Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 106 (1990)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 106

(1990)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

A.M. Duinhoven
‘Gloriant’ en ‘Floris ende Blancefloer’

1. Inleiding

De bronnen van de abele spelen zijn niet evident. Wanneer men diep genoeg graaft, zijn echter van de Esmoreit, de Lanseloet en Vanden Winter ende vanden Somer de voorbeelden te herkennen. Voor de Gloriant is het tot nu toe niet gelukt met enige waarschijnlijkheid een episch werk aan te wijzen, dat aan het spel ten grondslag zou kunnen liggen. Toch mag men ook hier aannemen, dat een ouder en waarschijnlijk populair verhaal voor het toneel bewerkt is. Daarop wijst de parallellie met de andere abele spelen. En ook los daarvan is het aannemelijk, dat de pure en gecompliceerde dramatische vorm geleidelijk aan is ontstaan vanuit de dialogen in een epische tekst. In de Gloriant treden niet minder dan acht personages op. Het hele verhaal is vervat in clauzen: er is geen verteller die verbindende teksten spreekt. Een zo hoog ontwikkeld drama moet een voorgeschiedenis hebben gehad.1

Er zijn sterke aanwijzingen, dat de tekst zoals wij die kennen, ingrijpende veranderingen heeft ondergaan. Het verhaal toont een onduidelijke structuur, verwarde motieven en onwaarschijnlijke wendingen. De redactie in het Hulthemse handschrift bevat zoveel onregelmatigheden naar vorm en inhoud, dat we er zeker van kunnen zijn dat we met een jong afschrift te doen hebben. We moeten de ons overgeleverde Gloriant het resultaat achten van een mogelijk lange, in elk geval roerige tekstgeschiedenis.

Juist omdat er maar één redactie van het spel is overgeleverd, is alles wat we over het verleden van de tekst te weten kunnen komen, van belang. We hoeven niet de illusie te koesteren, dat er een oudere redactie integraal te reconstrueren valt. Uitgaande evenwel van de overgeleverde tekst kunnen we ten aanzien van de voorfasen tot welgefundeerde hypothesen komen, die ons inzicht in de lite-

raire overlevering enerzijds en ons begrip van de bewaarde redactie anderzijds vergroten. Zou het lukken de tekst aan te wijzen waarop de Gloriant is gebaseerd, dan zijn we een heel stuk verder. Zijn immers vertrek- en eindpunt bekend, dan valt ook vast te stellen welke weg daartussen ligt.

Om nu met de deur in huis te vallen: er zijn vele aanwijzingen van verschillende aard die het waarschijnlijk maken, dat de Gloriant teruggaat op een gedramatiseerde episode uit de Floris ende Blancefloer.2 Ik zet hieronder mijn argumenten zo bondig mogelijk uiteen. Eenieder zal zelf uit moeten maken, of hij de overeenkomsten dwingend acht en de verschillen vanuit de tekstontwikkeling voldoende verklaard. Een absolute maatstaf voor identificatie van voorvader en nazaat is niet te geven. Een complicerende factor vormt het feit dat overeenkomsten soms aan het toeval kunnen worden toegeschreven en vaak aan de algemeenheid der motieven. En de verschillen kunnen slechts uit de weg worden geruimd door middel van een tekstkritische argumentatie; en tekstreconstructie stuit nog steeds op weerstand.

Ik kan de wijdverbreide vooroordelen tegen tekstreconstructie niet wegnemen, hoezeer ik ook mijn best heb gedaan duidelijk te maken, dat diachrone tekstinterpretatie niet speculatiever is dan synchrone tekststudie of welke historische interpretatie ook.3 Door de gedetailleerdheid van het betoog, de explicietheid der verantwoording en de diversiteit der argumenten slaat de tekstreconstructie tussen de historische disciplines in wetenschappelijk opzicht geen slecht figuur. Het is zeker waar, dat in tekstkritische argumentaties vaak van veronderstellingen wordt uitgegaan, en menigmaal wordt hypothese op hypothese gestapeld. Maar anders dan velen denken, tast de tentatieve, verkennende werkwijze niet de waarde aan van het resultaat, de uiteindelijke reconstructie.

Wanneer de oudere lezing eenmaal is vastgesteld, doet de wijze waarop de onderzoeker tot zijn reconstructie is gekomen, er niet meer toe. De gereconstrueerde lezing moet zijn eigen waarde bewijzen: ze moet naar vorm en inhoud passen in de context en duidelijk moet zijn, hoe uit de oudere lezing de overgeleverde redactie is voortgekomen. Het is als met het opsporingswerk van de

politie. Op grond van welke aanwijzingen en hypothesen tot een inval wordt besloten, is uiteindelijk irrelevant: de valsemunter tussen zijn persen en bankbiljetten bewijst zelf zijn schuld.

Buiten beschouwing kan hier dus blijven, hoe ik tot de veronderstelling ben gekomen, dat Floris ende Blancefloer de bron van Gloriant zou zijn. Van deze hypothese gaan we hier uit. We kunnen de stelling bewezen achten, wanneer de overeenkomsten zo talrijk en gedetailleerd zijn, dat een toevallige gelijkenis moet worden uitgesloten. De bewijsvoering kan niet alleen berusten op de nog steeds aanwijsbare overeenkomsten tussen de bewaarde redacties. Wanneer die reeds dwingend zouden zijn, was het verband tussen de twee teksten al veel eerder gelegd. Ook de gereconstrueerde overeenkomsten zijn van belang. Wij moeten dus aandacht schenken aan de verschillen. De afwijkende lezingen in de Gloriant moeten tot de Floris ende Blancefloer worden herleid. Ze moeten kunnen worden verklaard als resultaat van fouten en correcties of als bewuste veranderingen.

Deze bijdrage is als volgt ingedeeld. Allereerst wordt getracht aannemelijk te maken, dat het aantal optredende personages in de Gloriant is toegenomen (par. 2). Dat steunt de veronderstelling, dat we met een geleidelijke uitbreiding te doen hebben van de oorspronkelijke dialogen uit het epische werk. Dan volgt een opsomming van de nog aanwijsbare overeenkomsten (par. 3). In par. 4 wordt het merendeel der verschillen verklaard vanuit de successieve bewerkingen. Op verscheidene plaatsen in de Gloriant [voortaan met G aangeduid] kan in de afwijkende lezing nog de oudere redactie van de Floris ende Blancefloer [voortaan FB] worden herkend. Enkele reconstructies worden in par. 5 besproken. Tenslotte gaan we in op de eigennamen, die in beide werken gelijkluidend zouden moeten zijn (par. 6). In paragraaf 7 maken we de balans op.

2. Nieuwe personages

Godevaert

In de inleiding van het spel (tot vers 188) staat Gheraert van Normandien centraal. In een samenspraak met zijn lieve vrient Godevaert

brengt hij zijn bezorgdheid tot uitdrukking over de toekomst van het land van Brunswijk. De jonge hertog, Gheraerts neef, is niet getrouwd, zodat er geen troonopvolger te verwachten is. De dochter van de koning van Averne zou echter een goede partij zijn. Tezamen dringen zij er bij hun heer op aan in het huwelijk te treden, maar Gloriant voelt zich voor alle vrouwen te goed.

Op grond van verscheidene aanwijzingen is het aannemelijk, dat een aanvankelijke monoloog van Gheraert tot een dialoog is uitgebreid. Dientengevolge is de dan volgende dialoog tussen Gheraert en Gloriant tot een samenspraak tussen drie heren geworden: Gheraert, Godevaert en Gloriant. Hierbij is echter het een en ander mis gegaan.

-Op de woorden van Godevaert in 166-171 antwoordt Gloriant niet met de aanspreking Heer Godevaert of Godevaert, Godevaert zoals in 118. Hij richt zich tot Oem Gheraert.
-Onduidelijk blijft de functie van Godevaert. Een raadsman van de koning wordt hij niet genoemd. Gheraert introduceert hem in 37 als zijn lieve vrient; in 89 blijkt hij ook Gloriants vriend te zijn: minen lieven vrient Godevaert. In de clauskoppen heet hij Godevaert zonder meer.
-Dat is des te merkwaardiger, omdat alle overige personen in het spel met een soortnaam worden aangeduid: die hertoghe, die maghet, shertogen oem (37), heer van Abelant (726), bode (216) oftewel metselgier (250), des Roedelioens neve (711), de hangdief (1048).
-Wanneer Gloriant na het bezoek van de bode besluit naar het Midden-Oosten te vertrekken, is het alleen Gheraert die hem adviseert (382 vlgg.).
-Ook wanneer de hertog na zijn lange reis weer in Brunswijk terugkomt, wordt hij door Gheraert ontvangen (1094). Van Godevaert geen spoor.
-Godevaert mengt zich op stuntelige wijze in de discussie tussen Gheraert en de hertog. Nadat Gheraert al heeft gezegd, dat Gloriant om des lants profijt een vrouw moet nemen om kinder daer van te crighen, valt Godevaert hem bij:

G 106 Nu en canic niet langer niet gheswighen,
G 107 Edel hertoge, hoghe baroen

om vervolgens precies te herhalen wat al is gezegd:

G 108 Ghi moetet om uus lants wille doen,
G 109 Om kinder te crighene, al Geraert seght.

- De dialoog tussen Gheraert en Godevaert lijkt op doorzichtige wijze te zijn afgeleid van een monoloog. Alleen al de wijze waarop Godevaert door Gheraert op het toneel wordt geroepen, wekt argwaan:

G 37 Waer sidi, lieve vrient Godevaert?

Clauzen van 1 regel komen er in de abele spelen nauwelijks voor, in de Gloriant alleen nog in 284. We hebben dus met een formele onregelmatigheid te doen. De reactie van Godevaert op Gheraerts oproep wekt evenmin vertrouwen:

G 38 Ic ben hier, her Gheraert.
G 39 Nu segt mi: wats die raet?

Volstaan we hier met de observatie, dat Gheraert zijn overpeinzingen zeer wel met vers 40 kan beginnen: Het en dochte mi niet quaet,...

De hangdief

Florentijn die maghet is door haar vader ter dood veroordeeld. Er worden in de tekst verschillende gronden genoemd. De prinses heeft de islamitische gode ghescant (989 en 1013), zij heeft bi Gloriant gheslapen (1015) en zij aen bedt enen vremden god (1029). De beschuldigingen worden door Rogier uitgesproken, die overigens op de hand van zijn meesteres is, en door haar vader, die Roedelioen. In 1048-1059 doet plotseling en geheel onverwacht de hangdief, de beul, een duit in het zakje.

Het is bevreemdend, dat de beul die de executie moet voltrekken, sprekend optreedt en beschuldigingen uit. Hij noemt zelfs voorwaarden die het Florentijn mogelijk maken aan de doodstraf te ontkomen:

G 1054 Woudi noch ane beden Mamet,
G 1055 Ghi sout noch wel u lijf behouden.

Die Roedelioen moet de lankmoedige beul tenslotte aansporen zijn dochter te onthoofden. De knecht is zo eigengereid, dat zijn heer met hem in discussie treedt:

G 1060 Ghi gheeft haer alte langhe respijt.
G 1061 Haestu ende slaet haer af thoet,
G 1062 Want hare mesdaet es soe groet,
G 1063 Al die werelt en holpe hare niet.

De rol van de hangdief is nu uitgespeeld. Gloriant verschijnt ten tonele; hij trekt fel tegen de sultan van leer en ontvoert dan Florentijn. De beul, die toch met het zwaard in de hand moet staan, legt hem blijkbaar geen strobreed in de weg.

Het ziet er niet alleen naar uit, dat de hangdief een deel van de tekst in de mond is gelegd die aanvankelijk door die Roedelioen werd uitgesproken. De aanwezigheid van de beul lijkt zelfs twijfelachtig. Dat er in afwijking van FB in G een beul optreedt, is evenwel begrijpelijk. Rogier adviseert de sultan zijn dochter te doen doden; en deze gaat daarmee accoord. Vergelijk de verzen 956, 999 en 1005: doen dooden, ontliven doet, doen haer thoeft af slaen. Terwijl de emir in FB zelf zijn zwaard trekt, heeft men het in G blijkbaar passend gevonden, dat de sultan de executie niet zelf uitvoert. Dat hij zijn eigen dochter zou onthoofden, heeft men wat al te cru gevonden. Dus moest een beul het vuile werk doen.

Het is de vraag of deze van meet af aan ook een sprekend personage was. Het is mogelijk dat bijvoorbeeld de wegval van een clauskop er de oorzaak van is geweest, dat de hangdief tekst van die Roedelioen kreeg toebedeeld (vgl. hieronder par. 6). In elk geval wijst de strekking van zijn woorden op deze ontwikkeling.

De metselgier

Behalve Godevaert en de hangdief zal ook de metselgier, die de rijmende naam Rogier heeft gekregen, geen oorspronkelijk personage zijn. Het optreden van een bode werd nodig, doordat kennis van

de voorgeschiedenis verloren ging. Binnen het spel werd niet duidelijk gemaakt, hoe de twee hoofdpersonen elkaar hadden leren kennen. Hoe konden zij op duizenden mijlen afstand ongeneeslijk verliefd op elkander worden? We komen op de bode terug bij overeenkomst 12. In G zullen oorspronkelijk slechts vijf personen zijn opgetreden:

de oom, de jongeling, het meisje, de sultan, diens neef
Daarmee corresponderen in FB: de vader, de jongeling, het meisje, de emir en diens camerlinc. Het verschil tussen sultan en emir lijkt me te verwaarlozen. Hoe de camerlinc tot neef kon worden, zullen we nog bespreken.

Voor de overgang van vader naar oom kunnen twee samenhangende oorzaken worden aangewezen. Wanneer de jongeling in FB vanuit het Midden-Oosten terugkeert, is zijn vader overleden. Door de vervanging nu van de vader door een ander familielid kon in G een en dezelfde persoon de jongeling zowel uitzwaaien als welkom heten. Bovendien was de jongeman in de nieuwe constellatie van meet af aan de regerende vorst. Dat maakte het gemakkelijker te aanvaarden, dat hij tot een huwelijk werd geprest.

3. Overeenkomsten tussen ‘Gloriant’ en ‘Floris ende Blancefloer’

De uitbreiding van de rolbezetting ondersteunt de hypothese dat het spel van Gloriant ontstaan zou zijn uit de eenvoudige dialogen in een epische tekst.4 Maar de ontwikkeling is daarmee nog niet bewezen. Daarvoor moet die epische bron ook worden opgespoord. Terloops zijn al verscheidene overeenkomsten met de Floris ende Blancefloer ter sprake geweest; onder meer het feit dat in beide verhalen de jonge vrouwelijke hoofdpersoon dreigt te worden onthoofd door een oosters vorst. Het is duidelijk dat alleen al in deze vaststelling een aantal parallellen gebundeld zijn.

In beide gevallen is (1) een van de hoofdpersonen (2) een jonge, (3) uiteraard mooie, (4) ongehuwde vrouw, die (5) in een afhankelijke situatie verkeert ten opzichte van een (6) oosters despoot, (7) een muzelman. Zij heeft (8) een relatie met een (9) jonge (10) vorst

uit het (11) christelijke westen; (12) zij worden betrapt, wat hen beiden (13) in levensgevaar brengt. Het meisje zal worden (14) onthoofd, doch (15) ontsnapt op het nippertje aan de dood.

Duidelijk is, dat niet exact valt aan te geven hoeveel individuele overeenkomsten er in een cluster besloten liggen. Bovendien is bij dit soort overeenkomsten niet precies uit te maken, in hoeverre aan de parallellie betekenis moet worden toegekend. Dat het om een jonge en mooie vrouw gaat bijvoorbeeld, is zo stereotiep dat het weinig relevant lijkt. Toch handelen niet alle verhalen over jonge vrouwen. Het is ook niet mogelijk te zeggen, hoeveel overeenkomsten er nodig zijn om de gelijke herkomst van twee teksten aan te kunnen nemen. Toch heeft een groot aantal parallellen een zekere bewijskracht, vooral wanneer de overeenkomsten onopvallend en gedetailleerd zijn.

Daarom worden hieronder de gelijkenissen tussen G en FB opgesomd, waarbij telkens moet worden bedacht dat het om complexe overeenkomsten gaat. Op grond van de sterke parallellie is de veronderstelling gerechtvaardigd, dat FB het uitgangspunt heeft gevormd voor G. Om deze hypothese verder uit te werken moeten de verschillen onder ogen worden gezien; die zullen moeten worden verklaard als resultaten hetzij van de omwerking tot toneeltekst, hetzij als gevolg van fouten, correcties en kleinere aanpassingen in de loop van de tekstoverlevering.

Allereerst echter de overeenkomsten. Ik heb ze genummerd om de verwijzing te vergemakkelijken. In sommige gevallen volstaat een simpele aanduiding. Wanneer de overeenkomst minder evident is, wordt die nader toegelicht.

 

(1)De tegenstelling tussen islam en christendom speelt in beide teksten.
(2)De kern van de twee romantische verhalen vormt het motief der verre geliefden.5
(3)Het meisje verblijft in het oosten, de jongen in het westen.
(4)Zij zijn op hetzelfde tijdstip geboren en mede daardoor geestelijk met elkaar verwant (getuige FB 1679-1680 en 2269-2270 lijken ze zelfs uiterlijk op elkaar):6
FB 1136 Wi waren in enen dag geboren
FB 1137 Ende gewonnen in ere nacht
 
