Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 85

[p. 105]

De Gentse Liefdesembleemdichters en D.P. Pers
Het raadsel Theocritus à Ganda

Er verlopen, na de verschijning van Alciati's emblematabundel (1531), 24 jaren voordat de Vlaamse rederijkers meedoen. Frans Fraet bewerkt dan De la Perrières Le Theatre des bons engins, feitelijk in opdracht van een uitgeefster. Het is Plantijn echter die van 1561 af de hoofdrol speelt door graveurs en auteurs samen te doen werken, zodat zijn fondslijst ruim 60 emblematische uitgaven bevat voor er nog iets gebeurt in de noordelijke Nederlanden. Plantijn neemt in het Zuiden bijna een monopoliepositie in het emblematische veld in, en het is begrijpelijk dat zijn Leidse filiaal hieraan meewerkt. Daar toch verschijnt de eerste Engelse Embleembundel ten name van Whitney (1586), en daar ook verschijnen herdrukken van Alciati, Junius, Sambucus, Paradin en Simeoni. Coornherts Recht ghebruyck....wordt ook aangeboden met het Leidse uitgeversadres. Nog in 1615 zien wij Paradin in Nederlandse bewerking van de hand van Joost van Ravelinghen, n.l. De Princelijcke Devijsen. Wat er gepresteerd wordt in de emblematiek speelt zich in de zeventiende eeuw hoofdzakelijk in de Republiek af, waar ieder jaar nieuwe titels en herdrukken verschijnen. De belangrijkheid van deze Noord- en Zuidnederlandse vorm van letterkunde beoordele men aan het aantal uitgaven vóór 1750: 750 stuks. Wij staan hiermee internationaal ver aan de top, wat óók geldt voor de artistieke kwaliteit van de illustraties, waarbij het mede te danken is aan de polyglotte uitgaven dat onze letterkunde invloed uitoefende op het buitenland.

Terugkerende tot ons onderwerp willen wij eerst aandacht besteden aan Dirck Pietersz Pers, die de leiding nam bij het uitgeven van emblemata in de Republiek.

[p. 106]

Óver Pers is niet veel te vinden, wel ván hem, op wie het embleem past ‘'t geluck is in druck’. Zijn drukkersmerk is een anagram: ‘Ick stri op ons eerde’. Als dichter ondertekent hij ‘Dorotheos à Bemda’ (is hij in Emden geboren?) of met de spreuk: ‘Deucht bereickt de croon’. Hij schreef enige werken: Lucretia, Jonas, Bacchus-Wonderwercken en de Romeinsche Adelaar. Als vertaler dient hij zich aan op het titelblad van Ripa's Iconologia. Zijn uitgeversadres was ‘in de witte Persse in de oude Brug-steech’ en daarna ‘op 't water recht tegenover de corenmarct in de witte Perse’. Wanneer hij zijn (uitgevers)naam aan dit uithangbord ontleent, dan zal dit wel zijn ter onderscheiding van een collega uitgever, Dirck Pietersz Voskuyl, die ca. 1615 ook boeken uitgaf in Amsterdam.

Onze Dirck Pietersz zette zijn naam veelal op het titelblad van zijn Nederlandse uitgaven. Op de Franse drukt hij ‘Theodore Pierre’, op de Latijnse noemt hij zich ‘Theodorus Petrus’, terwijl op het titelblad van Jonas de Straf-prediker staat: ‘door Th. Petrejus.’ Uit zijn lijst van uitgaven (zie bijlage) valt op te maken dat hij allereerst twee liedboeken uitgaf, die beide gedrukt waren bij Hans Matthysz. Er zat muziek in het uitgeven van deze amoureuze liedboeken. Ze werden in het charmante oblongformaat aan de markt gebracht, en de verkoop was op de Nederlandse jeugd gericht. Het waren bestsellers, die ook concurrentie uitlokten, en het is dus begrijpelijk dat Pers in de Lusthof (1607) het volgende afdrukt:

Ghy Druckers die om strijt te printen zijt gesindt
't Zy vviens copy het zy als ghy daer baet by vindt
Dit Liet-boec int geheel oft stuc-wijs na te drucken
U hier verboden wort. Soo ghy doch 'trecht bemint
Want hier en is niet outs het zijn al nieuwe stucken
met groote moeyt vergaert en wilt dan hier niet plucken
Maer neemt wt sulcken tuyn daer u gheoorloft wort
Op dat u werck altyt ten besten mach ghelucken
Den seghen Godes med' daer over zy stort
Het gaet hem selden wel die na eens anders port.

Recht moet syn

Van amoureuze liederenbundels naar amoureuze embleembundels is slechts één stap, want in beide gevallen richt de uitgever zich op de

[p. 107]

markt van de Nederlandse jeugd. Wanneer nu Le Theatre d'Amour verschijnt zonder uitgeversadres, zonder plaats en datum van uitgave, dan is Pers de man die de twee titelbladen en de 24 prachtige gravures laat copiëren. Ook de zinspreuken, deels in het Frans, deels in het Italiaans en Latijn, laat hij overnemen. Pers verkiest het oblongformaat en hij versmelt de oorspronkelijke titelprenten tot één titelblad, nu in spiegelbeeld, zoals ook bijna alle emblemen worden afgedrukt. Pers laat twee in tekst van elkaar onafhankelijke uitgaven verschijnen n.l. één in het Nederlands en één in het Latijn. Niet alleen de lay-out, maar ook de indeling is dezelfde in beide ‘gewaagde’ bundels, die natuurlijk verschijnen zonder uitgeversnaam, plaats en datum van uitgave. Ze beginnen beide met een lang gedicht, gericht aan de Nederlandse jeugd, en behandelen dan in stanza's de tegenovergeplaatste emblemen, waarvan het motto herhaald wordt boven de stanza's.

De Nederlandse uitgave krijgt een Latijnse titel: Quaeris quid sit amor..., en het lange gedicht ter inleiding is ondertekend ‘Theocritus à Ganda’. De Latijnse uitgave is getiteld Emblemata Amatoria iam demum emendata; een der gedichten is getekend: ‘I. (J?) A. Timmermans’. Dat Pers dit boek uitgaf wordt waarschijnlijk door de overeenkomst van de lettertypen in Den Lusthof en in Quaeris quid sit amor. Wij zien van Timmermans' versie geen herdrukken meer. Wij weten niet op wie dit pseudoniem slaat. Van de Nederlandse versie verschijnen bij Pers vier nieuwe edities; nieuw (?) is de titel Emblemata Amatoria iam demum emendata en nieuw zijn de toegevoegde gedichten van Daniel Heinsius n.l. Elegie of Nachtclagte en Het Sterfhuys van Cupido. Deze twee gedichten verschijnen in Franse vertaling later in Tronus Cupidinis (1618). Dat is ook een emblemenverzameling en in de eerste druk staat op het titelblad te lezen: ‘P.T.L. excudit’; dus een Pers-editie?: P(etrus T(heodorus) L(ibrarius)?

In elk geval is Pers een bedrijvige en slagvaardige uitgever geweest: Hij verwerft de platen en de teksten van Moermans De cleyne werelt, waaraan hij in 1608 alleen een nieuw titelblad toevoegt. Hij laat Vondel een nieuwe versie maken, n.l. Den gulden Winckel, hij brengt Microcosme (de oude Franse vertaling) en ook de oude Latijnse Mikrokosmos. Van Coornhert, die eerst bij Plantijn uitgaf, geeft

[p. 108]

Pers tweemaal een uitgebreidere tekst van het Recht ghebruyck ende misbruyck..., waarbij Pers blijkbaar over de originele koperplaten beschikte. Deze gebruikt hij nog eens voor Lubbaeus' Latijnse versie Emblemata moralia et oeconomica. In 1614 laat hij verschijnen Bellerophon, dat aan zijn pen wordt toegeschreven. Het is meer waarschijnlijk dat H. Damman (overleden in 1608) de auctor intellectualis is geweest. Raadselachtig is de herkomst van 30 kopergravures die het boekje sieren. Pers laat hierna Vondel het fabelboek van De Dene bewerken, waarbij het opvalt dat Vondels naam niet op het titelblad staat (1617). Het einde van Pers' emblematische bedrijvigheid is de vertaling van Ripa's Iconologia (1644).

In dit overzicht is al veel van Pers opgenoemd, maar niet alle raadsels zijn opgelost, waarvan het grootste is: Theocritus à Ganda.

Behalve de genoemde embleembundel Quaeris quid sit Amor...staat op Theocritus à Ganda's naam de Spiegel van de doorluchtige vrouwen. Dit werk verscheen in 1606 bij Jodocus Hondius, die waarschijnlijk ook de gravures ervoor maakte. Ook de Spiegel wordt toegeschreven aan Daniel Heinsius. De legende over Daniel Heinsius' auteurschap is ontstaan doordat Heinsius uit Gent afkomstig is, Heinsius Theocritus' werk gecommentarieerd heeft doen uitgeven, en er van Heinsius twee grote gedichten in de tweede uitgave van Quaeris quid sit amor....zijn opgenomen. Daar Daniel Heinsius' tijdgenoten hem reeds aanzagen voor de auteur, is het niet te verwonderen dat A.G.C. de Vries (in zijn bibliografie), W.A.P. Smit en D.J.H. ter Horst in hun dissertaties de legende voortzetten. Paul Sellin doet dit ook in zijn zo juist verschenen boek Daniel Heinsius and Stuart England, Leiden, 1968, waarin hij overigens een nuttige ‘check-list’ van 437 Heinsiana opstelde.

Wij zijn nu op het punt gekomen om de spiegel van de legende stuk te gooien. De stenen zijn al gebakken vóór en kort na de verschijning van Quaeris quid sit amor...; wij zullen ze ook aandragen uit een recente publicatie. Daarna zullen wij een nieuwe spiegel in de lijst hangen, waaruit de gestalte van de werkelijke auteur zal verschijnen of beter: weer verschijnen. De relevante punten zijn de volgende:

[p. 109]

* De naam Theocritus kan elke schrijver verzinnen.

* De plaats Gent heeft veel schrijvers opgeleverd, waarvan er enige vóór 1600 zijn uitgeweken.

* Daniel Heinsius heeft Nederduitse verzen klaarliggen (1602?) waarvan de uitgave uitgesteld zal worden wegens het ontbreken van emblematische gravures: ‘Belgici versus mei sunt excusi, nondum...tamen ipsae Emblematum figurae accesserunt, quod editionem moratur’ (vide D.J.H. ter Horst, Daniel Heinsius, Utrecht 1934, pag. 43, noot 7).

* Pers copieert naar bestaande gravures, en zoekt teksten erbij; hij is dus in de omgekeerde positie van die waarin Heinsius verkeert.

* Pers nodigt niet de grote classicus en Leidse bibliothecaris uit voor het leveren van teksten t.b.v. zijn Latijnse bundel (tenzij men wil denken, dat Heinsius het pseudoniem Timmermans aannam).

* Heinsius heeft niet één van zijn boeken doen verschijnen bij Pers, noch bij Jodocus Hondius.

* Heinsius laat op de titelbladen van al zijn publicaties drukken Daniel Heinsius. In drie gevallen n.l. in publicaties vóór 1602, voegt hij er aan toe ‘gandensis’.

* Het is niet denkbaar dat Heinsius zich motto's laat opdringen om teksten te schrijven voor een ‘tweede hands bundel’ emblemen.

* J. Meursius in de Illustris Academia (1613) schrijft over Heinsius: ‘Circumferuntur et diversa Poematia vernacular, quae illi attribuuntur, sed quae autor hactenus non edidit pro suis’

* Heinsius laat bij Marcusz te Leiden zijn Afbeeldingen van Minne verschijnen (1613). Voor deze uitgever heeft Heinsius nog vijf maal aan andere boeken gewerkt. De plaatjes bij Heinsius' emblemen zijn een afgietsel (naar de vorm) van Vaenius' Amorum Emblemata (1608). De gravures zijn ronduit slecht van tekening. De emblemata van Heinsius hebben alle een kort Latijns motto. Ze zijn onder het ‘handelsmerk’ Theocritus à Ganda opgenomen: na Heinsius' verzameling van 24 emblemen laat de uitgever het maaksel van Theocritus volgen. Dat gebeurt nog eens bij dezelfde Marcusz in 1615. Dit zet kwaad bloed bij Petrus Scriverius, die in 1615 Heinsius' Nederduitse Poemata doet uitgeven bij Blaeu, dus niet bij Pers of Marcusz. Scriverius nu wilde

[p. 110]

Heinsius' emblemata strikt scheiden van die van Theocritus. Hij stelt het heel duidelijk op pag. 23 van de Nederduytsche Poemata 1616 als volgt:

‘Aen den Leser.

Het oude spreeckvvoordt segt, Daer de man niet selfs komt, daer werdt het hooft niet wel gewassen. Het selfde, ion-stige Leser, is ons hier weder-vaeren. Want alsoo dese Poemata gedruckt sijn in een ander stadt, daer wij altijdt niet over ofte by en hebben konnen wesen; soo is over all onse sin ende meeninge niet te recht gevat, ofte gevolgt. Onder andere hebbe ick u dit willen vermaenen: De Emblemata van minne sijn by den Druc-ker sonder eenich onderscheyt achter een vervolgt tot het getall van 48 toe: daer nochtans maer alleenelijck de eerste 24 (na-mentlick het Ambacht van Cupido) van des Auteurs vernuft ende vindinge sijn: soo inde beelden, als de gedichtselen. De volgende 24, te vooren tot meermalen ende op verscheyden plaetsen gedruckt, sijn van andere. Dees hadde een seker liefhebber soo uyt den hooch-geleerden Mr. Hadriaen de Ionge, als andere schrijvers, bij een verga-dert, ende in koper doen snijden: om deur den druck gemeen te maecken. Dan alsoo dit maer stomme beelden waeren, soo is de soetvloeyende tong van onse Poeet daer toe geleent. die al spelende de selfde over veel jaeren Nederlandts heeft doen spreken. Hier hebt ghy op te letten: ende voort dese mistellingen te verbeteren....’

Staan de Theocritus-emblemen in de editie van 1616 tegen Scriverius zin, hij neemt wel gedichten van anderen op, maar niet (in deze eerste druk) de Spiegel der doorluchtige vrouwen.

* De gravures voor de emblemen zijn nieuw naar de vorm; zij wijken af in details en achtergrond van vorige edities. Het zijn minutieuse plaatjes, die in grootte niet veel verschillen van die in Roemer Visschers Sinnepoppen (1614), ook door Blaeu uitgegeven.

* Het publiek blijft geloven aan Heinsius auteurschap van de Theocritus-emblemen. Daarom waarschuwt Scriverius nog eens in de Nederduitse Poemata (1619 en 1622): ‘Versus Latinos in XXIV priora Emblemata, P. Scriverius ludibundus adjecit. Reliqua sunt incertorum’, en voorafgaande aan de Theocritus-emblemen schrijft Petrus:

[p. 111]

‘Op het versoeck van een drucker, van den auteur in zijne kindsheyt met versen verciert, onder den naem van Theocritus à Ganda’.

* Op het titelblad van een verzamelbundel (zie De Vries 28) staat: ‘Emblemata Aliquot amatoria D. Danielis Heinsii cum additamento aliorū nunc primum in lucem edito’. Behalve enkele Heinsius-emblemen zijn in dit boekje al die van Theocritus à Ganda opgenomen.

Hierna kunnen wij aannemen dat Heinsius niet Theocritus à Ganda is, en kunnen wij al een signalement opstellen van de schrijver, die wij zoeken. De volgende kenmerken moeten op hem toepasselijk zijn:

A	Een Gentenaar van geboorte.
B	Levensperiode circa 1570-1610.
C	Uitgeweken naar de Republiek vóór 1607.
D	Moet meer bij Pers gepubliceerd hebben.
E	Moet Scriverius, Heinsius en J. Hondius gekend hebben.

Dr. Meertens maakte mij opmerkzaam op Ph. Blommaerts boek over de Gentsche schrijvers (De Nederduitsche schrijvers van Gent, Gent 1861). Het werk van een dozijn Gentse auteurs werd nagegaan, maar zij vielen af omdat ze aan de drie eerstgenoemde vereisten al niet voldeden. De enige die geheel voldeed is: Jacobus Viverius.

Jacob de Vivere

Jacob was geboren in Gent circa 1575. Zijn vader was etser en goudsmid. Het gezin vertrok naar Londen, waar de vader in 1593 overleed. Jacob studeerde enige tijd in Leuven medicijnen en liet zich inschrijven bij de Leidse Universiteit op 18 october 1595 als ‘Jacobus Viverius Gandensis’. Hij raakte er bevriend met Petrus Hondius, die een witdoorschoten exemplaar van Lubbaeus' Emblemata (De Bry, Frankfort, 1596) als Album Amicorum gebruikte. De Vivere is een van de weinigen die er een Nederlands gedicht in schrijft. Onder de Latijnse bijdragen prijken o.a. de namen van Jodocus Hondius, Daniel Heinsius en Petrus Scriverius. Jodocus had ook in Londen gewoond en vestigde zich eerst in Amsterdam in 1593 (het sterfjaar van De

[p. 112]

Vivere's vader). Na De Vivere's promotie verlaat hij Leiden en reist dan naar Frankrijk en Engeland. Hij keert in de Sleutelstad terug in 1601 en, na een vergeefse solliciatie naar de positie van Stadsdokter voor Leiden, gaat hij naar Amsterdam, waar hij zich als apotheker vestigt. Hij begon al in zijn Leidse studietijd gedichten te schrijven, die ook uitgegeven werden. Uit de korte bibliografie die wij ook van hem als bijlage toevoegen, zijn wat belangrijke gegevens te halen:

1. Jacob richt zich al in 1600 in een opdracht tot ‘de Nederlandtsche jeughet’.

2. In 1601 is het H. de Buck te Amsterdam, die van Jacob 2 boeken drukt. H. de Buck drukte de bundel Bruylofts Bancket voor Hans Matthysz. Van de laatste bundel gaf Pers een derde en vierde druk uit.

3. Pers geeft in 1615 uit de Wintersche avonden en

4. op het titelblad van dit boek, dat autobiografische bizonderheden geeft, leest men het pseudoniem ‘Philologus Philiatros à Ganda’. De auteur blijft onbekend totdat Jan Zoet een hereditie uitgeeft in 1649, met De Vivere's naam op het titelblad.

5. Pers geeft in 1619 De Vivere's Clachte uit, in welke publicatie De Vivere's naam niet voorkomt.

6. De Vivere verkiest weer de anonymiteit in Christelycke Ghesanghen (1627); pas na zijn dood, in de achtste druk, komt zijn naam op het titelblad.

7. De Vivere laat twee poëziebundels verschijnen, waarvan de titels beide beginnen met het woord Spiegel.

8. De Vivere is een religieus man, die met het probleem van de dood worstelt; hij schrijft twee rouwklachten en hij tekent enige malen: ‘De doodt doet leven’.

Dit thema nu komt naar voren in de Wintersche avonden, waar hij vertelt hoe zijn vader, ofschoon dodelijk verwond door een pijl, blijft leven. Het enige gevolg schijnt te zijn dat zijn vader vermagert. Gaan wij nu de stanza's van de Theocritus' emblemen na, dan vindt men er termen van een arts-apotheker, die de dood als een realiteit ervaart. Dit laatste vinden wij duidelijk weergeven in het vers bij het 39ste embleem (ed. Heinsii Poemata 1616):

[p. 113]

Et piu dolsi.

 

Ick die soo menich strick, soo menich groote hoopen

 

Van Iagers toegerust end' honden ben ontlopen,

 

Een hevet my gedaen, het kleeft my in het hert,

 

Hoe snel dat ick oock loop, noch snelder is de smert.

 

Ick ben nu ver genoech ontkomen 's vyandts handen,

 

Ick loop, ick vlieg, ick ren, door bosschen ende landen,

 

Die my quetst is van hier, ick hebb' van haer geen noodt.

 

Maer niet te min is zy de oorsaeck van mijn doodt.

Herinnert dit niet aan het voorval van de vader, die moest uitwijken naar Londen, waar hij gewond werd? Een nadere uitwerking van De Vivere's zinspreuk ligt in de tekst bij embleem 26 besloten:

...O doodt, O wreede doodt,
Waert dat ick sterven kond' soo waer ick uyt de noodt.
Nu sterf ick als ick leef, ick ben doodt al mijn leven,
Mijn hert verdrooght int lijf, mijn jeucht gaet my begeven...

De laatste regel, al gedrukt in 1607, wanneer De Vivere dus circa 32 jaar is, weerspreekt Scriverius' opmerking, dat de auteur dit ‘in zijn Kintsheyt schreef (overigens maakt Scriverius deze opmerking in 1619, dus dan is Jacob weer 12 jaar ouder). Daarbij komt men in de verzen iets van de arts-apotheker tegen wanneer De Vivere rijmt over de dood, het leven, genezen, wonden, pijn, rechte medicijn, bittere gal, gezondheid, en ‘adem is leven’. Heinsius' Ambacht van Cupido is origineler, enerzijds omdat de graveurs zich schikken naar de tekstschrijver, anderzijds omdat Cupido hierin al zijn bedrijven (d.i. bedrijvigheden) uitvoert door middel van kinderspelen en beroepen. Ongetwijfeld heeft Heinsius zijn speelse aard uitgeleefd in zijn stanza's. Het godje Cupido speelt de rol hem toebedacht en wij zien dan in woord en beeld: ballen, timmeren, spinnen, bikkelen, schilderen, zagen, dorsen en zaaien, tollen, spelevaren, kringen trekken, schieten, hoepelen, blindemannetje, gymnastiek, soldaatje spelen, stok-paardje rijden, ‘vadertje’ spelen, bellen blazen, vliegen op de gans. De gravures zijn vakwerk en de teksten staan vol woordspelingen. Scriverius moet er met groot plezier Latijnse motto's bij verzonnen hebben: ‘...ludibundus adjecit’.

[p. 114]

Conclusies

Daniel Heinsius' embleembundel wordt uitgegeven nadat verschenen zijn Le Theatre d'Amour, Vaenius' Amorum Emblemata (1608) en Hoofts Emblemata Amatoria (1611)¹⁾.

De weinig bekende, toch zo verdienstelijke De Vivere is de eerste dichter die onze taal gebruikt voor profane liefdesemblemen.

Pers is de eerste uitgever in de Republiek die emblematische literatuur introduceert. Zijn devies ‘Deucht bereickt de Croon’ zouden wij willen toepassen op De Vivere, ware het niet dat deze dichter ons zijn toepasselijk devies naliet: ‘De doodt doet leven’.

John Landwehr

1) Dit wordt nader uitgewerkt in mijn Emblembooks in the Low Countries 1554-1949 (eind 1969 te verschijnen).

Bijlagen

A. Lijst van uitgaven van Dirck Pietersz (Pers), Amsterdam 1607-1649

1607	De verbeterden nieuwen Lusthof vol....Amoureuse....ghesanghen. 11 pl. Cl. Jansz. Visscher.	obl. 4to
	De derde druk. - Eerste en tweede druk bij Hans Matthijsz. Amsterdam (1602) en 1604?
	dl. II: Bruylofs Bancket verciert met veerthien liedekens. Gedrukt bij H. de Buck.
1607?	Theocritus à Ganda, Quaeris quid sit amor......Anonym uitgegeven	obl. 4to
1607?	I.A. Timmermans, Emblemata Amatoria......Anonym uitgegeven	obl. 4to
1608	Den Bloemhof van de Nederlandsche jeught	obl. 4to
(1608?)	Theocritus à Ganda, Emblemata Amatoria......	obl. 4to
1608	J. Moerman, De cleyn werelt......	4to
(1608?)	Den......Lusthof......den vierden druck ghebetert (met Bruylofts Bancket).	obl. 4to
1608	Theocritus à Ganda, Emblemata Amatoria	obl. 4to
1609	H. Ligmarides. Antitodus of teghengift, teghen den afval van apostaten als oock tegen de ergernisse die den swacken ghegeven wert, van den genen, die vande Ghereformeerde Kercken afvallen tottet Pausdom......	8vo
1609	Tegen een driedubbele Quast Een driedubbele Beytel. Dit is, Apologie aan George Blackwell geschreven.
1609	Jacques I, (roy d'Angleterre) Een Coninghlicke Apologie......vert. van The Oat of allegiance.	8vo

[p. 115]

1609	Lubbaeus, Emblemata moralia et oeconomica (Theodorus Petrus, Amsterdam).	4to
(1609?)	Mikrokosmos......(Theodorus Petrus, Amsterdam).	4to
1609	Een cleyn tractaetgen vervatende seeckere articulen teghens de aflaet ende vaghevier - Ghedisp. onder J. Arminio......	4to
1609	Reden-strijdt vande ketters gheen gheloove te houden......	4to
1610	D.V. Coornhert, Recht ghebruyck ende misbruyck......	4to
1610	Den Bloemhof van de Nederlandsche jeught......	obl. 4to
1610	J.H. Linschoten. Histoire de la navigation......	2^o
1610	G. Buchanan, T'Samensprekinghe, vant recht der Coninghen......verduytsch door E. de Veer.	4to
(1611?)	Le Microcosme. Amsterdam, Theodore Pierre	4to
1612	J. Heidfeldius, Sphinx theolog. - philosophia......Vertaald door Pet. Jacobi Austro - Sylvium.	4to
1612	Theocritus à Ganda, Emblemata Amatoria......	obl. 4to
1613	(Vondel) Den gulden winckel......	4to
1614	(H. Damman?) Bellerophon of lust tot wysheyd.	4to
1614	(Ph. van Borsselen) Strande; oft ghedichte van de schelpen......	4to
1615	Apollo of Ghesangh der Musen......met 9 pl. Cl. Jansz. Vischer	obl. 4to
	In hetzelfde jaar wederom een druk met typografische verschillen.
1615	A. Thysius, Leere ende order d. Nederl. soo Duyssche als Walsche Ghereform. Kercken......	4to
1615	B. R(uissenbergh) Flora of boōgaard der lieflycke bloemen ende vruchten met noch eenighe nieuwe liedekens......	obl. 4to
1615	(J. de Vivere) Philologus Philostratos à Ganda, Wintersche avonden......	12^o
1616	D. Baudius, Van 't bestant des Nederlandschen oorlogs	4to
	Met 3 platen en 1 met 18 portretten.
1616	A. Sculetus, Axiomata concionandi practica of gront-reghelen om wel ende stichtelijck te leeren predicken......	12^o
1616	S. de Bartas, De vaderen......(ed. Vondel)......	4to
1617	(J. de Vivere) Philologus Philostratus à Ganda, Wintersche avonden......	12^o
1617	(Vondel) Vorsteliicke warande der dieren......	4to
1619	Delitiae Galliae et Angliae......
1619	(J. de Vivere) Clachte......over het......overlyden Jo. Hallius......	4to
1620	D.V. Coornhert. Recht ghebruyck ende misbruyck......	4to
1620	Vondel. Hierusalem verwoest......	4to
1620	Vondel. De heerlyckheyt van Saloman......	4to
1620	Vondel. De helden Godes......	4to
1620	Vondel. De heerlyckheid van......Gedicht by wylen G. de Saluste......	4to
ca. 1620	't Mergh van de Nederlandsche spreekwoorden......	12^o

[p. 116]

1622	Erasmus. Colloquia familiaria of gemeensame Samenspraken......	4to
1623	(D.P. Pers) Jonas de Straf-prediker......door Th. Petrejus	4to
1624	Cicero. Guldene philosophische boecken......
1624	D.P. (Pers) Lucretia ofte het Beeld der Eerbaerheydt......	4to
1625	(D.P.) Tranen Iesu Christu......	4to
1628	D.P. (Pers) Bacchus - Wonder-wercken......	4to
ca. 1630	Bellerophon......
1630	Den Bloemhof van de Nederlantsche Jeught......Noyt in den druck gesien (sic.).	obl. 4to
1632	Pers. De Romeynsche Adelaer......	12^o
1633	Bellerophon
1634	Erasmus Colloquia familiara of gemeensame 't Samen-Spraken......
1634	Pers, De Romeynsche Adelaer......
1635	Pers. Jonas de straf-prediker......
1635	D. Mostart. Nederduytsche Secretaris, oft Zendschrijver......
1636	Erasmus 't Handboeckjen van de christelycken ridder
1637	D. Mostart. Vermeerderde Nederduytsche secretaris ofte Zendtbriefschrijver	12^o
1638	Bellerophon......
(1641)	D.P. (Pers) D'Onstelde Leeuw of springh-ader der Nederlantsche Beroerten	4to
(1641)	Bellerophon......
ca. 1644	Bellerophon......
1644	Ripa. Iconologica vert. door D.P. (Pers).	4to
1646	Pers. De Romeinsche adelaer......	4to
1647	D.P. (Pers) De verwarde Adelaer......	4to
(1648?)	Pers. Gesangh der zeeden......
(?)	M.T. Cicero. Van de onderlinghe plichten......ed. D.V. Coornhert	12^o
1649	D. Mostart. Vermeerderde Nederduytsche Secretaris......	12^o

B. Werken van Jacob de Vivere

1598	Copie van een seker Refereyn......Amst. Laur. Jacobsz
1598	De Uytspracke van Anna Uyt den Hove......Leiden, Chr. Guyo. Poezie 8^o
1598	De Claghte van Satan ouer Clementein Puteanum.....Leyden, Chr. Guyot 16 pp.
1600	Een Christelyck lof-verhael van den treffelicken veldslagh....door Jac. Viverium van Gendt......Leyden by Chr. Guyot voor Laur. Jacobsz (Amsterdam). 4to
	Poezie: een 12 regelig gedicht en 38 coupletten van elk 12 regels.
	Een opdracht in proza aan ‘De Nederlandtsche jeughet’.
1600	Den lust-hof van de Christelicke zielen, waer in begrepen zijn de Christelicke ghedichten. In drij deelen; ende met eenen soo oversien, enz. dat de schrijver maer desen druck en kennet. Leyden, by Chr. Guyot: voor Laurensz. Jacobsz. Amst. 4to.

[p. 117]

	Poezie - Aan het eind proza: De gheestelicke nacht - wachten van de wijse maeghet.
1601	Den Spieghel van de Spaensche tyrannie: waer by ghevoegt is eene vreughdighe vieringhe over het veroveren van......Rynberk. Amst. H. de Buck, voor Laur. Jacobsz. 4to.
	Poezie en in proza opdracht aan de Raedt en Burgherie van Amsterdam.
1601	De handt Godes; of een christelyck Verhael van de Peste......In dicht ghegeven van Jacobvs Viverivs, Medecyn. Amst. by Volraedt Gaubisch.
1601	Den Spieghel van de Spaensche tyrannie: waer by ghevoegt is eene vreughende hoogh-gheleerden Joannes Heurnius. Amst. by H. de Buck, voor Laur. Jacobsz. 4to.
	Poezie d.i. epithaphium in 5 coupletten van 4 regels en Elegia in 16 coupletten van 12 regels. Epithaphium getekend: ‘De doodt doet leven’ de zinspreuk van Viverius.
1604	Guy du Faur. De Vierlinghen (of wyse Leerdichten) van Guy du Faur Heere van Pybrack. Vertalet wt Franschen in Nederl. dichte. Amst. Desid. de la Tombe.
	Poezie (en vertaling) van De Vivere.
1606	Spiegel vande doorluchtige, eerlicke cloucke, deuchtsame ende verstandege vrouwen; genomen wt diveersche Griexsche ende Latynsche warhistoryschryvers......ende rymswyse beschreven. Amst. Jodocus Hondius 1606. obl. 4to.
	De gegraveerde titel en de 8 platen waarschijnlijk door J. Hondius. Op het titelblad: Theocritus à Ganda.
	Poezie - Deze Spiegel werd later opgenomen in:
	Afbeelding van Minne. Leiden H. van Westerhuysen 1619 zonder plaatjes.
	Heinsius Nederduytsche Poemata. Amst. Bleau 1618 met plaatjes.
	Heinsius Nederduytsche Poemata. Amst. Bleau 1622 met plaatjes.
(1607?)	Quaeris quid sit amor......(Amst. D.P. Pers) obl. 4to.
	Poezie - Lang gedicht Aen de Ionckvrouwen van Hollant en 24 coupletten van 8 regels.
	Op het titelblad: Theocritus à Ganda.
	Herdrukt bij Pers vier maal onder de titel: Emblemata Amatoria iam demum emendata, waar bij gevoegd werden D. Heinsius ‘Elegie’ en ‘Het Sterfhuys van Cupido’.
	Ook afgedrukt met D. Heinsius Ambacht van Cupido in Scriverius' edities van Heinsius Nederduytsche Poemata.
	Eveneens herdrukt in de z.g. Theocritus à Ganda edities:
	Emblemata Amatoria Nova J. Marcusz. 1613 obl. 4to.
	Afbeeldingen van Minne. Leyden, J. Marcusz. 1613 obl. 4to.
	Het Ambacht van Cupido. Leyden, J. Marcusz. 1615 obl. 4to.
	Afbeelding van Minne. Leyden, H. van Westerhuysen 1619 obl. 4to.
	Emblemata Aliquot amatori D. Danielis Heinsii cum additamento aliorū......(ca. 1620 Bleau?)
1608	Claegh-ghedicht op het overlyden van......Warnerus Helmichius, ghe-

[p. 118]

	trouwen dienaer des Godelycken woordes in de Kercke tot Amstelredam. Ontslapen......den 29 Aug. 1608 Amst. Corn, Claesz. 4to.
	Dit werk wordt gevolgd door 2 graf-dichten getekend: ‘De doodt doet leven’. (J. de Vivere).
1609	Handboeck, of Cort begryp der caerten ende beschryvingen van alle landen des werelds. Amst. C. Claesz. obl. 12^o. Een compilatie van J de Vivere met een gedicht.
1610	N. Chytraeus. Het reys-gheldt van de wterste of laetste reyse: seer vol leeringhe ende vertroostinghe......wt de alderbeste oude ende nieuwe wtleggers der Heylige Schrift......Ende nu uyt de Latijnsche in de Nederlandtsche sprake vertalet door Jacobus Viverius. Amst. M. Colyn. 4to.
1611	Ph. Du Mornay. Een seer grondigh bewys dat Jezus is de ware Messias, in den Paradyse belooft, ende van al de heylighe propheten voorseydt; tot waerschouwinghe der Joden. In de Fransche tale beschreven. Ende nu in onse Nederlandstsche spraecke ghetrouwelick vertaelt (met een Christelick ghesang van ghelycken inhoudt) van Jac. Viverius. Amst. Hendrick Laurensz. 8^o.
	Met een opdracht van Viverius aan de Amsterdamse Magistraat.
1615	P. Molinaeus. De heylighe gheestelycke opweckinghe in het Fransche beschreven van Molinaeus......In onse Nederlantsche sprake ghetrouwelyck vertaelt (door J. de Vivere). Amst. Hendr. Laurensz. 12^o.
1615	De wintersche avonden, of Nederlantsche vertellingen. Waer in verscheydene vremdigheden, dese lest voorledene hondert jaren gebeurt......worden verhaelt. Amst. Dirck Pietersz. (Pers) 8^o.
	(Aan het eind: Ghedruct tot Leyden, by Joris Abrahamsz. van der Marsse 1615).
	Proza. Op het titelblad: Philologus Philiatros à Ganda.
	Herdrukt by Pers in 1617. Voorts 2 edities in 1636 n.l. Amst. J.F. Stam en Rott. I. van Waesberghe. - Amst. G. van Doedesberg 1649 en ook 1665. - Utrecht L. Roeck 1650.
	De editie 1649 is bezorgd door Jan Zoet, die J. de Vivere's naam bekend maakte.
1619	Clachte ende vertroostinghe over het Christelyck overlyden van......Jo. Hallius......Amst. Dirck Pietersz. 4to. De Vivere tekende met ‘De doodt doet leven’.
1624	Zie onder 1636.
1627	Christelycke Ghesanghen tot lof van ons Heere ende Saligh-maker Jesus Christus......(Door J. de Vivere en anderen). Desen vyfden (sic!) druck is van nieus oversien......Amst. vor M. Jansz. Brant. 8^o.
	De voorrede is gedateerd 1615 (1ste druk?). Pas op het titelblad van de 8ste druk wordt de Vivere als auteur vermeld.
1636	De handt Godes; of, een Christelyck verhael van de peste, of gaeve Godes: in dicht gegeven. Te Haerlem, gedr. by Th. Fonteyn. 4to.
	Poëzie met 58 coupletten van 12 regels voorafgegaan door een voorrede in proza. Volgens het Nieuw Nederlandsch Biographisch Woordenboek

[p. 119]

	eerst in 1624 te Delft, J. Andriesz. verschenen. Hetzelfde naslagwerk deel II pagina 1501 noemt: Lusthof van de christene ziele (Leyden, 1609, 4to).
(1645?)	J. Viverius. Wel-levens-const, soo wel vermaeckelijck als leerlijck om te lesen, tot onderhoudinghe van des menschen ghesontheydt. 's Grav. J. Pz. Beerendrecht. 8vo. Volgens opgave Bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels, die ook noemt: J.V. Medicyn. Een Nieuw Geestelyck Lied-boeksken, Gedight van J.V. Medicyn. Amsterdam, J. Kannewet, n.d.