Logo DBNL
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 82 (1966)

Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 82

(1966)– [tijdschrift] Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Erasmus' Expostulatio Jesu nagevolgd door M. de Castelein

St. Paul's School te Londen, gesticht door John Colet (1467?-1519), kwam in 1510 gereed; de stichting wordt in de statuten op 1512 gesteld1). Boven de zetel van het Schoolhoofd prijkte een beeld van het Kind Jesus in de houding van iemand die onderricht geeft. Erasmus schreef voor de heuglijke gelegenheid een lofrede, uit te spreken door een leerling van Colet's school: Concio de puero Jesu, voor het eerst ca. 1511 in druk verschenen. Bij deze uitgave gingen ook enige latijnse verzen van Erasmus voor Colet's school, alsmede in eerste druk de Expostulatio Jesu cum homine suapte culpa pereunte. Dit gedicht en de Concio hebben verscheidene motieven gemeen. Misschien is daarom later wel eens het woord ‘kind’ ingeslopen vóór de naam Jesus in de titel van de Expostulatio Jesu (zie verderop onder H. Emser).

Aan de Expostulatio Jesu zijn twee zijden. Als expostulatie, dat is verwijtende klacht van een verongelijkte, doet het gedicht van de verstandelijke Erasmus een beroep op de rede en de redelijkheid. Het gemoed zet de rede kracht bij waar het zin en val heeft, dat is vooral in de epiloog, maar er dient bewezen te worden wat de titel aankondigt; de conclusie wordt vs 71 formeel ingeleid met het woord ‘bijgevolg’ (proinde). Maar omdat het Jesus is die expostuleert, is het gedicht tevens een ethopee. Jesus' ethos nu blijkt uit heel Zijn leven dat - zoals Erasmus' Epistola de philosophia evangelica zegt2) - niets anders is dan een volmaakt voorbeeld van volmaakte genegenheid, gematigdheid, lankmoedigheid, barmhartigheid en zachtmoedigheid. In de Expostulatio blijkt deze geaardheid uit wat Hij zegt en uit wat Hij niet zegt. Zo vermeldt Hij wel Zijn onverbiddelijk rechterschap, maar als argument niet als bars dreigement. Na het pathos van de epiloog

geven de slotregels nog eens met attische fijnheid de grondtrekken van de Expostulatio, redelijkheid en genegenheid. Tegen diens wil iemand te redden, zo betoogt Jesus als onwillig, zou ‘toch’ (puto) onredelijk zijn; ook gedoogt het de rechtvaardigheid des Vaders niet. Merk op dat de Middelaar hier niet van Zichzelf spreekt.

Erasmus' Expostulatio Jesu heeft diepe indruk gemaakt op Zwingli. Door het lezen van dit gedicht, zo verklaart deze, was bij hem de stellige overtuiging gekomen dat wij geen enkele middelaar behalve Christus behoeven3). Zwingli's opvolger te Einsiedeln Leo Jud (1482-1542) heeft het gedicht berijmd in 186 korte versregels (rijmschema aabb): Ein expostulation oder klag Jhesu/ zů dem menschen der usz eygnem můtwill verdampt wurt, in 1522 te Zürich uitgegeven bij Christophorus Froschover. De illustratie op het titelblad toont de met doornen gekroonde Heer in lendendoek, de doorboorde handen uitnodigend geopend. Hier volgen de begin- en eindregels.

 
Sagt an jr menschen allgemein
 
(Die wyl jr habt von mir allein
 
Rychlich uszfliessen alles gůt
 
So himmel/ erd/ verschliessen thillustratiet
 
Was blendt üch/ was betillustratiert üch so
 
Das jr das sůchen anderszwo?
 
Dann das ick dich zů sillustratielikeit
 
Die ich üch allen hab bereit
 
Well zwingen wider dinen will
 
Ist miner grechtikeit zů vil/
 
So lydt es billikeit mit nicht
 
Ouch all vernunfft da widerficht.