G 204 Wi sijn beide ghelijc ghesint [...]
G 206 Ende onder ene planete gheboren7
G 207 Ende hebben beide gader ene nature.
(5)In FB zijn de hoofdpersonen nog zeer jong. Dat blijkt onder meer in vers 1119 waar de jonchere Floris ‘dat scone kint’ wordt genoemd. Men spreekt hem met jonchere en niet met here aan (vgl. o.m. 1669, 1871). In 3314 vlgg. worden Floris en Blancefloer met die kinder aangeduid. In 3582 blijkt dat Floris, en daardoor ook Blancefloer, en hadde maer jare vijftiene (zie ook sub 29). Gloriants jeugd is minder evident, maar hij wordt toch een jonghelinc genoemd (8) en een jonc man van daghen (45). Dat maakt het minder vanzelfsprekend, dat hij de regerende hertog zou zijn; en ook de bezorgdheid van zijn oom Gheraert voor de opvolging is wat voorbarig. Aanpassingen liggen daardoor voor de hand. In de rest van de tekst vinden we geen toespelingen op Gloriants jeugdige leeftijd. Integendeel, de hertog zou in de strijd reeds zijn sporen verdiend hebben (vgl. 354-355) en hij wordt een coene wigant (629, 737) genoemd. Zijn faam kon zelfs tot Florentijn doordringen!
(6)In beide verhalen wordt de jonkvrouw gevangen gehouden; de jongeling wil haar schaken; en hij weet haar inderdaad te bevrijden. In FB is het meisje in de macht van de emir, die haar gekocht heeft en in zijn harem opgesloten. Hoewel Florentijn een soudaensdochter is, leeft ook zij onder het juk van de sultan (vgl. 604-615, 650-653, 681-683, 700-703). Men zou wel kunnen veronderstellen, dat dit nu eenmaal het lot is van een oosterse prinses. De onvrijheid van Florentijn is echter moeilijk te rijmen met haar onafhankelijke houding ten aanzien van wervende vrijers (zie 188-197). Aanvankelijk lijkt zij zelf te kunnen besluiten met wie ze wil trouwen, en zij kan zelfs haar dienaar naar Brunswijk sturen om de hertog voor haar te winnen.
Deze discrepantie in de tekst heeft bewerkt, dat 606 verkeerd is geïnterpreteerd:
G 604 Nu sie ic Abelant, die scone stede,
G 605 Daer in dat woent die vrouwe mijn;
G 606 Maer si dunct mi besloten sijn.
Besloten moet een predicaat zijn geweest bij die vrouwe mijn, die ‘opgesloten’ was. Het is begrijpelijk, dat het woord werd betrokken op de stad, die daardoor in de overgeleverde redactie ‘gesloten’ wordt geacht. In G ligt
opsluiting van Florentijn niet meer voor de hand. Een prinses werd uiteraard meer vrijheid van beweging toegedacht dan een meisje in de harem.8
(7)In FB gaat een gesprek met zijn vader vooraf aan Floris' tocht naar het Midden-Oosten; in G wordt Gloriant geadviseerd door zijn oom.
(8)In beide verhalen wordt getracht het meisje op wie de jongeling verliefd is, zwart te maken. Een huwelijk met Blancefloer resp. Florentijn wordt door de familie van de jongeling ongewenst geacht.
(9)Men probeert als partner een meisje van hoge afkomst naar voren te schuiven (FB 400, 1407; G 67, 472). Gloriant is net zo koppig als Floris en zet door. Tenslotte wordt hun keus gerespecteerd.
(10)Blancefloer is geschonken aan de ammirael (soudan) van Babylonien (FB 695). Florentijn is de dochter van de heer van Abelant, die echter als zoon van de sultan van Babeloen (G 1126) zelf ook soudan van Babylonien moet zijn.9
(11)Blancefloer wordt in enen tor (FB 716) opgesloten. De emir (ammirael) zal nog een jaar wachten eer hi haer wille genaken (725). Wanneer Floris in de toren doordringt, is zij nog steeds maagd. De nadruk op Blancefloers maagdelijkheid is gezien de omstandigheden begrijpelijk. Ook in de Gloriant wordt bij herhaling onderstreept, dat Florentijn een maagd is. Nu het meisje echter de dochter is van de sultan, is er geen aanleiding haar maagdelijkheid ter discussie te stellen. Toch wordt in de clauskoppen steeds gesproken van (Florentijn) die maghet. Zij wordt niet die joncfrouwe genoemd, zoals bijvoorbeeld Damiët, de dochter van de farao, in Esmoreit. Vergelijk verder:
G 322 Soe segt den edelen scone wive,
G 323 Dat si mi houde hare reynecheit.
 
G 819 Si heeft te male een reine lijf:
G 820 Si en was noit niemans wijf.
(12)Blancefloer zal door haar gedwongen huwelijk met de sultan vrouwe van den rike (734) van Babylonien worden: daar is ze in het geheel niet op gesteld:
FB 736 Hoe sere wringt si haer hande
FB 737 Met groter clage, met groten wene!
Het grootste verdriet betekent het verlies van Floris, haar soete amijs (746).
De klaagzang van Blancefloer in 735-826 heeft een pendant in G 188-217. Hoewel Florentijn niet tot een huwelijk met een sultan gedwongen
wordt, wijst zij de toenadering van elke oosterse vorst bij voorbaat af. Ook voor haar is er slechts één man met wie ze haar leven wil delen, Gloriant. Uit de voorgeschiedenis weten we hoe Blancefloer in Babylon op de westerse prins Floris verliefd kon zijn. De liefde van Florentijn is minder gemakkelijk te verklaren: zij kent hem slechts uit verhalen en weet van horen zeggen, dat hij een vrouwenhater is.
Ook de liefde van Floris voor Blancefloer is verklaarbaar vanuit hun gemeenschappelijke jeugd. Om Gloriant voor Florentijn te doen ontvlammen, is het nodig een bode te sturen met een afbeelding van Florentijn (253-257). Wanneer dus G inderdaad teruggaat op FB, kunnen we er zeker van zijn, dat de missie van Rogier is toegevoegd. Deze uitbreiding werd nodig toen niet langer duidelijk was, dat de hoofdpersonen de uit de literatuur bekende Floris en Blancefloer waren. Vergelijk ook overeenkomst 20.
(13)Het verdient vermelding, dat ook in FB sprake is van een beeld van het meisje, vlak voordat Floris de tocht naar het Midden-Oosten onderneemt (925-929). Hoewel de omstandigheden verschillen, heeft in beide gevallen het aanschouwen van die figure op de jongeling een verpletterende uitwerking. In FB is er meer uitleg nodig om te verklaren hoe Blancefloer in het Midden-Oosten terecht gekomen is. Het uiteindelijke resultaat is evenwel hetzelfde: de jongeling gaat naar het meisje op zoek en is vastbesloten haar mee terug te brengen.
(14)In FB geeft de koning zijn onderdanen het bevel te verzwijgen wat er met Blancefloer is gebeurd (1037-1044). Daarmee lijkt een passage in G te corresponderen, die zonder deze parallellie niet goed te begrijpen is. In 310-314 krijgt Rogier het consigne al wat hij hoort en ziet geheim te houden:
G 311 Wat ghi hoert ende wat ghi siet,
G 312 Dat en seldi voerder vertrecken niet,
G 313 Rogier, dan men u beveelt.
G 314 Hi es te prisene die wel heelt!10
Waarom dit bevel wordt gegeven, is onduidelijk, temeer omdat Rogier aan Florentijn precies vertelt wat hij gezien heeft en gehoord (342-373). De verzen zullen resteren uit een oudere redactie, waarin ze zinvol waren. Ze zijn dan onvoldoende aangepast aan de nieuwe constellatie. Deze overeenkomst tussen FB en G lijkt me een sterk argument voor onderlinge afhankelijkheid.
(15)Wanneer Floris weet dat Blancefloer nog leeft, gaat hij naar zijn
vader (1366) om hem te zeggen, dat hij naar het meisje op zoek wil, daar hij zonder haar niet kan leven. Gloriant wendt zich tot zijn oom (382) met in essentie dezelfde mededeling.
(16)Vader en oom reageren op gelijke wijze. Zij vragen de jongeman van het meisje af te zien en een ander tot vrouw te nemen:
FB 1405 Noch bidt hi sinen sone, dat hi blive,
FB 1406 Hi sal hem selke geven te wive,
FB 1407 Die scone sal sijn ende van hogen magen,
FB 1408 Die crone met eren moge dragen
 
G 470 Gloriant neve, dien dach
G 471 En mach u nemmermeer ghescien;
G 472 Ghi moghet wel om een ander sien.
In beide gevallen zien vader resp. oom tenslotte in, dat de voorgenomen reis onvermijdelijk is.
(17)Het feit dat zowel Floris als Gloriant menen, dat een leven zonder Blancefloer resp. Florentijn niet waard is geleefd te worden, kan als een algemene overdrijving worden beschouwd, maar de overeenkomst is er desalniettemin:
FB 1389 Want hi soude haer volgen, waer si doot,
FB 1390 Ende genieten des selfs dies si genoet.
 
G 497 Ic salse hebben of bliven doot
(18)Minder algemeen en daardoor overtuigender zijn de uitspraken over de voor de onderneming vereiste listigheid. Wanneer eenmaal vast staat, dat de jongeman vertrekt, wordt in beide verhalen benadrukt, dat hij met slimheid meer kan bereiken dan met geweld:
FB 1430 Want grote list behort ter minnen
 
G 500 Behendicheit gaet voer cracht.
Direct daarop wordt vermeld in welke vermomming de jongeman zal reizen. Daarop komen we hieronder terug.
(19)Stereotiep zijn de afscheidsformules. Gelet ook op het feit dat ze op dezelfde plaats in de tekst voorkomen, heeft de overeenkomst misschien toch betekenis:
FB 1597 Doe riepen si alle man ende wijf
FB 1598 Ende bevalen te Gode sijn scone lijf
    Gheraert:
G 565 God ons Here moet u bewaren
(20)Het is merkwaardig, dat Rogier alleen terugreist en Gloriant niet met hem meegaat, doch korte tijd later volgt. Een gids en reisgezel zou hij best kunnen gebruiken. Hierdoor evenwel stemt G met FB overeen, waarin Floris ook zelf zijn weg moet zoeken. Duidelijk is ook, dat het optreden van Rogier niet volledig in het verhaal is geïntegreerd (vgl. overeenkomst 12).
(21)Zowel Floris als Gloriant vertrekken te paard. In FB wordt aan het dier, dat de koning zijn zoon schenkt, een uitvoerige beschrijving gewijd (1484-1556). Ook Gloriant berijdt een bijzonder paard, dat zelfs de naam draagt van het beroemde strijdros van Roeland: Vaelentijf (558, 614, 744, 925, 937). Daar Gloriant zelf de regerende vorst is, wordt hem dit paard niet gegeven; hij brengt het evenwel expliciet ter sprake:
G 558 Waer es mijn ors Vaelentijf?
Juist vanwege de abruptheid van de vraag en de overbodigheid van het detail, is deze overeenkomst van belang.
(22)Florentijn herkent Gloriant aan een teken dat hij bij zich draagt:
G 620 Hi heeft een teken vore hem bracht
G 621 Daer ane dat ickene kinne.
Om wat voor voorwerp het gaat, blijft in het vage. Een afspraak via Rogier is er niet gemaakt. De successieve editeurs hebben verschillende suggesties gedaan.11 Duidelijk is wel, dat in G verklaard moet worden, hoe Florentijn de vreemdeling, die ze nog nooit heeft gezien, kon herkennen. Dat is in FB uiteraard niet nodig. Daar wordt echter wel bij herhaling over een herkenningsteken gesproken. De waard van de herberg in Blandas geeft Floris een ring mee om aan een brugwachter te laten zien:
FB 2043 Te littekene, dat hi u dor minen wille [...]
FB 2045 Gehulpich si, ocht gijs hebt noet.
Ook van deze brugwachter krijgt Floris een ring als herkenningsteken voor diens vrouw, zodat zij hem en zijn gezelschap zal herbergen (2074-2086).
(23)Parallel aan G 620 speelt een derde ring een rol. Wanneer Floris in de slaapkamer van Blancesfloer opduikt, kan zij haar ogen niet geloven (3112-3128):
FB 3125 Nu vruchtic ende ben in twifele des,
FB 3126 Dat Floris niet es, die bi mi sit.
FB 3127 Wat seg ic? Ic kenne wel, hi es dit.
Direct daarop toont Floris haar de magische ring die hij van zijn moeder heeft gekregen (vgl. 1557). De gelijkenis met G 620-623 is frappant; ook hier heeft Gloriant een voorwerp meegebracht dat ter identificatie kan dienen. Daarnaast herkent Florentijn hem aan zijn uiterlijk:
G 620 Hi heeft een teken vore hem bracht
G 621 Daer ane dat ickene kinne.
G 622 Hi es dien ic met trouwen minne,
G 623 Dat sie ic wel ane sine ghedaen.
(24)In FB weet Floris verborgen in een mand met bloemen tot Blancefloer door te dringen. Dit element ontbreekt in G: Florentijn gaat naar de boomgaard om Gloriant te ontmoeten, wat op het toneel heel wat problemen voorkomt. Dezelfde locatie speelt echter ook in FB een rol: uitvoerig wordt geschilderd, hoe mooi de boomgaard is (2528 vlgg.), waar de emir zijn nieuwe vrouw kiest:
FB 2520 Alle die joncfrouwen doet hi dan neder
FB 2521 Van den torre gaen in enen bogaert.
(25)Dat de ontmoeting in beide gevallen eindigt in een vrijage, lijkt haast onvermijdelijk. Deze overeenkomst heeft daardoor niet veel bewijskracht. Toch zijn er opvallende parallellen. In G vallen Gloriant en Florentijn in slaap (705 vlgg.); ook in FB lezen we:
FB 3235 [...] Daer waest so lanc
FB 3236 Dat cussen ende dat helsen ghedreven,
FB 3237 Dat si beide in slapen bleven,
FB 3238 Mont an mont, kin an kinne.
De situatie wordt beschreven door de camerlinc, die echter meent Blancefloer en haar vriendin Claris gezien te hebben:
FB 3293 Hoe haer ghelijc in anders arme lach
In G, waarin de verhalende tekst ontbreekt, vinden we een echo in de woorden van Floerant, de neef van de sultan, die Gloriant en Florentijn in de boomgaard heeft ontdekt. Deze meldt zijn heer:
G 736 Si leghet aerm ende aerm bevaen [...]
G 737 Met enen man uut kerstenlant
(26)De ontdekking van het misdrijf verloopt in beide verhalen op dezelfde wijze. In FB is het de camerlinc, in G de neef die het paar betrapt. Zij brengen eerst verslag uit aan hun heer, die vervolgens samen met kamerheer resp. neef naar de plaats des onheils gaat (FB 3312 en G 740).
(27)In beide verhalen is er op dit moment sprake van een zwaard. De emir in FB zegt ‘Reect mijn swaert’ (3304), terwijl Floerant met het zwaard van Gloriant op de proppen komt, dat hij hem zou hebben afgenomen (742). Aan deze diefstal wordt later door Gloriant gerefereerd met een vers uit de Karel ende Elegast:
G 787 Want ic hebbe mijn sweert verloren!12
(28)Een woordelijke overeenkomst treffen we in de volgende verzen aan, al zijn de omstandigheden gewijzigd. Van de emir wordt gezegd, dat hij het blote zwaard in de hand heeft, van Gloriant dat hij van zijn zwaard ontbloot is:
FB 3315 Dat swaert hilt hi al baer in sijn hant  
      [zie ook 3389]
 
G 767 Want hi es van wapen bloet  
(29)In FB is nauwelijks te zien of de jonge Floris man of vrouw is. Dit gegeven kon in G, waarin Gloriant een beroemd krijgsman moet zijn, niet worden gehandhaafd. In G slaat Gloriant dan ook een hoge toon aan (776-779); in FB echter doet dat de emir (3348-3362), wat in de gegeven omstandigheden heel wat logischer is. Het is niet ondenkbaar, dat de (toneel)rollen hier zijn omgedraaid. We komen daarop terug. Hier zij nog opgemerkt, dat ook het woordgebruik overeenkomst vertoont: vul keytijf (G 777) tegenover ellendich keytijf (FB 3348) en
FB 3353 Du best comen ghelijc enen dieve.
FB 3354 Dat saltu met dinen live copen seere.
 
G 778 Bi mijnder wet, het cost u dlijf
G 779 Dat ghi mi heden quamt soe bi.
(30)In beide verhalen smeekt de jongeling de vorst om genade. In FB, waarin Floris nog als een onvolwassen jongen wordt geschilderd, is dat aanvaardbaar. Zijn bede heeft succes: de emir slaat hem niet ter plaatse dood, doch belegt een raadsvergadering. In G, waarin Gloriant een geducht ridder moet zijn, smeekt hij slechts om genade voor Florentijn:
FB 3365 vlgg. G 814 vlgg.
‘Ghenaden’, seit hi, ‘soete heere, ‘Och edel here van Abelant,
  Doet met mi dat ghi begheert.
Dit es ene die mi mint Maer Florentijn, die es wel weert
Voor alle die ghene die si kint, Te draghen crone voer elken man;
Ende ic hare voor alle die ic kinne.  
  Want biden vader die mi ghewan,
Nie wart so ghestadighe minne, Si heeft te male een reine lijf:
No so gherechte, no so gheware, Si en was noch noit niemans wijf,
Als si te mi draghet ende ic te hare.’ “Dat wetic wel” te gheenre uren;
  Si es ene edel creature.’
(31)Gloriants pleidooi kan, dunkt me, slechts worden begrepen vanuit FB. Daarin wil de jongeman de vorst vermurwen door te wijzen op de standvastigheid van hun liefde. Dit argument past in FB, waarin de kinderen elkaar van de wieg af kennen, maar niet in G. De expliciete verwijzing naar hun langdurige en trouwe liefde is daarom afgezwakt. Gloriant prijst nu het feit dat Florentijn haar maagdelijkheid voor hem heeft bewaard (vgl. 323 en 363). Dat is geen argument om de sultan mild te stemmen. Diens woede wordt juist veroorzaakt door het feit dat zijn dochter onteerd is. Nog steeds blijkt de oude liefdesverhouding uit FB een rol te spelen. Wat in FB als een verzachtende omstandigheid kon gelden, is in G geworden tot een onhandig excuus.
(32)In FB proberen Floris en Blancefloer om strijd hun leven voor de ander op te offeren. Ze dringen elkaar de ring op die bescherming biedt tegen dood en ongeval (3525 vlgg.; zie overeenkomst 23). Ook in G is het niet alleen Gloriant die Florentijn tracht te redden (814-823, 828-833); Florentijn vraagt Rogier allereerst (870-875) haar minnaar uit de gevangenis te bevrijden.
(33)In FB wordt er een perlement (3604) gehouden, waarin over het lot van de kinderen wordt beslist. Vanwege het geringe aantal personages is er in G geen grote vergadering te verwachten. De sultan vraagt Rogier in 980-981 om raad.13 Deze adviseert Gloriant en Florentijn te doen ontliven (982-999), waarmee de sultan instemt (1000).
(34)In FB wil de emir de kinderen eigenhandig onthoofden:
FB 3674 Ic sel u selve te handen slaen;
Zij weten hem door hun onbaatzuchtigheid zozeer te ontroeren,
FB 3714 Dat hijt swaert uter hant liet vallen.
Ook in G is het de bedoeling, dat Florentijn het hoofd wordt afgeslagen; maar er is ook sprake van een brandstapel. Het is opmerkelijk, dat deze verwarring in FB is terug te vinden.14 De kinderen worden naar een brandstapel geleid (3617-3620), maar als gezegd heeft men toch het plan hen te onthoofden.
(35)In FB krijgen de kinderen gratie. In G is het kennelijk de bedoeling, dat Gloriant Florentijn met geweld uit handen van de beul redt. Maar erg overtuigend is deze actie niet. Het blijft onduidelijk, wat er met de beul en met Roedelioen gebeurt. In elk geval kan het jonge paar zonder problemen vertrekken. Dat zou erop kunnen wijzen, dat ook hier een vorm van overeenstemming is bereikt. Daar het in G echter om de dochter van de sultan gaat die wordt meegenomen, en niet (meer) om een meisje uit zijn harem, schept een verzoening complicaties. Hoe kan een sultan ermee instemmen, dat zijn dochter met een christen trouwt?15 De wijze waarop Gloriant en Florentijn ontkomen, wordt dan ook in het vage gelaten.
(36)In FB eindigt het verhaal met een dubbele bruiloft in Babylonien: de emir huwt Clarijs en Floris Blancefloer. Boden berichten dan, dat de ouders van Floris zijn overleden. Floris en zijn bruid bidden orlof (3922) en na enig over en weer gepraat vertrekt het paar naar Spanje, waar zij koning en koningin worden:
FB 3946 Daer was hi willecome ende wel ontfaen.
Het verhaal wordt besloten met een genealogie van Floris, wiens dochter Baerte metten breden voeten (3961) de vrouw zou worden van die coninc Puppijn en de moeder van Kaerle van Vrankerike.
Ook in G, waar het vertrek toch geen punt van discussie zou moeten zijn, stelt Florentijn voor naar Brunswijk te gaan (1080), waarmee Gloriant instemt. Daar de ouders van Gloriant niet meer leven, worden zij welkom geheten door oom Gheraert:
G 1095 Sijt willecome op desen dach.
Het spel wordt besloten met een genealogie, niet van de onbekende Gloriant maar van Florentijn, de nu gekerstende dochter van de grote Sarrasijn Roede Lioen (1122-1133).

4. Verschillen tussen ‘Gloriant’ en ‘Floris ende Blancefloer’

Bij vele van de hierboven opgesomde overeenkomsten tussen de twee teksten zijn ook reeds onderlinge verschillen ter sprake geko-

men. In menig geval lijkt de afwijking de overeenkomst teniet te doen. Zo speelt in het verhaal onmiskenbaar de tegenstelling christendom: islam een grote rol. Maar in FB is Blancefloer van meet af aan christin en Floris is de zoon van de heidense koning van Spanje. In G zijn de verhoudingen omgekeerd: Gloriant is een christenvorst, en Florentijn een soudaensdochter. Blijkt daaruit nu, dat de overeenkomst toevallig zal zijn?16

We moeten ons realiseren, dat er bij elke bewerking en elk afschrift verschillen ontstaan. Hoe groter de afstand tussen de bron en het overgeleverde verhaal, des te vager de overeenkomsten. Tenslotte wordt het zelfs moeilijk te aanvaarden, dat het verhaal in zijn geheel ontleend zou zijn. De jonge redactie lijkt een nieuwe creatie, waarbij de dichter geput zal hebben uit bekende motieven. Dit zou ook voor de Gloriant kunnen gelden. Tegenover de overeenkomsten met Floris ende Blancefloer staan zo vele en zo ingrijpende verschillen, dat ontlening in eerste instantie waarschijnlijker lijkt dan afstamming. Over welke criteria beschikken we nu om uit te maken, of de overeenkomsten de restanten zijn uit het oorspronkelijke verhaal dan wel losse elementen in een nieuwe schepping?

Bepalend is allereerst (1) de aard van de overeenkomsten, voorts (2) de volgorde waarin deze voorkomen. Tegenover de verschillen moeten we ons voorts even kritisch opstellen als tegenover de parallellen. (3) Wanneer de afwijkingen tot oudere lezingen van de veronderstelde bron kunnen worden herleid, steunen ze de afstammingshypothese. (4) De verschillen moeten bovendien in hun onderlinge samenhang worden bezien. Indien ze groepsgewijs kunnen worden herkend als gevolgen van een wel te omschrijven bewerking, zijn het geen elementen van het oorspronkelijke verhaal. Als jongere lezingen kunnen ze geen argument vormen tegen de identificatie van de bron.

Wat de aard van de hierboven opgesomde overeenkomsten betreft: naast algemene parallellen zijn er zoveel gelijke details, dat alleen al op grond daarvan een nauwer verband tussen FB en G aannemelijk lijkt. Daarbij komt het feit, dat de opeenvolging der gebeurtenissen in beide verhalen dezelfde is. Schematisch gezien zijn de verhalen identiek. De overeenkomsten in de twee teksten

komen alle voor in corresponderende passages. Dat nu pleit tegen de veronderstelling dat het om losse motieven zou gaan. Onopvallende gelijkenissen als 13, 14, 21, 22, 27, 28 zijn van belang doordat we ze in beide verhalen op precies dezelfde plaats aantreffen.

In vele gevallen is de parallellie niet volkomen. Naast de gelijkenis is er verschil. Bij verscheidene van de hierboven besproken overeenkomsten is al opgemerkt, hoe de daarbij optredende afwijkingen verklaard kunnen worden. Naast incidentele wijzigingen door fouten en correcties en op zichzelf staande ingrepen, zijn er de aanpassingen van algemene aard die een bewerking verraden. Daaraan zij hier allereerst aandacht besteed.

Dat G op FB teruggaat, is voor het publiek van het overgeleverde abele spel niet meer evident. Vooral het feit dat de eigennamen verschillen maakt dat het genetische verband slechts door de filoloog gelegd kan worden. Wanneer we nu willen bewijzen, dat G op FB teruggaat, moet duidelijk zijn, hoe de parallellie met de bron kan zijn vervaagd. Er zijn verscheidene, met elkaar samenhangende oorzaken aan te wijzen.

Net als in de Esmoreit en Lanseloet werd slechts een gedeelte uit het epische verhaal bewerkt. In G vinden we alleen de reis van de jongeling naar het Midden-Oosten terug, inclusief voorbereiding en thuiskomst. Dramatisch hoogtepunt is de ontmoeting van het paar en de ontdekking van hun verhouding door de sultan. De hele voorgeschiedenis uit de FB, waarin duidelijk wordt hoe de liefde tussen de twee kinderen kon opbloeien, ontbreekt in G. Het epische verhaal was evenwel zo populair en het liefdespaar zo bekend, dat het noemen van de namen moet hebben volstaan om duidelijk te maken welke geschiedenis werd uitgebeeld. Zoals de naam Lancelot de hoofdpersoon typeerde en de naam Moses een schat aan informatie bevatte, zo waren ook de namen Floris en Blancefloer voldoende om het bekende verhaal op te roepen. Het toneelstuk beoogde niet een nieuw verhaal te brengen. De charme van het abele spel lag in de nieuwe dramatische vorm waarin de populaire romantische historie werd gepresenteerd.

Het toneelstuk behandelt slechts een episode uit een groter geheel. Dat is reeds een vervorming van belang. De presentatie als

drama had nog andere wijzigingen tot gevolg. Het aantal personen moest worden gereduceerd. Samenspraken van groepen personen werden tot dialogen (vgl. o.m. overeenkomst 33). Ingewikkelde constellaties moesten worden vereenvoudigd (zie 24). Het allerbelangrijkste verschil ligt in het wegvallen van de verhalende tekst. Er is geen verteller meer die duidelijk maakt, wat er gebeurt en wie aan het woord komt. Alle informatie moet uit de gesproken clauzen worden gehaald. Allerlei elementen in het verhaal worden daardoor onduidelijk. Er wordt veel meer aan de verbeelding van de toeschouwers overgelaten. Zo blijft in het vage, hoe Gloriant in Abelant verzeild raakt, of hij de weg over land kiest of gedeeltelijk over zee gaat, waarom hij alleen reist (vgl. 662) en geen dienaren meeneemt. Het laatste zou gezien Gloriants positie wel voor de hand liggen, maar op het toneel schept een reisgezelschap problemen.

In een toneelbewerking moesten wel vele details verloren gaan, die de identificatie met het epische voorbeeld konden vergemakkelijken. Het oorspronkelijke spel moet daardoor een gedeeltelijke en sterk vereenvoudigde versie zijn geweest van het populaire verhaal. Van meet af aan zullen de eigennamen nodig zijn geweest om het spel met de epische tekst te identificeren. In elk geval verdween met de namen Floris en Blancefloer de achtergrond waartegen het spel functioneerde. En doordat de externe informatie wegviel, werden allerlei verhoudingen in de toneeltekst ondoorzichtig. Er moesten ter verklaring nieuwe details worden ingevoegd. Vele opposities tussen FB en G zijn vanuit dit perspectief te verklaren.

In het spel gegeven is het feit dat het meisje in Babylon (> Abelant) woont, en de jongeman in het (christelijke) westen. Zij zijn hevig op elkaar verliefd, maar onduidelijk is, hoe zij elkaar hebben leren kennen. Waarom zijn zij nog geen van beiden getrouwd? Hoe komt de jongeling ertoe naar het Midden-Oosten te trekken om de jonkvrouw te schaken? De antwoorden die in een nieuwe bewerking zijn gegeven, liggen voor de hand. Wanneer het meisje enerzijds door een vorstenzoon wordt bemind en anderzijds in de macht van een sultan is, moet zij wel zijn dochter zijn. Om die reden kan Die Roede Lioen haar ook bezwaarlijk eigenhandig onthoofden (zie hierboven 34). Daar de twee koningskinderen elkaar nog nooit heb-

ben gezien, moest het de faam van de jonge ridder zijn, die het meisje op hem verliefd maakt. En haar afbeelding, die de jongeman het hoofd op hol brengt, moet door een bode zijn gebracht (vgl. 12 en 20). Als prinses kan het meisje over een dienaar beschikken en zelf initiatieven ontplooien. Deze onafhankelijkheid kan echter in de rest van het verhaal niet worden volgehouden (vgl. overeenkomst 6).

Nu de jongeling eenmaal een beroemd ridder is, zal hij zich ook als zodanig moeten gedragen. Om het acceptabel te maken, dat hij zich zonder slag of stoot laat gevangen nemen, wordt hem eerst zijn zwaard en strijdros ontstolen (wat pas achteraf wordt gemeld, precies op het moment dat de emir in FB om zijn zwaard vraagt; zie overeenkomst 27). Gloriants jeugdige leeftijd wordt gemaskeerd (vgl. hierboven sub 5 en 29); en onverschrokken weigert hij voor zichzelf om genade te smeken (zie 30). Ook de heldhaftige bevrijding van Florentijn, die op het nippertje uit handen van de beul wordt gered, is onderdeel van de verridderlijking van de tekst. Het zou meer voor de hand hebben gelegen, dat Rogier, die Gloriant uit zijn kerker haalt, ook Florentijn zou hebben bevrijd, zodat zij met stille trom konden vertrekken, wat aanvankelijk ook het plan was (vgl. 694-703).

Toen niet meer duidelijk was, dat het meisje tot de harem van de sultan behoorde, ging de antithese tussen islam en christendom dienen om de vijandigheid van de sultan te verklaren. Godsdienstige tegenstellingen tezamen met militaire macht hebben in de werkelijkheid tot eeuwenlange oorlogen geleid. Ook in de tekst heeft deze combinatie de kruistochten opgeroepen. Zoals elders betoogd, zijn de passages 473-493 en 796-809 onmiskenbare toevoegingen.17 Door deze interpolaties is het spel in verband gebracht met kruistochtromans als de Baudouin de Sebourc, waaraan ook de namen van Gloriant en Roede Lioen en mogelijk Abelant zijn ontleend.18

5. Gereconstrueerde overeenkomsten

Vele van de opgemerkte verschillen tussen FB en G kunnen worden toegeschreven aan de overgang van epische tekst naar drama,

andere aan het verdwijnen van de eigennamen, waardoor de achtergrondinformatie van de bron voor het publiek verloren ging. De eigennamen zijn dus in tekstkritisch opzicht van uitzonderlijk belang. Voordat we ze nader bezien, moet nog aan een andere categorie verschillen aandacht worden besteed.

Van het spel is slechts een jonge en sterk gewijzigde redactie overgeleverd. Op menige plaats kan evenwel de oudere lezing worden hersteld, welke reconstructies nieuwe parallellen tussen FB en G opleveren. Zo kunnen we er zeker van zijn, dat de sultan en daarmee Florentijn in Babylon woonde (zie overeenkomst 10). Naar alle waarschijnlijkheid was Gloriant een koningszoon, net als Floris, zij het niet van Spanje maar van Vrancrijc (> Brunswijc).19 Hier zij nog één reconstructie gepresenteerd, die de ontwikkeling FB > G bevestigt.

FB en G stemmen reeds daarin overeen, dat de jongeling vermomd naar het Midden-Oosten vertrekt (zie 18). De aard van de vermomming is echter verschillend. Floris vertrekt als koopman, en neemt allerlei kostbaarheden mee die hem van pas zullen komen. Ook Gloriant zegt ombekant te willen blijven (508), maar in een wapenrusting en gezeten op een prachtig strijdros moet hij toch gemakkelijk te herkennen zijn. Dit vertoon van macht is ook in tegenspraak met zijn motto ‘Behendicheit gaet voer cracht!’ (500), waaraan ook Gheraert zeer hecht: ‘Nu sijt behindich in uwen raet’ (539).

Is het aannemelijk, dat Gloriant zich in het hol van de leeuw waagt ghelijc enen ridder van avonturen (509)? Ook al noemt hij zich in 663 enen aermen knecht, hij wordt zowel door Florentijn als door Floerant herkend als Van Bruuyswijc die hoghe baroen (627) resp. die hertoghe vri (739). Nu betekent dit niet zoveel, want Roedelioens neef weet ook hoe Gloriants paard heet, zonder dat hem dat is meegedeeld (744). Er zijn echter nog andere argumenten om de ridderlijke uitmonstering van Gloriant te wantrouwen.

Genoemd zijn al zijn jeugd en de nadruk die op slimheid wordt gelegd, welke eigenschap onontbeerlijk is...voor wie niet sterk is. In het hele verhaal levert Gloriant geen enkel gevecht. En er wordt ook niet van eerdere wapenfeiten gewag gemaakt, zelfs niet door

Florentijn (188-215) die hem toch zeer hoog schat. Gloriant dreigt wel Roede Lioen een kopje kleiner te zullen maken (924-931), maar dat is pure grootspraak. Kortom, het ziet er naar uit dat Gloriant geen krijgsman was. Mede daarom is het niet waarschijnlijk, dat hij aanvankelijk als ‘ridder van avonturen’ op pad ging.

Het feit dat een koopman zonder bezwaar in vijandelijk gebied kan opereren, maakt het al aanvaardbaar dat Gloriant aanvankelijk wilde riden als enen coman. En de parallellie met FB dwingt ons deze mogelijkheid onder ogen te zien. Houdt men eenmaal ernstig rekening met de overgang coman > ridder van avonturen, dan biedt de overgeleverde tekst voor deze reconstructie alle steun. Op de vraag van Gheraert in 505 volgt nu een omslachtig antwoord vol stoplappen en overbodige mededelingen:

G 505 Ende hoe wildi dat leggen an?
    Die hertoghe:
G 506 Dat salic u segghen, edel man,
G 507 Van Normandien coene wigant:
G 508 Ic sal riden ombekant
G 509 Ghelijc enen ridder van avonturen.
G 510 Der minnen pas moetic besuren:
G 511 Dat doet al Florentijn, die scone joncfrouwe.
De laatste twee verzen houden geen verband met de onmiddellijke context. Het is verwonderlijk, dat Gloriant zich hier wat klagelijk opstelt. Het ziet ernaar uit, dat het rijmwoord avonturen het werkwoord besuren met wat daaraan vast zit, heeft uitgelokt. De aanspreking van Gheraert is erg omslachtig. Nergens anders wordt de raadsheer met edel man aangesproken; het hele vers 507 zouden we kunnen missen; en dat salic u segghen in 506 is een stoplap. Gelet ook op de wat gewrongen constructie in 508-509, lijkt het waarschijnlijk dat deze regels de voortzetting vormen van een vers gelijkluidend met FB 1434: Ic sal varen gelijc enen coman.

Zoals al eerder betoogd, is de tekst ‘verridderlijkt’. De vervanging van coman door ridder (van avonturen) heeft terwille van het rijm tot uitbreiding van de aanspreking geleid (in 506-507), en tot de toevoeging van 510 vlgg.

Ook de tweede plaats waar aan Gloriants vermomming wordt gerefereerd, vers 663 c.a., wekt weinig vertrouwen:

G 662 Ende come aldus ghedoelt allene
G 663 Ghelijc enen aermen knecht.
    Florentijn die maghet:
G 664 O Gloriant, dat ware onrecht,
G 665 Bi minen god Tervogan!
G 666 Hets recht, wie enen doghden an
G 667 Ende in rechter trouwen mint,
G 668 Dat hi troest daer af ghewint.
Was Gloriant, op een vorstelijk paard rijdend en een kostbaar zwaard voerend, ghelijc enen aermen knecht? Ook het rijmende vers is bevreemdend. Er wordt een oppositie gecreëerd ten opzichte van 666, maar uit het vervolg blijkt dat het om twee losse mededelingen gaat. In 664 wordt gerefereerd aan de retorische vraag in 658-659, waarop getuige de tussenliggende verzen 660-663 geen reactie wordt verwacht. De uitroep in 665 zou beter passen aan het begin van de claus. De mededeling in 666 is door zijn vanzelfsprekendheid bevreemdend; natuurlijk gunt men degene die men bemint, alle goeds.

Het feit dat direct na 663 het rijm -an wordt gebruikt, steunt het vermoeden, dat we ook hier coman moeten lezen:

G 663* Ghelijc enen armen coman
    Florentijn die maghet:
G 665 Bi minen god Tervogan!
G 666* Hets recht (dat) wie met trouwen mint [vgl. 622]
G 668 Dat hi troest daer af ghewint
Na de metamorfose van koopman tot dolende ridder waren de volgende veranderingen noodzakelijk; vervangingen staan tussen schuine strepen, uitbreidingen tussen gebroken haken:
G 663 Ghelijc enen armen /knecht/
    Florentijn die maghet:
G 664 <O Gloriant dat ware onrecht>
G 665 Bi minen god tervogan
G 666 Hets recht wie <enen doghden an>
G 667 <Ende> in <rechter> trouwen mint...

De mogelijkheden tot reconstructie van oudere lezingen uit de tekst zijn hiermee nog niet uitgeput. De parallellen tussen FB en G zijn echter inmiddels zo talrijk, dat we mogen vertrouwen dat de overblijvende verschillen bevredigend verklaard kunnen worden. Sluitstuk van de bewijsvoering moeten de eigennamen zijn.

6. De eigennamen

Wanneer de hoofdpersonen van het abele spel Floris en Blancefloer zouden heten, zou dit hele artikel niet nodig zijn. Er worden echter andere namen gebruikt, en dat zal het voor velen moeilijk maken aan te nemen, dat de Gloriant in oorsprong een gedramatiseerde versie is van de Floris ende Blancefloer. Op grond echter van alle aanwijzingen die hierboven zijn verzameld, mogen we van de veronderstelling uitgaan dat FB de bron van G vormt. Aan de bewijsvoering ontbreekt nog één element: verklaard moet worden, hoe de namen vervormd konden raken of om welke reden ze vervangen zijn. Positieve aanwijzingen dat Gloriant eerst Floris heette en Florentijn Blancefloer, zijn natuurlijk welkom. Maar gezien de grote hoeveelheid overeenkomsten, is het reeds voldoende, wanneer kan worden aangetoond dat de namen de aangenomen tekstontwikkeling niet blokkeren.

Laten we voordat we de verschillen onder ogen zien, eerst de overeenkomsten noteren. In de twee verhalen is in elk geval één eigennaam identiek: Blancefloer verblijft in Babylonien, waar ook Florentijn thuis hoort (vgl. 735, 1126).20 De namen van de twee meisjes verschillen weliswaar, maar ze vertonen ook een opvallende gelijkenis. Het is denkbaar, dat florentijn de voluit geschreven naam is van wat in het voorbeeld een afkorting leek, namelijk (blance) flor.21

De mogelijkheid bestaat zelfs, dat ook vã abelant tot vã blance (flor) herleid moet worden, dus van blanceflor > van abelant florentijn. Men moet daarbij bedenken dat de woordscheidingen in handschriften vaak onduidelijk zijn, en dat c en t sterk gelijken. Opvallend vaak worden Florentijn en haar vader aangeduid met de eigennaam en de toevoeging van abelant (240, 262, 278, 441, 444, 726, 1094). In de meeste
gevallen gaat de ‘achternaam’ aan de voornaam vooraf: van abelant die rode lioen, van abelant die scoene florentijn (240, 278, 444, 726, 1094).

Hoewel het niet te bewijzen valt, is een ongewilde ontwikkeling van [blance]flor naar flor[entijn] mogelijk, en de gedeeltelijke gelijkenis van de namen maakt deze hypothese niet onwaarschijnlijk. Nu kan men terecht tegenwerpen, dat de oorspronkelijke eigennaam dan wel eenmaal verlezen kan zijn, maar dat men bij de latere vermeldingen weer in het rechte spoor moet zijn gekomen. Het is evenwel de vraag, of de eigennamen in de oorspronkelijke versie van het spel zo vaak voorkwamen. Er zijn velerlei aanwijzingen, dat de personages aanvankelijk met een soortnaam werden aangeduid.

-Zoals Leendertz (1907, p. CLVII) heeft opgemerkt, worden er in G zoals wij het spel kennen, veel meer eigennamen gebruikt dan in de Esmoreit. Dat steunt het vermoeden van uitbreiding.
-Het is aannemelijk, dat de naam Godevaert, die rijmt op Gheraert, is toegevoegd (zie par. 2); en de naam Rogier kon zonder effecten voor het rijm voor de soortnaam messagier in de plaats worden gesteld (vgl. 250 en 260, waarin Rogier zich als metselgier voorstelt, en als zodanig wordt aangesproken). Alleen de jongste aanwinst, de hangdief, wordt nog niet bij name genoemd. Voor het overige zijn alle personages geïndividualiseerd, al is bij sommigen de soortnaam behouden.
-Gheraert wordt in de eerste clauskop geïntroduceerd als shertogen oem (37); Floerant als des Roedelioens neve (711).
-Florentijn heet steevast Florentijn die maghet. Het is aannemelijk, dat de eigennaam hier een uitbreiding vormt.22 Die maghet is een erg globale aanduiding, die vraagt om een specificatie. Dit temeer nu het meisje tot dochter van de sultan is gepromoveerd.
-De hoofdpersoon in Esmoreit heet in de clauskoppen de jonghelinc. Ook voor Gloriant wordt meestal met die hertoghe volstaan. Op twee plaatsen echter duikt de eigennaam op: Gloriant die hertoghe (382) en die hertoghe Gloriant (388). Dat we hier met uitbreidingen te doen hebben, lijkt wel zeker. Deze nog zichtbare ontwikkeling steunt de veronderstelling, dat geleidelijk aan de soortnamen, nl. die oem, die jonchere (> die hertoghe), die maghet, die soudaen en die camerlinc (> die neve) met eigennamen zijn aangevuld, en daardoor ten dele vervangen.

Nu komen de eigennamen niet alleen in de clauskoppen voor, ook de gesproken teksten zijn ermee gelardeerd. Het feit evenwel

dat de eigennamen meestal worden vergezeld van een titel of soortnaam (Gloriant neve, edel hertoghe Gloriant, Floerant neve, edel oem Gheraert, Florentijn wel scone maght) maakt duidelijk, dat we ook hier met uitbreidingen te doen kunnen hebben. De combinaties van eigennaam en soortnaam zijn redundant; de eigennamen kunnen worden gemist.

Het lijkt me waarschijnlijk, dat het toneelspel handelde over een jonchere (later hertoghe) en een maghet, waarmee reeds het romantische genre is aangegeven. Nog steeds trouwens wordt de inhoud van het spel op vergelijkbare wijze getypeerd in de titel en in de proloog. De hoofdpersonen worden daar niet met name genoemd. Op zeker moment werd hun identiteit onthuld, zoals dat nu nog gebeurt in 223 en 262:

G 223 Ende es gheheten Gloriant
G 262 Dats Florentine van Abelant
Wanneer nu op deze voor de identificatie van het verhaal cruciale plaatsen de namen verkeerd werden gelezen of geschreven, was herstel niet of nauwelijks mogelijk.

Floerant

Een ongewilde overgang van (blance)flor tot flor(entine), zoals boven beschreven, behoort zeker tot de mogelijkheden. Ook gloriant zou door een lees- of schrijffout uit floriant of florant ontstaan kunnen zijn, welke nevenvormen zich tot floris verhouden als Pieter en Peter tot Piet.23 Er zijn echter twee aanwijzingen die een opzettelijke vervanging (florant > gloriant) waarschijnlijker maken. Zoals reeds door Leendertz is beschreven (zie noot 18), treffen we in de Baudouin de Sebourc, een welbekende kruistochtroman, naast elkaar de eigennamen Esmeré en Gloriant aan, alsook de plaatsnamen Abelant en Babylon en als naam van een oosterse vorst Le lion rouge. De laatste eigennaam, die in meer romans voorkomt, vormt in G een jonger element. De naam zal ontleend zijn nadat het spel met de kruistochten in verband werd gebracht: die soudaen van babyloen > van abelant die rode lioen.

Bij die gelegenheid kan ook de naam van de jongeling (dus Floris, Florant of Floriant) door de gelijkende naam Gloriant zijn vervangen. Er is voor deze aanpassing een goede reden aan te wijzen: er komt in het verhaal nog een personage met de naam Floerant voor, namelijk de neef van de sultan. Zowel in het christelijke als in het mohammedaanse kamp was er een ridder met dezelfde naam. Dat moet verwarrend zijn geweest. Deze constellatie zal dan ook niet tot het oorspronkelijke spel hebben behoord. Waarom zou de auteur twee personages (van de vijf!) Floerant hebben genoemd, terwijl hij dat zonder bezwaar kon vermijden?

De naam Floerant op zichzelf reeds geeft ons reden tot nadenken. Er zijn velerlei aanwijzingen, dat het toneelspel teruggaat op de Floris ende Blancefloer. Daardoor kunnen we niet voorbijgaan aan het feit, dat de naam Floris/Floerant in het spel inderdaad voorkomt. Mogen we dat als toeval afdoen? Is het aannemelijk te achten, dat uit alle namen die er mogelijk waren, voor de neef van de sultan toevalligerwijs de naam Floris/Floerant werd gekozen? Het was niet eens nodig de man met name te noemen. Een aanduiding als des Roedelioens neve was genoeg geweest, om niet te spreken van een soortnaam als die camerlinc, zoals in FB (3263, 3312, 3328).

Vatten we het bovenstaande samen. Er is alle grond voor het vermoeden, dat Gloriant dezelfde persoon is als Floris. De hoofdpersoon in het spel zou dus Floris of Floerant moeten heten. Deze naam komt wel voor, maar duidt een andere persoon aan, de verkeerde persoon moeten we aannemen. Het verspringen van een eigennaam is geen ondenkbare ontwikkeling. De omissie van een clauskop bewerkt reeds, dat de daarop volgende tekst een tegenspeler in de mond wordt gelegd.24 De neef van de soudan zal zijn naam echter langs andere weg hebben gekregen. Merken we de volgende punten op:

 

-Floerant is de neef van de sultan, zoals Gloriant de neef is van Gheraert van Normandien; er zijn dus twee ooms en twee neven in het spel.
-De neef van Roedelioen heet Floerant, terwijl we mochten verwachten, dat de andere neef deze naam zou hebben.
-De overgeleverde eigennamen zijn nog steeds gelijkend, zodat de twee neven ongeveer dezelfde naam hebben.

 

De grote parallellie is onnodig en verwarrend. Die zal dan ook niet oorspronkelijk zijn. In FB wordt de rol van neef van de sultan gespeeld door diens camerlinc. Wanneer men zich nu realiseert, dat Roedelioens neef zijn susterlinc is,25 wordt duidelijk hoe de sprong van ‘kamerheer’ in FB naar ‘neef’ in G zal zijn gemaakt. Camerlinc is verlezen als het in de tekst eveneens passende susterlinc, waardoor de dienaar tot een neef van de sultan werd. In de jongere redacties kon hij dan ook met neve worden aangeduid, net als Gloriant.

Nu wordt Gloriant door zijn oom meestal aangesproken met een combinatie van eigennaam en neve. Neve Gloriant of Gloriant neve treffen we aan in 92, 128, 184, 386, 433, 470, 504, 538, 564, 1094, 1118. Wanneer de hier verdedigde hypothese juist is, moet dat in een vroeger stadium Floerant neve resp. neve Floerant zijn geweest. Op twee plaatsen nu spreekt Roedelioen zijn neef aan, in 731 en in het dubieuze vers 764.26 Cruciaal is vers 731. Naar alle waarschijnlijkheid heeft Roedelioens neef hier zijn naam gekregen. Doordat met de aanspreking neve steeds Floerant was verbonden, kon de eigennaam hier ongewild insluipen:27

G 731 <Floerant> neve, wat saels gescien?
Daar de hoofdpersoon van het verhaal steeds als die hertoghe wordt aangeduid, kon Floerant ook in de clauskoppen doordringen. De naam werd toegevoegd vóór 711, en diende als clauskop boven 732. Pas later werd het feit dat twee personen dezelfde naam droegen, als storend ervaren. De hoofdpersoon, niet meer herkend als de Floris uit FB, werd de naam gegeven van een christen-ridder die in het Midden-Oosten zijn sporen verdiend had, Gloriant.

Hoewel de toevoeging van de eigennaam in 731 niet voor onmiddellijke tegenspraken zorgde, lijkt er toch wel degelijk verwarring te zijn ontstaan. Zoals hierboven (overeenkomst 29) reeds is opgemerkt, past de vervloeking en bedreiging in 776-779 in de mond van de sultan en niet in die van Gloriant. Deze slaat in 814 een heel wat voorzichtiger en beleefder toon aan. De verzen 777 en 814 vormen een schril contrast:

G 777 Fel Sarrasijn, vul keytijf!
G 814 Och edel here van Abelant
Merkwaardig is het, dat Floerant in 780 op Gloriants tirade met veel referentie reageert: O edel here van herten vri. Deze woorden zouden in de mond van Gloriant passen. Daar de passages tussen 780-781 en 814 (handelend over het zwaard dat Gloriant ontstolen zou zijn en over de slachtingen die Gloriants vader en oom onder Roedelioens verwanten zouden hebben aangericht) jongere toevoegingen moeten vormen, is het aannemelijk, dat in 780/814 inderdaad de oorspronkelijke Floerant, dus Gloriant, reageert op de woedende uitval van de sultan. G 780/814 correspondeert met FB 3365 (zie overeenkomst 30).

Blijft de vraag, hoe het misverstand is ontstaan. Daar de tekst in deze passage herhaalde malen is aangepast, moeten we met een globale reconstructie volstaan.28 Wanneer we de passage 732-780 vergelijken met de corresponderende passage in FB (3288-3365), wordt duidelijk wat er gebeurd moet zijn.

De emir in FB heeft zijn camerlinc naar de kamer van Blancefloer gestuurd. Deze treft haar in bed aan met Claris, naar hij meent. In 3288 bericht hij dit aan zijn heer, en prijst hij de grote liefde van de vriendinnen. In G (732-735) spreekt de neef ook met veel lof over Florentijn, wat echter in de nieuwe context verwonderlijk is. Hij weet immers dat het meisje met een christen slaapt. Dit detail bevestigt de ontwikkeling FB > G.

De emir, die weet dat Claris al op is, reageert geschrokken: ‘Reect mijn swaert, ic sal gaen scouwen’ (3304). In G 740 stelt de neef voor Ic salse u wisen, comt met mi, om dan uit te weiden over het zwaard van Gloriant dat hij zou hebben gestolen. Scouwen, bedoeld als ‘kijken’, is opgevat als ‘laten zien’.

In FB gaat de emir direct naar de kamer van Blancefloer, ziet daar zelf, dat het meisje met een man in bed ligt, en dreigt hen ter plaatse te vermoorden. Ook in G stelt de sultan vast dat Florentijn leghet met enen kerstenen man (754), maar het is onduidelijk of hij dat met eigen ogen waarneemt. Zijn de sultan en zijn neef nu al in de boomgaard aangekomen of niet?

In 764 blijkt, dat ze nog steeds niet zijn vertrokken. Gawi, Floerant neve mijn (764), zegt de sultan tot zijn neef. Maar het rijmpaar wekt geen vertrouwen. Gawi is het enige element dat informatie bevat. Zonder deze tot Floerant gerichte aansporing zouden de sultan en zijn neef al lang bij de slapenden zijn gearriveerd, net als in FB, waar de emir op ditzelfde moment niet zijn camerlinc aanspreekt, maar...Floris:

FB 3347 Hi sette Floris in talen ende seide:
FB 3348 ‘Wie bestu, ellendich keytijf,...
Het ziet ernaar uit, dat de gelijke namen van de neef en van de indringer hier voor verwarring hebben gezorgd. De sultan richt zich tot Floerant, die in 780 ook antwoordt. Gedoeld werd op de vreemdeling, maar een kopiist-bewerker heeft gedacht, dat de sultan zich nog tot zijn neef richtte, en hij heeft de aanspreking aangepast. Wanneer de neef in 780 reageert, moeten bovendien de woedende woorden in 776-779 door de tegenpartij zijn uitgesproken. Die worden daarom de hertog in de mond gelegd.

7. Besluit

Vele nog bestaande overeenkomsten wijzen erop, dat G aanvankelijk een gedramatiseerde versie vormde van een episode uit FB. Een aantal reconstructies leveren eveneens parallellen op. Verschillen kunnen voor een deel worden verklaard als gevolgen van het feit dat het oorspronkelijke verband verdwenen is. Voor een goed begrip van het spel moesten nieuwe samenhangen worden gecreëerd. Zo moest de liefdesrelatie worden verklaard tussen personen die ver uiteen woonden en elkaar niet kenden. Het verhaal is verridderlijkt en benadrukt werd de tegenstelling tussen islam en christendom. Het een en ander heeft weer tot de invoeging van ‘kruistochtpassages’ geleid.

Zolang de hoofdpersonen Floris en Blancefloer heetten, zal het verband met het epische voorbeeld wel duidelijk zijn geweest. Deze verbindingsdraad was echter dun, daar de namen slechts tot introductie der personages dienden, die verder met een soortnaam wer-

den aangeduid. Voor wie aan de combinatie Floris ende Blancefloer gewend was, kon het gebruik van de variant Floerant de afhankelijkheid reeds doen verdwijnen. In elk geval hebben tekstveranderingen G van FB los gemaakt, en dat heeft tot nieuwe veranderingen geleid. De precieze volgorde der wijzigingen is niet vast te stellen, en een woordelijke reconstructie van de oorspronkelijke versie is een illusie.

De Gloriant zoals wij die kennen, is een sterk gewijzigde en deerlijk gehavende versie van een in de middeleeuwen populair liefdesverhaal. De toestand waarin het spel verkeert, verraadt een lange evolutie; ook de toneeltekst moet een grote verspreiding hebben gekend. Natuurlijk is het spijtig, dat het werk ons zo verminkt is overgeleverd. Maar juist daardoor bevat de Gloriant een schat aan informatie over het ontstaan, de ontwikkeling en de receptie van tekst en spel.

 

Adres van de auteur:

Wladimirlaan 11

1404 BA Bussum


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs