ‘There is good reason why such matchings should remain permissible. Otherwise trisyllabic compounds as [those above] could not be used at all, unless the restrictions on lexical Ss were simultaneously weakened somehow to allow the other possible positioning, at SWS - a much grosser loosening of the meter that would defeat the purpose of the whole move’. En Bjorklund heeft het volgende (pp. 191-2): ‘Despite the fact that words of this type bear primary stress on the initial syllable, they are consistently initiated in odd positions in verse structure. The word type thus presents a problem only for the analyst, not for the poet; however elusive the explanation may be, the data are absolutely clear’.

Het is dan aardig om in de dactylische versmaat van de Odysseia vierlettergrepige samenstellingen van dit type te vinden, waarin hetzelfde verschijnsel voorkomt:

[40]	105:37	Gister / ben ik / aan de wijn / kleurige / zee ont / komen
	209:32	treffen / midden / op de wijn / kleurige / zee en ka / potslaan
	313:35	midden / in de wijn / kleurige / zee. Er / wonen veel / mensen
	316:26	maar hij heeft / wel ergens / midden / op de wijn / kleurige / zee zijn
	302:8	die de snel / voetige / paarden / mennen / en in een / grote
	151:21	En toen de / vroege / rozenving / erige / Eoos te / zien was (id.: 158:24, 166:18)
	155:6	Maar toen de / vroege / rozenving / erige / Eoos te / zien was

Deze belangrijke ‘epitheta’ zijn de enige gevallen die we zijn tegengekomen, waarin, tegen de versmaat in, een ‘s’ de w-positie van de dactylus mag innemen. Eén alternatief lijkt plausibel, en dat is om lezingen zoals wijnkleur'ge, snélvoet'ge en rozenvíng'rige te veronderstel-

[p. 224]

len; steeds wordt daardoor een ‘metrisch correcte’ lezing mogelijk. Dat dit zou kunnen, wordt gesuggereerd door de (meest waarschijnlijke) scandering van de volgende regel:

[41]

248:17

bij de / steile / vesting / van het / zanderige / Pylos

versus bijv.

107:28

zo goot / ook de Go / din een be / tover / ende / charme

Maar een empirische test pleit hier tegen: de eerste twee adjectieven van [40] worden, voor zover we hebben kunnen nagaan, nooit voorafgegaan door een volledige dactylus, en het derde scandeert altijd zelf als twee opeenvolgende dactyli. Dat pleit voor de scanderingen die we gegeven hebben.

Veel moeilijker dan ritme in woorden en tamelijk coherente woordgroepen, zijn de vergelijkbare verschijnselen die kunnen optreden in grotere zins-fragmenten en zinnen. In elk geval scanderen voorbeelden zoals die in [42] goed, als we over tamelijk lange gedeelten een ‘hangmat’-structuur veronderstellen:

[42]	101:17	Zij ging / naar de / beeldige / kamer / wàarin een / meisje][(slíep)
	102:1	En je / kunt nu / èlk ogen / blik je / bruiloft ver / wáchten
	109:37	liepen de / poten / mòoi hoog / ópgooiend / in een fiks / drafje
	137:35	O Nau / sikaä, / dochter van / koning Al / kinoös, / wànneer] [(Zeus..géeft)
	150:9	Wij komen / langs vànuit / Tróje. / Wij zijn A / chaiers en / zwerven
	161:11	en het / hèle huis / géurde / van het ge / braad en weer / galmde
	162:19	Laten we / gauw even / kijken / wat het / is en / hòeveel][(góud)
	203:23	moeten / jullie me / vastbinden / rèchtop / tegen de / mástvoet
	204:12	Laat uw schip / stilhouden / zòdat u / onze / stémmen kunt / horen
	211:1	Ik dreef de / hèle nacht / vérder / tot ik / bij zons / opgang

[p. 225]

241:15	en hij / maakte zich / klaar om / buiten / tè gaan / slápen
250:5	van de / Goden / uit aan / ìedereen / die hem om / ráad vroeg
285:27	Dat is nog / altijd een / èrg mooi / béest al / kan ik niet / aan de

In elk voorbeeld heeft in de neutrale situatie niet het (hier) geaccentueerde woord de klemtoon, maar het onmiddellijk erop volgende: waarín, elk ógenblik, enz.

We kunnen waarschijnlijk zelfs zeggen dat het creatieve gebruik van ritme één van de meest opvallende aspecten is van de Odysseia. Maar aan de andere kant kan daar een tamelijk lange lijst van voorbeelden tegenover worden gezet waarin de scandering geheel tegen het ritme ingaat. Daartoe behoren bij voorbeeld de al genoemde, opvallende versregels in [23]. Die in [43] beneden zijn misschien nog te verklaren door rekening te houden met de caesuur van de versregel, op de plaats meteen links van het aangegeven accent; dit zou dan vergelijkbaar zijn met de versregel-interne ‘inversies’ in de jambische pentameter, geïllustreerd in [12b].

[43]	15:22	(gebeten)][op de / godge / lijke O / dysseus vòor / hij in zijn / land was
	107:19	(spoelde)][schuim van de / eeuwig on / rustige / zee wèg / uit zijn / haren
	120:22	toen, op de / achttiende / dag, zàg / ik de / donker om / floerste][ (bergen)
	136:11	Dit mas / sief bronzen / zwaard mèt / zijn ge / vest van / zilver
	150:30	ergens ver / weg of / heel dicht / bij soms? Dàt / zou ik graag / weten.
	167:28	Vast een Go / din of een / vrouw, kòm / laten we / haar even / roepen
	193:26	maar hij / stormde / ver voor / uit, want hìj / blonk uit in / strijdlust
	200:34	Daar komt geen / vogeltje / tussen / door, zèlfs / van de / vlugge][ (duiven)
	205:4	Kom voor / uit alle / maal. Dòe / nu pre / cies wat ik / voorstel
	206:33	Jij kunt / zeker niet / moe worden, / jij hebt mèer / kracht dan een / ander

[p. 226]

208:33	(haastig)][bij el / kaar. Vèr / hoefden ze / niet te / gaan, want de / koeien
211:17	midden / in de / poel vlàk / naast de / twee lange / balken
249:2	naar de / vestingstad / Pylos, / waar hij snèl / bij het pa / leis was
300:12	(achterover)][in haar / stoel. Tòen / gaf de / stralende / van de Go / dinnen

Merk op dat de caesuur in deze gevallen vaak in de derde of vierde voet ligt, zoals het hoort, maar niet altijd op de ‘klassieke’ positie van de vierde voet, en soms ook in de tweede voet.

Een goede oplossing voor gevallen als de volgende hebben we in het geheel niet kunnen vinden:

[44]	15:24	(naar de)][Aithi / opiërs - / die wonen / ver weg en / ver uit el / kaar, de
	17:7	Waarom / haat je O / dysseus / dan zo, / Zeus? Waar / om dan?
	104:10	op die ma / nier blonk dat / prille / kind uit / tussen haar / vrouwen
	104:27	Of ben / ik bij / mensen / die gewoon / praten als / mensen?
	105:1	men hun / keurige / kapsels, / spiernaakt, / noodge / dwongen
	151:4	(de hersens...)][maakten de / grond nat - en / sneed hen aan / stukken om / op te / eten
	155:20	Nee! als / eerste van / allemaal / loop jij met / grote / stappen
	167:1	(in twee)][groepen en / koos twee / leiders, / ikzelf / voerde een / groep aan
	201:11	nooit trekt die / mist op, / niet in de / zomer en / niet in het / najaar
	201:33	Zeelui / hebben nooit / kunnen be / weren / dat ze / daar hun
	210:33	(bond ik)][[kiel en / mast aan el / kaar, ging er / bovenop / zitten
	270:5	(zij...)][kwamen ge / lijk aan / met het / zelfde / nieuws en ze / waren

Sommige regels worden beter door het aantal voeten te vergroten, andere door het te verminderen, maar dat kan natuurlijk niet.

[p. 227]

4.5 De initiële voet

De basis-observaties over het metrum van de Odysseia kunnen beredeneerd worden vanuit die versregels en posities, waarvan de voet-structuur vastligt: versregels van 12 en van 17 posities, en de finale voet. Dat zelfde geldt voor een voet die we nog niet expliciet hebben besproken, maar waarvan in elk geval de linker-grens vastligt: de initiële voet. Daarnaast is er een onafhankelijke reden om hiernaar met meer dan gewone belangstelling te kijken. In de jambische pentameter doet zich het verschijnsel voor van initiële inversie, zoals we boven hebben gezien. Daartegenover staat dat uit de literatuur bekend is dat in trocheïsch vers initiële inversie niet kan (zie bijv. Halle & Keyser (1966:383), met verwijzing naar Jespersen (1933)).⁷ Het lijkt dus de moeite waard na te gaan wat er gebeurt in de dactylische hexameter. Onze bevindingen zijn als volgt.

Er is niets mis met initiële voeten, zoals de volgende, die met een keurig patroon tri- of bisyllabisch zijn:

[45]	15:15	machtige / Nimf: Ka / lypso...
	285:28	buitenkant / zien of hij / snel...
	15:12	oorlog en / zee ont / komen...
	16:9	hebben het / altijd ge / daan...
	269:14	niet respec / teert en / jou...
	15:1	Zing van de / man van de / duizend...
	15:5	vocht voor zijn / leven / en...
	16:28	zulke / misdaden / pleegt...
	16:33	altijd / kwaad in de / zin...
	17:6	schepen / van de Ar / geiers...
	285:31	Abso / luut niet. / Dit...
	150:18	Toon res / pect voor de / Goden...
	17:16	die de / Nimf Tho / ösa...
	101:15	kwam naar / zijn pa / leis...
	167:8	huis van / Kirke ge / bouwd...

Wat daarnaast versregel-initieel vaak helpt, is een ritmische interpretatie van het daar voorkomende materiaal. Schematisch (en versimpeld) gezien, moeten daar dan hangmatten van het type ‘[s w

7 Vanwege de resulterende ‘clash’. Blijkbaar is een ‘lapse’, die het resultaat is van initiële inversie in de jambe ‘minder erg’. Dat blijkt op zich al uit het feit dat daarin functiewoorden gemakkelijk in even posities kunnen voorkomen.

[p. 228]

(w)] s’ worden verondersteld, als in Wànneer Piet wégloopt..., enz. Beschouw de volgende voorbeelden:

[46]	17:14	òmdat O / dysseus het / oog...(blínd heeft gemaakt)
	108:28	wàarop ze / onver / vaard de...(zée doorklieven)
	110:2	zòdat O / dysseus /...(bíj houden)
	139:24	Zòals een / vróuw huilt...
	356:29	dàarnaast geeft / ieder van / ons...
	101:7	Dàarvandaan / voerde de / godge / lijke Nau / síthoös...
	114:30	indertijd / koning / van de...(Gigánten)
	128:16	àllereerst / liepen ze / om het hárdst...
	150:9	Wij komen / langs vanuit / Tróje...
	15:4	die veel el / lende / kreeg te ver / dúren...
	17:29	Dàn zal Po / seidon zijn / woede wel / intomen...
	19:12	dàt goot ze / over hun / hánden...
	186:7	Hij deed haar / górdel / af...
	190:33	ik stierf een / meer dan el / lendige dóod...
	19:4	Dàarna / leidde hij / haar naar een / léunstoel...
	16:5	hìj dacht / aan de voor / name Ai / gísthos...
	16:14	Dàt hij / Aga / memnon...(vermóordde)
	120:20	Dàarnaast / gaf ze me / wind in de / rúg...
	162:28	ìk bleef / op het / schíp...
	285:30	èn jij / gaf hem dit / ántwoord...

Steeds ligt zo de relatieve bij-klemtoon aan het begin van de versregel/woordgroep.

Daar tegenover staat dat aan de rechterkant van de versregel het ‘ritmisch lezen’ van woordgroepen bemoeilijkt wordt, wanneer er een caesuur wordt gebruikt vlak voor de weinige posities die juist zeker zwak móeten zijn in de dactylische versregel: de voorvoorlaatste en de laatste. Zoals eerder gezegd komt in de klassieke dactylische hexameter de caesuur nooit zo ver rechts voor.

[47]	34:16/7	Doe je dat voor een be loning soms, / iets voor je / huis? Dan / ga ik] [nu iets voor / spellen...
	203:1/2	laat naar huis en op een be / roerde ma / nier, na / dat je] [al je / vrienden ver / loren hebt...
	205:1/2	die geweldenaar in zijn ge / welfde / grot. Toch / kwamen] [wij er / uit...

[p. 229]

265:26/7	hij begreep het, de godge / lijke O / dysseus, hij / ging de] [hut uit...
273:30/1	Eigenlijk / heb ik er / niet bij / stilge / staan om / dat te] [vragen...
129:37/-1	door u zo onbeschoft uit te / drukken. / Ik geen at / leet, hoe] [durft u / zoiets te / zeggen!...
130:12/3	zeelui, bukten zich tot op de / grond voor het / pro jec / tiel, dat] [vanuit zijn / hand...
137:2/3	Ik geef hem deze bijzonder / sierlijke, / gouden bo / kaal, dan] [kan hij / elke dag / aan mij / denken...
139:33	wangen smelten weg in / hartver / scheurend ver / driet - zo] [hartver / scheurend / waren de / tranen / van O / dysseus
235:4	heel doortrapte manier naar Foi / nikië / meege / troond, waar] [zijn pa / leis en be / zittingen / waren...

Het gebruik van dergelijke constructies op deze plaatsen is ongetwijfeld een bron van het negatieve oordeel van de (klassiek geschoolde) recensenten. Onze bespreking ervan in termen van het ‘hangmat’-principe kan gezien worden als een onderbouwing daarvan. Het is in elk geval ook lastig om je voortdurend te moeten realiseren op welke plek in de versregel je bent, om wel (tweede, derde of vierde voet) of juist niet (vijfde of zesde voet) ritmisch te kunnen of moeten lezen

Het ‘hangmat’-principe lijkt ons ook voor te komen in die situatie waarin de schwa van functiewoorden als de, te en een in de sterke positie van de dactylus staat, als in de voorbeelden in [48] (we komen hier nu ook terug op het de Faiaken-voorbeeld uit sectie 4.1.). Zoals blijkt kan dat gebeuren aan het begin van een versregel, maar ook middenin. Bladzijde 114 bevat zelfs een passage van 4 aansluitende regels (114:10-3), waarin zich 3 van dergelijke voeten bevinden.

[48]	236:8	te be / luisteren / en zo de / wil van / Zeus te / horen
	141:14	Een be / grijpende / vriend kan / immers als een / broer zijn!
	255:18	een ver / mogen zal / opbrengen, / waar hij / ook ver / kocht wordt,
	267:1	Een in / tense be / hoefte / om te / huilen be / kroop hen

[p. 230]

16:1	Hij zat zich / kostelijk / te ver / maken / aan het / feestmaal
116:2	eetzaal / te ver / lichten / voor de / feestende / gasten
241:15	en hij / maakte zich / klaar om / buiten / te gaan / slapen
250:13	om me / eerlijk en / zonder / omwegen / te ver / tellen
313:23	op zijn eigen ma / nier uit / stekend / te be / heren
25:17	om u / openlijk / te ge / bieden mijn / huis te ver / laten
23:4	Zeus een o / rakel, / de be / trouwbaarste / nieuwsbron voor / mensen
29:6	Dadelijk / gaf hij / de he / rauten / met hun / luide
101:3	ging naar het / volk en de / stad van / de Fa / iaken. Zij / woonden
104:17	zij moest hem / wegbrengen / naar de / stad van / de Fa / iaken.
169:3	Toen ik / door de / dalen, ge / wijd aan / de Go / din, al
179:8	Kirke, / de ge / vreesde Go / din met de / stem van een / meisje
240:25	Sssst weest / stil, dat / niemand je / hoort van / de A / chaiers
267:35	Medon de he / raut en / Femi / os de / zanger
114:10	voor, hij / volgde / de Go / din in haar / voetspoor. Hoe / wel hij
114:11	midden / tussen de / mensen / liep in de / drukke / straten,
114:12	zagen / de Fa / iaken hem / niet, die be / roemde / zeelui
114:13	want A / thene, / de ge / vreesde Go / din met de / fraaie

In alle gevallen zijn alternatieve scanderingen uitgesloten.

Het valt onmiddellijk op dat het lidwoord de nooit aan het begin van een versregel kan staan, hoewel dat heel gemakkelijk zou kunnen: [de in / tense be / hoefte...], [de ver / gadering...]. Dit zou aan kunnen geven dat ook volgens de vertaalster het hier een abnormale situatie betreft. Het normale geval is dat zulke functiewoorden een versregel besluiten, met enjambement:

[49]	129:15/6	...naar huis, een] [smekeling / van de / koning...
	132:21/2	...met een] [hart vol / wraak...
	196:9/10	...Hij droeg een] [angstaan / jagende / draagband...
	32:20/1	...de kunst te] [intri / geren...
	132:23/4	...los te] [krijgen...
	136:18/9	...om uw vrouw te] [zien en uw / land...

[p. 231]

32:1/2	...voor de] [dag dat het / treurige / lot...
95:4/5	...en als de] [golven het / uit el / kaar slaan...
103:27	...langs de] [mooie ri / vier...

Het feit dat deze functiewoorden niet vrij worden gebruikt in initiële positie, lijkt ons een van de sterkste argumenten tegen het idee dat initiële inversie zou zijn toegestaan in de Odysseia (en daarmee ook vóor het ritmisch lezen van versregels als die in [43]).

Dat laatste neemt niet weg dat we ook in initiële positie, net als in interne [44] en finale [23] positie, versregels overhouden waarvan de scansie problematisch is. Beschouw bijvoorbeeld de volgende regels:

[50]	16:18	om hém / niet te ver / moorden en / háar niet / te ver / leiden,
	21:2	Maar toe, ver / tel me eens / of ik het / goed heb en / eerlijk / zeggen
	21:32	van alle / mensen / moesten ze / hém juist / laten ver / dwijnen
	23:6	Ga dan naar / Sparta, / naar de / blonde / Mene / laos
	25:3	maar in / het bij / zonder aan / mij, want / ik ben de / baas hier.
	104:10	op die ma / nier blonk dat / prille /kind uit / tussen haar / vrouwen
	105:4	naar alle / uithoeken / van het / strand. Al / leen de / dochter
	137:32	Vaarwel, / vreemdeling. / Denk nog / eens aan / mij als u / thuis bent,
	141:1	Maar toe voor / uit, ver / tel me / nu eens / open / hartig
	154:13	Of probeert / iemand je / daar met / list of ge / weld te / doden?
	201:24	Twaalf poten / heeft ze en / alle / maal wan / staltige / stompjes
	265:12	ga niet / door de / velden / zwalken op / zoek naar La / ertes
	266:3	keek vlug een / andere / kant op uit / angst dat / daar een / God stond.
	315:36	En met die / man had O / dysseus meer / op dan met / andere / vrienden,

Natuurlijk hebben we hier in een aantal gevallen te maken met contrastief accent, of opvallend beklemtoonde adverbia. Maar ‘de kunst’ zou nu juist zijn om die verschijnselen in het metrum in te

[p. 232]

passen, met name door de voorafgaande versregel te laten eindigen op de onbeklemtoonde lettergrepen die nu deze regels beginnen.

5. Conclusies

De hier besproken versie van de Odysseia beslaat als publicatie 384 pagina's van 37 versregels elk (met hier en daar wat minder voor titelpagina's, enz.). Wij kunnen absoluut niet beweren het ondoenlijke te hebben gedaan: deze gehele tekst gedetailleerd te hebben bestudeerd. Als we over ‘ons corpus’ hebben gesproken, dan ging dat in feite om een willekeurige selectie van ongeveer 60 bladzijden (6 maal 10), uit verschillende delen van het boek; de observaties daarover werden aangevuld via een ruwe lezing van andere delen van de tekst. Ons uitgangspunt was tweeledig: ten eerste een eigen analyse aan de hand van een reeks criteria die in de metrische literatuur (in brede zin) bij dit soort analyses een rol spelen, en een evaluatie in die zin dat we probeerden te kijken of de negatieve meningen over de versmaat van de Odysseia al of niet te onderbouwen waren. Wat we in dit tweede opzicht niet gedaan hebben is proberen ‘aan te voelen’ of het gedicht goed scandeert, bij ‘hardop lezen’ of ‘voordragen’, maar we hebben onze bevindingen met betrekking tot de eerste doelstelling toegepast bij het uitwerken van de tweede. Daarnaast waren we nieuwsgierig naar de aard van een binnen het Nederlandse taalgebied niet zo populaire versmaat als de dactylus.

We hebben onderwerpen behandeld als het verschil tussen de ‘klassieke’ en de ‘Germaanse’ dactylus, dat tussen inhouds- en functiewoorden, de ‘vertakkingsrichting’ van de dactylus, inversie, ritme, enz., en steeds geprobeerd het functioneren daarvan in de Odysseia aan te geven. Hoewel je dat in de literatuur wel ziet gebeuren, is het aan het eind moeilijk een percentage te geven van lastig of slecht scanderende, of gewoonweg onmetrische, regels. Laten we onze conclusies uiteindelijk als volgt op een rijtje zetten. Min of meer neutraal zijn de volgende:

-	er zijn geen regels anders dan met 12 tot en met 17 lettergrepen;

[p. 233]

-	voor de meeste versregels is een niet onacceptabele scandering voor handen;
-	de gebruikte dactylus is de klassieke rechtsvertakkende.
	Als positief geldt voor ons de volgende conclusie:
-	ritme wordt creatief aangewend om meer ‘natuurlijke’ taal te benaderen.
	Maar tegelijkertijd als negatief:
-	er zijn problematische ‘spondeeën’ met sequenties van schwa - volle vocaal;
-	er zijn finale voeten met finaal accent (als voet dus een ‘jambe’);
-	er zijn tegenvoorbeelden tegen de rechtsvertakkende dactylus bij werkwoorden en nominale samenstellingen;
-	er zijn regels die om een ‘ritmische’ scandering vragen, die niet voor handen is;
-	initieel ritme en finaal ritme spreken elkaar vaak tegen (door het gebruik van ‘late’ ceasuren);
-	we vinden niet-initiële klemtoon in de eerste voet;
-	het op zich al twijfelachtige ritmische gebruik van functiewoorden met schwa (de, te, een) is niet in een eigen systeem te formuleren.

Deze laatste lijst is tamelijk lang, en ook in het andere kader waarin we de uiteenzetting gegoten hebben, menen we het globale oordeel van de recensenten over het metrum te kunnen onderschrijven. Op het moment dat we dit schrijven is zojuist de nieuwe metrische vertaling van de Odyssee uitgekomen van H.J. de Roy van Zuydewijn, met als titel De Terugkeer van Odysseus. Hij wordt besproken door H.L. van Dolen in De Volkskrant 7 augustus 1992, onder het motto: ‘De Roy van Zuydewijn vangt de “Odyssee” in Hollandse hexameters...’.

november 1992

Adres van de auteurs:

Onderzoeksinstituut voor Taal en Spraak en

Studierichting Engelse taal- en letterkunde R.U.U.

Trans 10 - 3512 JK Utrecht

[p. 234]

Bibliografie

Bjorklund, B. (1978), A Study in Comparative Prosody: English and German Iambic Pentameter. Akademischer Verlag Hans-Dieter Heinz, Stuttgart.

Cureton, R. (1992), Rhythmic Phrasing in English Verse. Longman, London.

Dolen, H.L. van (1991), ‘Mooie Boel’. De Volkskrant, 6 december 1991.

Dros, I. (1991), Homeros Odysseia (vertaald). Querido, Amsterdam.

[p. 235]

Duyse, P. van (1854), Verhandelingen over den Nederlandschen Versbouw. Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage.

Elst, J. van der (1919), ‘De hervorming van de Nederlandse versbouw’. De Nieuwe Taalgids 13, p. 24-42.

Halle, M. and S.-J. Keyser (1966), ‘Chaucer and the Study of Prosody’. College English 28, p. 187-219.

Halle, M. and S.-J. Keyser (1971), English Stress, its form, its growth and its role in Verse. Harper and Row, New York.

Hayes, B. (1983), ‘A Grid-based Theory of English Meter’. Linguistic Inquiry 14, p. 357-393.

Hayes, B. (1989), ‘The Prosodic Hierarchy in Meter’, in: Kiparsky and Youmans (1989), p. 201-260.

Holtrop, A. (1991), ‘Imme Dros: “Het eeuwige heimwee van Odysseus...”.’ Vrij Nederland, 12 oktober 1991.

Jespersen, O. (1933), ‘Notes on Metre’, in: Linguistica, Levin and Munksgaard, Copenhagen.

Jong, I. de, and A. Rijksbaron (1992), ‘“Zo lag de held Odysseus...” enige opmerkingen bij de Odyssee-vertaling van I. Dros.’ Lampas 25:3, p. 198-213.

Kassies, W. (1992), ‘Recensie van Drost (1991).’ Hermeneus 64, p. 44-46.

Kinker, J. (1821), Proeve eener metrische overzetting van een gedeelte des zesden boeks van den Eneas, herdrukt in G.J. Vis, De Verlichte Muze, bloemlezing uit de poëzie van J. Kinker. Nijhoff, Den Haag, 1982.

Kiparsky, P. (1975), ‘Stress, Syntax and Meter.’ Language 51, p. 576-616.

Kiparsky, P. (1977), ‘The Rhythmic Structure of English Verse.’ Linguistic Inquiry 8, p. 189-247.

Kiparsky, P. and G. Youmans (1989), Rhythm and Meter. Academic Press, San Diego.

Kossmann, F. (1922), Nederlandsch Versrytme. Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage

Lloyd-Jones, H. (1991), ‘Welcome Homer!’. The New York Review of Books 38:4, p. 28-33.

Nespor, M. and I. Vogel (1986), Prosodic Phonology. Foris, Dordrecht.

Oranje, W. (1991), ‘Bespreking van Dros (1991)’. Trouw, 24 oktober 1991.

Prince, A. (1989), ‘Metrical Forms’, in: Kiparsky and Youmans (eds.), p. 45-80.

Rupprecht, K. (1950), Einführung in der Griechische Metrik. Hüber, München.

Schenkeveld, D.M. (1991), ‘Een vertaling van de Odyssee’. Amsterdam, november 1991.

Verdenius, W.J. (1958), ‘Homerus’, in: W.J. Verdenius et al., Is de Griekse literatuur vertaalbaar? Tjeenk Willink, Zwolle.