Ook Hieronymus Emser (1447/8-1527), leermeester van Luther en later een tegenstander van hem, evenals deze een bijbelvertaler, heeft een berijming gemaakt, in 138 korte versregels (rijmschema aabccb): Ein heilsame ermanung des kindlein Jesu an den sunder, uitgegeven zonder vermelding van plaats en jaar (Weller4) vermoedt in 1522). De illustratie toont het kind Jesus. De begin- en eindregels luiden:

 
Die weyl bey mir allein man findt/
 
Was guter allenthalbenn sindt:
 
Im himel vnd auff erden.
 
Wie thoricht ist/ der anderschwo
 
Die schopffen wil/ vnd suchet do/
 
Sie nit gefunden werden?
 
Dann der nith forcht der helle peyn:
 
Verstockt/ vnd wil vnselig seyn:
 
Veracht seyn eigen frommen:
 
Wer/ wider alle billicheyt/
 
Vnd Gotliche gerechtikeyt/
 
Das der tzu Got solt kommen.

In 1606 is Emser's berijming in gemoderniseerde taal uitgegeven in vertaalwerk van Wilibald Pirckheimer (1470-1530), aanvankelijk een vriend, later een tegenstander van Luther5).

Genoemde vertalingen worden vermeld door Vander Haeghen en door Reedijk6). Er zijn er meer. In het nederlands zijn tenminste drie gedrukte bewerkingen bewaard, van een rooms priester, van een doopsgezind drukker en van een remonstrants predikant.

Matthijs de Castelein (1485-1550) uit Oudenaarde, bij leven een vooraanstaand rederijker, heeft na zijn dood misschien nog groter invloed op de rederijkerij gehad door zijn leerdicht De Conste van Rhetoriken, in 1548 voltooid, voor het eerst gedrukt te Gent in 1555. Onder de vele stalen van dichtvormen der rederijkers die De Castelein (‘Priester, ende excellent Poête Moderne’ genoemd op het titelblad) in zijn Conste biedt, is een ‘referein van derthienen’, lang acht strofen van vijftien regels, met als stok ‘O meinsche my wonderd dat ghy my niet en kent!’. Jesus spreekt. Het refrein - uit De Castelein's ‘Bloedsturtijnghe’ (in of vóór 1525)? zie het eind van dit artikel - is een vrije navolging van Erasmus' Expostulatio Jesu, al wordt diens naam niet vermeld7). De eerste regels zijn onmiskenbaar een vertaling van de titel.

 
O verdoolde meinsche wat hebt ghy voren,
 
By dijns selfs schulden gaet ghy verloren:
 
Ic claghe u -

Wat titel was, is tekst geworden; het lijkt bijkomstig, maar het is beslissend. De opzet van De Castelein is niet te overtuigen, maar te roeren. Hij koerst niet, zoals Erasmus, op het compas der rede, maar deint op vloeden van compassie. Een sterke prikkel tot wederliefde en dankbaarheid jegens de Verlosser is Zijn zoendood. Erasmus vermeldt deze als onderdeel van een redenering, in een relatieve bijzin, nadat de hoofdzin 's mensen gebrek aan wederliefde verwijtenderwijs gesteld heeft tegenover de dankbaarheid van allerhand slag van dieren, die zijn opgesomd in de voorzin. Stijlkundige middelen van gemoedsontlading, als vraag en woordherhaling, stuwen de rede voort, die na in de voorzin een bres geslagen te hebben, de veste bespringt met drie argumenten, de schepping voor de mens, de schepping van de mens, en (sterkste punt) de vrijwillige verlossingsdood, zonder dat deze beschreven wordt (vs 54-56). De Castelein somt in nevenschikking zonder voegwoorden mishandeling na mishandeling op, de Man van Lijden voor ogen roepend ‘met dlijf vul wonden’ (str. 8). Tot breder ontplooiïng der strofen is er vulstof van geijkte motieven en omschrijvingen. Uit het keurslijf van het betoog bevrijd, is het refrein bewogener. Ofschoon niet het geheel, noch ook de som van de delen biedend van de Expostulatio, benut De Castelein, niet zonder verplaatsingen, nochtans herkenbaar veel van Erasmus' gedicht in tamelijke getrouwheid. Verderop volgt de volledige tekst van het refrein naar de uitgave van 1555.

Dirck Pietersz. Pers (ca. 1580-1650), geboren uit een doopsgezinde familie te Emden, later als drukker gevestigd te Amsterdam, heeft van Erasmus niet alleen 't Handt-boeckjen en andere stichtelijke werkjes vertaald8), maar ook de Expostulatio Jesu nagevolgd en uitgebreid in 164 alexandrijnen: ‘Klachte Iesu Christi, Over De ondanckbare en ongehoorsame Werreld/ naeghevolcht’, achter Pers' Ionas De Straf-Prediker, Amstelredam 1623, p. 85-88. In de herdruk van Ionas,

Amstelredam 1635, p. 128-132, wordt van de Klachte, thans naar taal en stijl herzien, gezegd: ‘In 't Latijn van D. Eras. Rotterod. beschreven, en aldus in dicht nae ghevolght’. Tussen origineel en navolging is een merkelijk verschil in ethos. In de navolging vallen toornige biblismen als (p. 85 en 87)

 
naer vreemde Goden gaen

en

 
Heb' ick den gantschen dagh mijn' hand niet uytghesteken/
 
Tot een weerspannigh volck/ vol sonden en ghebreken?

De ijlheid van Erasmus' slotregels bevredigde Pers niet. Hij laat de klaroenen schallen van oordeel en verdoemenis.

 
Terwylen dat ghy wilt/ hertneckelijcken streven/
 
En teghens mijn ghebodt/ verachtelijcken leven:
 
Soo neemt mijn straffen waer/ en mijn9) vergramt ghemoed/
 
En spiegelt u te recht/ aen't Goddeloos ghebroed.

De remonstrantse predikant Geeraerdt Brandt (1626-1685) geeft een regelrechte vertaling, negentig versregels in negentig versregels. Zijn vertaling, de getrouwste van de mij bekende en in dichterlijke hoedanigheid niet slechter of voornamer dan het origineel, is wat slepender. Erasmus laat op de hexameter de ruk van de kortere iambische dimeter volgen10)); Brandt vertaalt in alexandrijnen met gekruist rijm. Hieronder volgt zijn vertaling naar zijn Stichtelyke Gedichten, Amsterdam 1665, p. 162-16411), naast Erasmus' latijn volgens de editie Reedijk12), p. 294-296, no. 85.

Erasmus

Expostulatio Iesu cum homine suapte culpa pereunte
 
Cum mihi sint vni bona, quae vel frondea tellus,
 
Vel Olympus ingens continet,
 
Dicite mortales, quae vos dementia cepit,
4
Haec aucupari vt vndeuis
 
Malitis quam de proprio deposcere fonte,
 
Adeo benigno et obuio,
 
Mendacesque iuuet trepido miseroque tumultu
8
Vmbras bonorum persequi,
 
Pauci me, qui sum verae largitor et auctor
 
Felicitatis, expetant?
 
Forma rapit multos, me nil formosius vsquam est,
12
Formam ardet hanc nemo tamen.
 
Suspiciunt ceras, antiquaque stemmata multi,
 
At me quid est illustrius,
 
Vt qui sim genitore Deo, Deus ipse, profectus,
16
Genetrice natus Virgine?
 
Vnde fit vt mecum vix gestiat vnus et alter
 
Affinitatem iungere?
 
Maximus ille ego sum coelique solique monarcha,
20
Seruire nobis cur pudet?
 
Diues item et facilis dare magna et multa roganti,
 
Rogari amo, nemo rogat.
 
Sumque vocorque patris summi sapientia, nemo
24
Me consulit mortalium.
 
Ipse ego sum aetherei splendorque decusque parentis,
 
Me nemo stupet aut suspicit.
 
Sum firmus iuxta ac iucundus amicus amico,
28
Me pariter ac meas opes
 
Candidus atque lubens charis impertio, nemo hanc
 
Ambit necessitudinem.
 
Sum via qua sola coeli itur ad astra, tamen me
32
Terit viator infrequens.
 
Cur tandem ignarum dubitat mihi credere vulgus
 
Aeterna cum sim veritas?
 
Pollicitis cur stulte meis diffidere perstas
36
Cum sit nihil fidelius?

G. Brandt

Beklag des Heeren Jesus over den mensche, die door sijn eigen schuld verlooren gaet.
Uit Erasmus van Rotterdams Latijnsche Vaersen vertaelt.
 
NAdien de goederen hier op der aerd gelegen,
 
En die de hemel dekt, alleen mij eigen sijn,
 
Wat dwaesheit, seg het doch, o Mensch, kan u bewegen
4
Om liever waer 't ook sij daer naer te staen met pijn,
 
Als om s'uit d' eige bron, soo reê ter handt, te soeken?
 
Een bron soo goet als mildt. Wat lust doch drijft u aen
 
Om met verbaest getier, met sorgh door alle hoeken
8
Naer valsche schaduwen dier goederen te staen?
 
Ik, die d' uitdeeler ben des waeren heils van boven,
 
En d' oorsprongk, werd' eylaes, van weinigen begeert.
 
Het schoon vervoert 'er veel: maer wie kan schoonheit loven
12
Die mij gelijkt; doch wie of mij bemindt, en eert?
 
Veel sien op hooge stam, op eerbeeldt, vorstendomen;
 
Maer wat 's doorluchtiger als ik, en soo veel waerdt?
 
Want ik ben Godt, uit Godt den Vader voortgekomen,
16
En uit de Moedermaegdt gebooren op der aerdt.
 
Wat 's d' oorsaek dat sich dan soo weinig vaerdig toonen
 
Om met mij een verbont van maegschap aen te gaen?
 
Ik ben die groote Vorst van d'aerd, en hemeltroonen;
20
Maer waerom schaemt men sich mij dan ten dienst te staen?
 
'Kben rijk, en reed' om dien die bidt veel goedts te geven,
 
'K wil gaerne sijn gebeên, en niemant bidt mij aen.
 
Ik ben de wijsheit van den Vader, soo verheven;
24
En niemant die met mij, helaes, te raed wil gaen.
 
Ik ben het beeldt, de glans en d' eere van mijn' Vader;
 
Maer wie verwondert sich die mijne glorij siet?
 
Ik ben aen mijnen vriendt, dien ik uit liefde nader,
28
Een trouw en heughlijk vrient; mij self ontsie ik niet,
 
Nocht' ook het mijn, maer deel het al aen mijn beminden:
 
Daer niemant leyder nae mijn vriendtschap soekt te staen.
 
Ik ben alleen de wegh waer langs men Godt kan vinden;
32
Maer weinig wandelaers langs desen heirbaen gaen.
 
Waerom of 't domme volk noch twijffelt oft mijn woorden
 
Gelooven wil, daer ik doch self de waerheit ben.
 
Wat doet u langer mijn beloften, die gij hoorden,
36
Mistrouwen, dwaesen, segt? daer ik mijn woordt erken,
 
Auctor ad haec vitae cum sim vnicus, ipsaque vita,
 
Cur sordeo mortalibus?
 
Lux ego sum, cur huc vertunt sua lumina pauci?
40
Dux, cur grauantur insequi?
 
Viuendi recte certissima regula solus,
 
Aliunde formas cur petunt?
 
Ipse ego sum solus vera et sine felle voluptas,
44
Quid est quod ita fastidior?
 
Vnica pax animi, quin huc deponitis aegri
 
Curas edaces pectoris?
 
Si benefacta truces etiam meminere leones,
48
Referuntque beluae vicem,
 
Respondere feri merito didicere dracones,
 
Si meminit officii canis,
 
Si redamant aquilae, redamant delphines amantem,
52
Cur efferatior feris
 
Me me non redamas homo, cui semel omnia feci,
 
Quem condidi, quem sanguine
 
Asserui proprio, propriaeque a morte recepi
56
Dispendio vitae volens?
 
Si bos agnoscit dominum, si brutus asellus
 
Agnoscit altorem suum,13)
 
Cur me solus homo male gratus nosse recusas
60
Et conditorem et vindicem?
 
Vnus ego tibi sum cunctorum summa bonorum,
 
Quid est quod extra me petas?
 
Quorsum distraheris per tot dispendia, grassans
64
Laboriosa inertia?
 
Sum placabilis, et pronus miserescere, quin hoc
 
 
 
Miser ad asylum confugis?
 
Idem iustus et implacabilis vltor iniqui,
68
Cur non times offendere?
 
Corpus ego atque animum nutu sub tartara mitto,
 
Nostri metus vix vllum habet.
 
En niemant trouwer is. Ik ben de bron van 't leven,
 
Ik ben het leven self, waerom veracht men mij?
 
Ik ben het Licht; en laet men 't oogwit elders sweven?
40
Ik ben de Leidsman self; en wijkt men van mijn sij?
 
Ik ben alleen de wet, en seekre maet des levens;
 
Wat soekt men elders dan een andre regelmaet?
 
Ik ben 't die 't louter soet, de waere weelden tevens
44
Veroorsaek: maer hoe ligt wert mijne smaek versmaet?
 
Ik ben der sielen vreê; en blijft de sorg u krenken?
 
Waerom of 't sieke hert sijn sorg op mij niet leidt?
 
Indien de felle leeuw ook weldaên kon gedenken,
48
Soo 't ongediert ook self betoonde dankbaerheit,
 
Leerd' ook de wreede draek 't genoote goedt vergelden,
 
Had ook een logge hondt gedachten van sijn plicht,
 
Indien selfs d' arent en dolphijn hun liefde stelden
52
Op 't geen hen liefde droeg; hoe of de mensch soo licht
 
Meer dan in beest veraerdt, mij niet wil weder minnen;
 
Voor wien ik alles maekt' en dien ik schiep, ter noodt
 
Ook met mijn eigen bloedt verlost' om hem te winnen,
56
En willig door mijn doodt gerukt heb uit de doodt.
 
Soo d' os sijn' heer erkent en d' esel sijnen voeder:
 
 
 
Wat weigert dan, helaes, alleen d'ondankbre mensch
 
Mij ook t' erkennen, mij, sijn Schepper, sijn behoeder?
 
Ik ben alleen 't begrip van uwes herten wensch,
 
Van alles goedts; wat moogt gij buiten mij begeeren?
 
Waer rukt de traegheit, die soo werklijk is, u heen,
 
Die door soo veel verlies vast woelt om u te deeren?
 
Ik ben versoenelijk, men stelt mij licht te vreên,
 
Mijn hert neigt tot genaê: waerom dan niet geweeken
 
Naer dese vrijplaets? ach ellendig mensch 't is tijdt.
 
Rechtvaerdig ben ik ook en streng in 't quaet te wreeken:
68
En vreest gij 't quaet doen niet, daer gij mijn dienaer sijt?
 
Ik kan het lichaem en de siel ter helle senden;
 
Daer naeulijks iemant mij ontsiet, gelijk 't behoort.
 
Proinde mei desertor homo secordia si te
72
Adducet in mortem tua,
 
Praeteritum nihil est, in me ne reiice culpam,
 
Malorum es ipse auctor tibi.
 
Nam quid adhuc superest si te neque prouocat ardens
76
Suique prodiga charitas,
 
O bis marmoreum pectus, neque mitigat vnquam
 
Adeo profusa benignitas,
 
Si neque tantarum spes vel certissima rerum
80
Expergefacit et allicit,
 
Si neque tartareae cohibet formido gehennae,
 
Nec vllus admonet pudor,
 
Immo si durant magis haec adduntque stuporem
84
Tam multa tamque insignia
 
Vt facile immanesque feras, chalybemque petramque
 
Rigore victo molliant,
 
Quid faciat pietas, quibus artibus abstrahat vltro
88
Deuota morti pectora?
 
Inuitum seruare nec est mentis, puto, sanae
 
Et patria prohibet aequitas.
 
Gij dan, o mensch, die u van mijnen wegh derft wenden,
72
Die mij verlaet, indien uw traegheit u vermoordt;
 
Ik deedt het mijn: gij hebt op mij geen schuldt te leggen:
 
Gij sijt u selven doch een oorsaeck van al 't quaedt.
 
Want ach wat rest'er? kan de liefd' u niet geseggen,
76
Die in haer brant, soo mildt, haer goet voor u verlaet?
 
O herten hardt als steen, kan ik u niet versachten
 
Met mijn goedtdadigheit in sulk een overvloedt?
 
Soo hoop op 't hoogste goet, dat seeker staet te wachten,
80
U noch niet wakker maekt en aenlokt in 't gemoedt:
 
Indien noch vrees voor straf, noch hell' u kan bedwingen:
 
Indien ook geene schaemt u luistren doet na mij:
 
Ja selfs indien soo veel, soo heerelijke dingen
84
U meer verherden, brengt u dit meer domheit bij,
 
Soo datmen lichter ook de redelooste dieren
 
En steen en stael vermurwt, en van sijn aerdt ontbloot:
 
Wat sal de deugt dan doen? wat konst sal 't werk soo stieren
88
Om 't hert te trekken, dat sich self wierp in den doodt?
 
'T is tegens reên, die 't heil versmaedt tot heil te brengen:
 
Ook wil 't de billijkheit des Vaders niet gehengen.

Matthijs de Castelein

Ander snede van xiij. In tvroede14). [p. 161]

(De aantekeningen zijn gemaakt met steun van L.C. Michels.)

j.
 
O verdoolde meinsche wat hebt ghy voren,+
 
By dijns selfs schulden gaet ghy verloren:
 
Ic claghe u vvant ghy zijd myn creatuere,+
 
Alzoodt blijckt al naeckt.+
 
Ghelijck den vader tkind hebbick hu vercoren,+
 
Ende ghy laes! en mueght my sien nogh horen:+
 
Geschepen en gheboren naer myn figuere,+
 
Zeer vvel gheraeckt.+
 
Ick ben dyn zalicheit die thuvvaert vvaeckt,+
 
Als die hu nooit en liet.+
 
Het is al mine wies ick hebbe ghemaeckt,+
 
Dwelck ooghe iewers siet.+
 
Nochtans en heescht ghy my gheentijd niet,+
 
Als ben ick bouen al omnipotent.
 
O meinsche my wonderd dat ghy my niet en kent!+
ij.
 
Van als wiesmen met monde ghewaeghd,+
 
Eerde, lucht, watere, ende vier, onuersaeghd,+
 
Hebbic gheschepen om dmeinschelic ghemeente,+
 
Met myn cracht diuine.
 
Vvies den hemel beuangd, wies deerde draeghd,+
 
Voord al tgheent daer den dagh op daeghd:
 
Peerels, gaud, zeluere, hoe dierbaer ghesteente,+
 
Het es al mine.
 
Alleenelic om deertsch goed te crighen int schrine
 
Zidy vreckigh bedocht. [p. 162]+
 
Ende ic die ben de eeuwighe medicine,
 
En ben niet versocht.+
 
Zonder ghelt haddick gheerne al uut vercocht:+
 
Maer ghy en heescht my niet als siende blent.+
 
O meinsche, mi wonderd dat ghi mi niet en kent!+
iij.
 
Ic ben dalder schoonste ende beste man,
 
Nochtans myn schoonheit en staet niemend an:
 
Van myn edelheid en zijd ghy ooc niet bekuerd.+
 
Dwelck my gheeft zeer vry?+
 
Van dalder meeste gheslachte ben ic nochtan:
 
Vvant mijn vader es God ind hemelsch ghespan,+
 
En mijn moeder maeght, welc niet en ghebuerd,+
 
Tcomd mysterelick by.+
 
Zaudt ghy mi dienen ghijlien schames dy,+
 
Ick hebt langhe beseuen.
 
Ic ben rijcke van goede: waeromme en beet ghi my?+
 
Ick macht al gheuen.+
 
Ick ben den wegh, de wareid, en dleuen:
 
Ghi en ghelooft nogh en volghd mi niet omtrent.+
 
O meinsche, mi wonderd dat ghi mi niet en kent!
iiij.
 
Ick ben dlicht mijns vaders ind tshemels graet,+
 
Hoe wel ghi dijn ooghen op mi niet en slaet:
 
Ick ben Gods zuene die elcken propijs greid,+
 
Bluschende elcks benauwen.
 
Ick ben goed raedsman: niement vraecht mi raet.
 
[p. 163]
 
Goed leedsman: niemend minen wegh en gaet.+
 
Ic ben mijns goddelicks vaders wijsheit:
 
Ghy en hebt gheen betrauwen.
 
Ic ben de regule die elck moet hauwen:
 
Maer tdijnckt hu al zwareit.+
 
Ic verlichte op deerde, bee mans en vrauwen:+
 
En ghy schuud mijn clareit.+
 
Ic ben ghemanierd: ghi schuud mijn zedebareit.+
 
Ic magh roeren end doen stille staen tfirmament.+
 
O meinsche, mi wondert dat ghi mi niet en kent!
v.
 
Zonder mi en es gheen vrueghd vvarachtigh:
 
Vvaer om zidi mi te versmadene indachtigh?+
 
Ic ben den paeis, elcks moeds: rust dan van zoerghen,+
 
In mi, dijn vijf zinnen.+
 
Van als, bem ic alleene ter weerels machtigh:+
 
Nochtans maecktick de ioden mijns manslachtigh,+
 
Als mocht mijn hemelsch vader verboerghen+
 
Ick leedt uut minnen.+
 
Vvilde dieren, vriendscap met vrienschap innen,+
 
Het blijckt zoo gheschienst:+
 
Doet den leeuw dueghd ghi zult dueghd an hem winnen+
 
Den hond draeghd goen dienst.
 
Deet ghy van gheliken, het ware hu sienst:+
 
Maer neen ghy: als ben ic der hemelen regent.+
 
O meinsche my wonderd dat ghy my niet en kent!+
vj. [p. 164]
 
O wagh! het blijckt wel an hu manieren,+
 
Ghy zijd veel wreeder dan wilde dieren,+
 
Niet om verbuterthieren en es dyn spel quaed,+
 
Ick beseft langh zo breere.+
 
Duer u quam ick in dit eerdsch dal logieren,+
 
Latende myn edel lijf totter doot schoffieren:
 
Ende ghy ondancbaer en ghedijnct niet der weldaed,
 
Laes! dit claghick zeere.
 
Den orsse bekend dogh sinen huesschen heere,+
 
Die hem op qweeckt en voedt.
 
Al ben ic Gods suene ghy versmaedt myn leere,
 
Hoouerdigh ghemoedt.+
 
Niement van u lien my en beedt noch en groedt:
 
Ende bem dyn makere inder Iinghelen conuent.+
 
O meinsche, my wonderd dat ghy my niet en kent!
vij.
 
Hoe cuend ende mueght ghy my dus versteken?+
 
Ick bem baermhertigh coest ghy schoon spreken:+
 
Bekeerd u in tijds wild op dees zaken waken,+
 
Twerd alleene u bate.+
 
Vvant ick ben straf iuge niet om verbreken:+
 
Ende salt ten laetsten daghe al wreken.+
 
Zoo mach ickt vinden u sal thelsch blaken naken+
 
Als vergrammick my late.+
 
Ick bem de gherechtighe charitate,
 
Tot dijnder hulden.+
 
Vvat magh icks comt ghy ter helscher sate [p. 165]+
 
By dinen schulden+
 
Ick bemd, wiens woord de propheten vervulden,+
 
Dat ickt al iugieren sal ind tsweerelds ent.+
 
O meinsche, my wonderd dat ghy my niet en kent!
viij.
 
Prince, hooghste God, goederthiere beuonden,
 
Nu, ende ooit, van doen ghy my hebt ghesonden,+
 
Om beteren Adams schuld als dyn eenigh kind+
 
Ind schoone eerdsche dal:
 
Daer ick bespauwen vvas, ghegheesseld, ghebonden,+
 
Ghecroond, ghecruust, met dlijf vul wonden,
 
Vanden iuedschen honden, van my nochtans bemind:
 
Dit leed ick groot en smal.+
 
Hellaes! ghy ende icke duer dit gheual,+
 
Niet el en begheeren,+
 
Dan danckbareid alleene, die mocht loonen al:+
 
Maer zy willens hem vveeren.+
 
O meinsche! beterd dyn sondighe affeeren:+
 
Ich mach u beuriden vuer thelsch serpent.+
 
My vvonderd zeere dat ghy my niet en kent!

Er is een wijngaard-refrein in De Conste, p. 117-118, met als stok ‘Draeghd goe druuen wildy ic laedt in u staen’. Erboven staat de aanwijzing ‘God spreeckt’. De eerste regel geeft handeling aan, de volgende de plaats van herkomst uit de Schrift:

 
Vvijngaerd, dy plant hier Gods heilighe hand,
 
Vvaer af Ezayas seghd breeder verstandt
 
Ind vijfste capitel zijnder prophetien -

Nog een ander wijngaard-refrein wordt in De Conste, p. 143-146, meegedeeld, met als stok ‘Dus es hy den warachtighen wijngaert bekent’. Het refrein begint met de opwekking: ‘Onsteeckt met charitaten inwendigh binnen’; het thema wordt in de eerste regels der tweede strofe gegeven als:

 
Christum willick biden wijngaerd compareren,
 
Ende de nature des wijngaerds doceren -

In de romeinse liturgie van Goede Vrijdag worden tijdens de kruisverering Improperia (verwijten) van Christus gezongen. Ze beginnen (naar Micha 6:3): ‘Popule meus, quid feci tibi?’ Verderop wordt gezegd (naar Jesaja 5:4): ‘Quid ultra debui facere tibi, et non feci?’. De Castelein geeft in De Conste, p. 119-121, een refrein dat begint

 
Myn volck wat hebbick ieghen u mesdaen?
 
(stok) Vvat mochtick u meer doen?15)

Boven dit refrein staat: ‘Christus spreeckt’. Het is, vooral in de

eerste drie strofen, een navolging van de Improperia. Daar volgt op het laatst gegeven citaat (naar Jesaja):

 
Ego quidem plantavi te vineam meam speciosissimam &c.

Bij De Castelein begint de derde strofe aldus:

 
Vvat mochtick u doen dwelck ick heb ghelaten,
 
O wijngaerd, ic plandtte dy uut charitaten -

In de laatste strofe zegt Christus, zoals in de laatste strofe van de navolging van Erasmus' Expostulatio Jesu, voor al Zijn lijden alleen dankbaarheid te verwachten.

De Castelein citeert in De Conste p. 65 (zie ook p. 232) uit zijn (‘uut mijn’) - blijkbaar meerdelig spel - ‘Bloedsturtijnghe’. ‘In 1524 werd te Oudenaarde’ (waar de priester-rederijker De Castelein werkte) ‘een mysteriespel vertoond met gelijke titel’, (nl. als het esbatement van den zeven Bloetsturtynghen) ‘dat twee dagen duurde’16). Het vertoonde spel was ongetwijfeld door De Castelein gemaakt. Zouden de genoemde wijngaard-refreinen, zouden de refreinen waarin Christus klaagt, dat naar de Improperia van de liturgie en dat naar Erasmus' Expostulatio Jesu, uit ‘Bloedsturtijnghe’ (in of vóór 1524) stammen?

 

J.C. Arens


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs