Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 3

[p. 123]

Dr. Pieter Bernagie.

Dat er van het leven van een handig tooneeldichter, die voor twee eeuwen leefde, weinig bekend is, is wel begrijpelijk, maar dat de levensloop van een verdienstelijk professor in de medicijnen, die gedurende verscheidene jaren aan het Amsterdamsche Athenaeum luister heeft bijgezet, een vriend is geweest van Francius en Broekhuizen en dan tevens blijspelen heeft geschreven, die eene eeuw lang op het repertoire van den schouwburg hebben gestaan, zeer veel nasporing en onderzoek vereischt, is zeker bevreemdend. Toch is dat het geval met Pieter Bernagie. Onder hen, die in het begin dezer eeuw werken hebben geschreven over de geschiedenis onzer letteren en die zoo vlijtig alles bijeenbrachten, is zelfs maar een enkele, die zijn naam noemt. In de laatste jaren zijn er eenige bijzonderheden van zijn leven aan het licht gekomen. Wat hier over dat leven en over de werken van Bernagie is bijeengebracht moge eenigszins een beeld geven van den verdienstelijken man.

I.

De Bernagies leidden hun geslacht af van de Baronaiges, later Barnaiges genoemd, Vroeger zouden zij Van Welde of Van de Weede hebben geheeten en zou de ridder Jan van Welde, die in de 11^de of 12^de eeuw leefde, den naam Baronaige hebben aangenomen¹⁾. In de 16^de eeuw zijn eenige leden der familie uit Vlaanderen naar Noord-Nederland gekomen en hebben zich in Noord-Brabant en voornamelijk te Breda gevestigd. Andere takken zijn in de Zuidelijke Nederlanden blijven wonen;

1) Vgl. De Navorscher van 1882, blz. 190, waar eene geslachtslijst der familie wordt meegedeeld.

[p. 124]

de naam wordt daar veel later nog aangetroffen¹⁾. Reeds in 1536 wordt van een Antonis van Bernagien melding gemaakt als regent van het gasthuis te Breda²⁾. In de 17^de eeuw behoorden de Bernagies - ook wel Van Bernagien of Bernaige genoemd³⁾ - tot de patriciërs in die stad en vinden wij vele van dien naam onder de burgemeesters, schepenen en raden. Zoo werd Joris Wynants van Bernagien in het begin der 17^de eeuw schepen en burgemeester⁴⁾; Peter of Pieter van Bernagien, die in 1637 in de regeering kwam, was gedurende eene reeks van jaren burgemeester⁵⁾, Adriaen Bernagie in 1675 schepen⁶⁾, Gosuin Bernaige in het laatst der 17^de en in het begin der 18^de eeuw telkens burgemeester⁷⁾, enz.

Pieter Bernagie was het derde van de tien kinderen, geboren uit het huwelijk van Sebastiaan van Bernagie en Anna Nuyts, en werd den 2^den Juli 1656 te Breda ten doop gehouden⁸⁾. Zijn vader wordt ‘weesmeester, burgerkapitein, burgemeester van Breda en brouwer’ genoemd⁹⁾; burgemeester is hij echter niet geweest, wanneer ten minste eene nauwkeu-

1) Vgl. in De Nederlandsche Spectator van 1881, blz. 354, eene aankondiging door den heer J.G. Frederiks van het werk Histoire de Menin. D' après les documents authentiques par le Dr. Rembry-Barth, archiviste de la ville. Bruges, 1881.

2) Vgl. Th. E. van Goor, Beschryving der Stadt en Lande van Breda, 1744, blz. 104.

3) Onze dokter toekende zich P. Bernagie.

4) Vgl. Van Goor, t.a.p., blz. 229.

5) Van Goor, blz. 233, vlgg.

6) Van Goor, blz. 238.

7) Van Goor, blz. 240, vlgg.

8) Vgl. De Navorscher van 1881, blz. 406. Deze Navorscher bracht gegevens voor de geschiedenis van het geslacht Bernagie in een artikel van den heer Bakker van Leuven, getiteld Grafschriften te Breda met genealogische gegevens; De Navorscher van 1882 (blz. 191, vlgg.) vulde deze mededeelingen aan door het publiceeren eener geslachtslijst, die echter geen volkomen vertrouwen verdient. Dat onze Pieter een zoon was van Sebastiaan van B. en niet van Mr. Goswinus B. en Maria Swaen, die in 1650 ook een Petrus ten doop hielden, blijkt uit de inteekening van zijn eerste huwelijk (zie beneden), waar hij in 1677 31 jaar genoemd wordt.

9) Zie De Navorscher van 1882, blz. 191. Van Goor, t.a.p., maakt in zijne lijst van ‘Borgemeesteren en Schepenen’ (blz. 218, vlgg.) geene melding van hem. In 1666 komt hij als weesmeester voor (vgl. Van Goor, blz. 120).

[p. 125]

rige stadsbeschrijving meer vertrouwen verdient dan eene geslachtslijst van de familie afkomstig. Naar alle waarschijnlijkheid werd Pieter in zijne geboortestad te midden van het groote huisgezin zijner ouders opgevoed.

Ongelukkig heeft hij weinig voordeel kunnen trekken van alles wat Breda in zijne jeugd tot eene interessante plaats maakte, omdat hij daarvoor nog te jong was. Het verblijf van Karel II op het kasteel in 1660¹⁾, de vredesonderhandelingen in 1667, toen zoovele beroemde buitenlandsche en Hollandsche staatslieden met hun gevolg eene groote levendigheid aan de anders stille plaats gaven²⁾, de ontvangst en huldiging van den prins van Oranje in September 1668³⁾, dit heeft misschien op de verbeeldingskracht van den knaap kunnen werken, maar overigens voor zijne vorming niet veel kunnen bijdragen. Van een enkel voorval in zijne jeugd moet ik hier melding maken, omdat het ons op de hoogte brengt van zijne verhouding tot een ander Brabantsch dichter. In Mei 1661 trouwde namelijk Bernagie's tante Perina met Pieter Nuyts van Middelburg⁴⁾, die later als dichter is opgetreden.

Bernagie heeft in de medicijnen gestudeerd, en zijne naaste omgeving zal het zeker betreurd hebben, dat dit geen plaats kon hebben aan de Illustre school te Breda, die, in 1646 met zoo veel plechtigheid ingewijd, reeds in 1672 opgehouden had te bestaan⁵⁾. Waar hij zich op zijn studievak heeft toegelegd, is niet zeker; in de Leidsche, Utrechtsche, Groningsche en Franeker alba studiosorum wordt zijn naam niet gevonden⁶⁾.

1) Vgl. Van Goor, t.a.p., blz. 188 en Aitzema, IX, blz. 836, vlgg.

2) Vgl. Van Goor, blz. 190 en Aitzema, XIII, blz. 61, vlgg.

3) Vgl. Van Goor, blz. 198 en Aitzema, XIV, blz. 509.

4) Zie De Navorscher van 1881, blz. 407. Eén der 8 kinderen uit dit huwelijk geboren was Laurentius N. (geb. 1675), die in 1697 als jurist te Leiden werd ingeschreven en tot wien later Mr. Cornelis Boon van Engelant (Gedichten. Den tweeden druk. Te Leyden by Gerard Potvliet, 1732, I, blz. 217) een gedicht richtte bij het overlijden zijner moeder.

5) Vgl. Van Goor, blz. 95.

6) Mr. W.B.S. Boeles heeft de vriendelijkheid gehad op mijn verzoek het nog ongedrukte Francker album, dat waarschijnlijk als derde deel van zijn werk Frieslands Hoogeschool het licht zal zien, te raadplegen.

[p. 126]

Wel werd hij den 1^sten Oct. 1676 te Harderwijk als student ingeschreven, doch daar hij den volgenden dag reeds promoveerde¹⁾, mogen wij daaruit niet opmaken, dat hij aan de Geldersche hoogeschool zijne studiën heeft voltooid. Hij zal dus aan eene buitenlandsche universiteit of aan het Amsterdamsche Athenaeum hebben gestudeerd. Het laatste komt mij het waarschijnlijkst voor, omdat hij zeer kort na zijne promotie met een Amsterdamsch meisje in het huwelijk trad. In hetzelfde jaar, dat Bernagie promoveerde, stierf zijn vader²⁾.

Den 5^den Maart 1677 werd in het Amsterdamsche Puyboek het huwelijk ingeteekend van onzen dokter met Margareta van Neekel³⁾. Zijn schoonvader, Matthijs van Neekel, bekleedde den post van provoost der O. Indische Compagnie. Of dus Bernagie's huwelijk met een meisje, waarvan de vader zich bezig hield met het ‘vangen en in hechtenis nemen’ van het scheepsvolk der Compagnie, dat handgeld had aangenomen maar er mede was weggeloopen⁴⁾, zeer naar den zin zijner familie was, valt te betwijfelen.

Bernagie zette zich te Amsterdam met der woon neer; den

1) In het album academicum aldaar werd in 1676 o.a. ingeschreven:
1 Octob. Petrus Bernagie, Breda-Brabantus, med. cand., en in het album promotionum vindt men in hetzelfde jaar:
Petrus Bernagie, Breda-Brabantus: Promotus 2 Octob. Medicinae Doctor, Promotore Zijlio; post explicatum in Senatu Aphorismum Hippocr. 2. lib. 1 et casum morbi Dysenteriae, atque habitam ibi Disputationem de Chylificatione.
Deze mededeelingen uit de Harderwijksche alba, die in het archief te Arnhem berusten, dank ik aan de welwillendheid van Jhr. Mr. Th. H.F. van Riemsdijk, archivaris van Gelderland.

2) Vgl. De Navorscher van 1882, blz. 191.

3) Puy Inteeken Register:
5 Maart 1677. Petrus Bernagie van Breda Medicine docter out 21 Jare woont op de Heeregraft moeder tot Breda geass. met Adolf Visscher sijn neef en Margareta van Neekel van A. out 21 Jare in de Konincqstraat geass. met Mathijs van Neekel haer vader.

4) Vgl. over den provoost der Compagnie: Dapper, Historische beschryving der Stadt Amsterdam, blz. 450.

[p. 127]

15^den Juli 1677 werd hij onder de poorters opgenomen¹⁾. Hij woonde eerst op de Heerengracht, later op het Singel. Uit zijn huwelijk werden de volgende kinderen geboren, alle in de Luthersche kerk gedoopt: in 1681 Matthijs²⁾, in 1683 Anna Cornelia³⁾ en in 1685 Elizabeth⁴⁾; bij den doop van zijn eersteling was Bernagie's moeder getuige.

In 1682 gaf hij volgens D.J. van Lennep⁵⁾ een paar medische werkjes uit. Cornelis Bontekoe had in 1678 een boekje geschreven, getiteld: Tractaat van het excellenste kruyd Thee, dat eene overdrevene en bespottelijke lofrede op de thee inhield. Zoo beweerde hij o.a., dat men, wil men gezond blijven, niet te veel thee kan drinken en dat door het gebruik van thee eene menigte kwalen worden voorkomen. Men zeide, dat Bontekoe het werkje had geschreven op verzoek van sommige bewindhebbers der Oost-Indische Compagnie, die den handel op China trachtten te bevorderen. Zeker gaf het aanleiding tot veel twistgeschrijf⁶⁾, wat echter niet verhinderde, dat het boekje in 1679 en 1685 werd herdrukt⁷⁾. Ook Bernagie moet zich in dezen strijd hebben gemengd en twee open brieven aan Bontekoe hebben gericht om tegen zijne meening op te komen.

In hetzelfde jaar gaf hij volgens Van Lennep⁸⁾ de Amster-

1) Poorterboek: 15 July 1677 Petrus Bernagie van Breda Med Dr poorter als getrouwd hebbende Margreta van Nekelen dochter van Mathijs van Nekelen provoost der O: I: Compagnie en poorter dezer stad.

2) Gedoopt 20 April.

3) Gedoopt 29 December.

4) Gedoopt 13 Maart.

5) Illustris Amstelodamensium Athenaei Memorabilia, 1832, blz. 139.

6) Er verscheen zelfs een paskwil op rijm, getiteld: Remedie voor de Rasende koorts, van de heer Bontekoe, Doctor in de Medicijnen, versa melt in eenige Recepten door L. de Groot. Rotterdam, by Abraham Rijsberge ... 1682 (vgl. P.A. Tiele, Bibliotheek van Nederlandsche Pamfletten, No. 7818).

7) Vgl. Dr. J. Banga, Geschiedenis van de geneeskunde en hare beoefenaren in Nederland. Leeuwarden, 1868, blz, 628, 629 en Dr. G.D.J. Schotel, Letterkundige bijdragen tot de geschiedenis van den tabak, de koffij en de thee. 's Gravenhage, 1848, blz. 190, waar nog twee drukken van 1686 worden vermeld. Het stuk van Bontekoe werd nog weer afgedrukt in Alle de Philosophische, Medicinale en Chirurgische werken van den heer Corn. Bontekoe, .... t' Amsterdam, By Jan ten Hoorn, .... 1689, achter dl. II met afzonderlijke pagineering.

8) t.a.p.

[p. 128]

dammer Apotheek uit. In 1635 tijdens heb heerschen van de pest had Nicolaas Tulp den stoot gegeven tot het maken van een winkelboek voor apothekers, dat in 1636 werd gedrukt en ingevoerd¹⁾. Ik vermoed, dat Bernagie van dit Latijnsche werk²⁾ eene Hollandsche vertaling heeft bezorgd, zeker niet de eerste, daar reeds in 1714 een zevende druk der vertaling het licht zag³⁾. Het is mij niet mogen gelukken deze medische werkjes van Bernagie op te sporen⁴⁾.

1) Vgl. Wagenaar, Amsterdam, VIII, blz. 684, 685 en Dr. H.C. Rogge, Nicolaas Tulp in de Gids van Juli 1880, blz. 92.

2) De titel was: Pharmacopoea Amstelredamensis, senatus auctoritate munita. Amst. apud G. et J. Blaeu, 1636 (vgl. Rogge, t.a.p.)

3) Zie Rogge, t.a.p.

4) De Koninklijke, Leidsche, Amsterdamsche en Groningsche bibliotheken bezitten ze niet.

II.

Het schijnt, dat de praktijk onzen dokter niet zoo zeer in beslag nam, dat hij geen tijd overhield voor andere dingen. Althans in 1684 trad Bernagie als dramatisch schrijver op⁵⁾. Hij schreef zijne stukken onder de zinspreuk Latet quoque utilitas, welke woorden onder een vignet prijken, waarop twee armen, elk in een wolk gehuld en met een raket gewapend, elkander een volant toewerpen. Na 1685 zijn de tooneelwerken van onzen dokter van een ander vignet voorzien: aan beide zijden van een bol, om welken de attributen van treur- en blijspel verspreid liggen, staan op eene kleine verhevenheid twee vrouwengestalten, waarschijnlijk de muzen van het treur- en blijspel, die elkander een volant toewerpen, terwijl de woorden Latet quoque utilitas op een lint zijn geschreven, dat over den bol heenkronkelt. Hoogstwaarschijnlijk is al wat onder die

5) Gewoonlijk wordt aan Bernagie ook toegeschreven Voorspel, Aan de Ed. Groot Achtbaare Heeren, de Heeren Burgemeesteren En Regeerders der Stadt Amsterdam, vertoond; Den 28 van Wintermaandt 1683, t' Amsterdam, By Albert Magnus, enz., doch ik weet niet op welken grond. Bernagie's naam of spreuk staan niet op den titel vermeld. Bovendien komt het mij onwaarschijnlijk voor, dat men aan iemand, dic nog geene of weinige lauweren op dramatisch gebied had verworven, het vervaardigen van zulk een gelegenheidsstuk zou opdragen.

[p. 129]

zinspreuk is verschenen van de hand van Bernagie. Terwijl de vorm der drie treurspelen dezelfde is, en ook de kluchtspelen door hun eigenaardigen bouw, de wijze van zedenschildering en hunne ontknooping denzelfden maker verraden, ontbreekt een uitwendig bewijs evenmin, dat alleen Bernagie te zoeken is onder de bovengenoemde spreuk. In 1686 nl. besloot de dichter eene rij van dertien treur- en kluchtspelen met de Arminius, welk treurspel door hem aan J. Huydekooper van Maarseveen, Secretaris van Amsterdam, werd opgedragen. In die opdracht, die door Bernagie met zijn naam is onderteekend, leest men: ‘Doenmaal door wettige redenen hier in verhinderd’ (nl. om het stuk aan Maarseveen op te dragen bij gelegenheid van zijn huwelijk) ‘neeme ik nu de vrymoedigheid, omme dien doorluchten bevryder van Duytschland, benevens myne andere Tooneelstukjes, onder de zelve Zinspreuk in het licht gegeeven, aan uw Ed. toe te eigenen.’ En de ‘Voorreden’ van De Debauchant luidt als volgt:

‘Door redeneeringen de menschen hunne fouten, met der zelve gevolgen aan te wyzen, en te beschimpen, werd van de deftigste het bekwaamste middel geoordeeld, omme op de Schouwburg teffens ende te vermaaken, ende de zeden te verbeeteren; De Huwelyken Staat, Belachchelyke Jonker, en eenige andere stukjes zijn op deeze wyze verhandeld. Zie hier ten gevallen van sommige, welke meenen dat de Actie zelve ten Tooneele gevoerd grooter indruk geeft, een anderen weg ingeslaagen; indien ik langs deeze zo wel als de voorige myn oogmerk bereik, zal ik geen reden hebben myne moeite te beklaagen, maar met meerder vrymoedigheid eerlang den Beschermer der Duitsche Vryheid aan het gemeen mededeelen; met welk Treurspel ik myne Tooneel-oeffeningen meene te besluyten.’

Uit deze beide plaatsen blijkt m.i. voldoende, dat al de werken met de zinspreuk Latet quoque utilitas van Bernagie's hand zijn, en tevens, dat hij daarvoor wel wil uitkomen. Toch koos hij eene spreuk, zooals thans velen een pseudoniem aannemen, dat even doorzichtig is als vroeger een devies.

[p. 130]

In de jaren 1684, 1685 en 1686 heeft Bernagiel niet minder dan dertien werken voor het tooneel geschreven; zij kwamen alle uit bij Albert Magnus, ‘op den Nieuwendyk, in den Atlas, by den Dam.’ Volgens de data der privileges is de volgorde dier stukken aldus:

1684.	De Huwelyken Staat, Kluchtspel.
	De belachchelyke Jonker, Kluchtspel.
	Het studente-leven, Kluchtspel^1).
	Constantinus de Groote, Eerste Christen' Keiser, Treurspel.
	Het betaald bedrog, Kluchtspel^2).
1685.	De Ontrouwe Kantoorknecht, en Lichtvaerdige Dienstmaagd, Kluchtspel.
	Paris en Helene, Treurspel.
	De Romanzieke Juffer, Kluchtspel.
	Het huwelyk sluyten, Blyspel.
1686.	De gôe Vrouw, Kluchtspel.
	De Debauchant, Blyspel.
	Arminius, Beschermer der Duytsche Vryheid, Treurspel.
	De ontrouwe voogd, Kluchtspel.

De kluchtspelen tellen één bedrijf, de beide blijspelen drie, de treurspelen vijf. Van enkele dier stukken laat ik hier eene korte inhoudsopgave volgen. Van de treurspelen heeft de Arminius den meesten opgang gemaakt.

In den aanvang van het stuk hooren wij, dat Arminius, die vroeger zijne bruid Hercinia, de dochter van Romes bondgenoot Segestes, door geweld heeft verkregen, zijn schoonvader

1) Behalve de uitgave met het bekende vignet verscheen in hetzelfde jaar nog eene andere bij denzelfden uitgever. Het vignet op het titelblad stelt een panter voor en daaronder staan de woorden Niet zonder vlekken. Met dit vignet en deze spreuk prijkt ook P. Verlove's Steiloorige Egbert, of de Twee Ongelijke Broeders. Blyspel. t' Amsterdam, By Gysbert de Groot, enz. 1690.

2) Het jaartal op den titel is 1684, het privilege echter is van 10 Januari 1685.

[p. 131]

belegert. De pogingen om den strijd bij te leggen zijn mislukt; Germanicus rukt aan om Segestes te helpen en nu spoort Hercinia, die getracht heeft haren echtgenoot terug te houden van den krijg met haren vader, hem aan om zich krachtig te weer te stellen tegen den vreemdeling:

‘Vrees niet, Arminius, dat u Hercinia
Iets vergen zal, haare eer, en uwe deugd onwaardig.
Wanneer verzogt ik, 't geen gy zelf niet vond rechtvaardig?
Ik heb zo grooten magt op myn gemoed, dat gy
Geen zuchten hooren zult, noch traanen zien van my.
Ik bad voor heen, dat gy de vyanden zoud spaaren;
Eischt dit myn pligt niet? denk wat vyanden het waren.
Het was uw Broeder, 't was myn Vader. Deze zaak
Verandert nu geheel. Zy zyn door lust tot wraak
Zo ver verblind, dat zy na Rome om bystand zenden,
En haalen in het hart van Duitsland vremde benden.
'k Hoor die geweldenaars zyn reeds in ons gezigt.
Ga, ga myn Heer, ga heen, volvoer uw eed, en pligt.
Wy moedigen u aan, in plaats van wederhouden;
Bescherm de vryheid die de Duidschen u vertrouden;
Bevecht kloekmoedig die verstoorders van 't Heelal;
Verzekerd, dat ik u met wenschen helpen zal.
'k Wil niet, Arminius, dat myne landsgenooten,
Geplaagd, geplonderd, uit hun Vaderland gestooten,
Geweldig weg gevoerd in strenge slaverny,
Of tot de dood gedoemd, vervloeken u, en my.’

Wel wordt Flavius, de broeder van Arminius, die als gezant der Romeinen komt onderhandelen, door den Germaanschen veldheer ontvangen, doch als de gezant ten slotte eischt, dat Hercinia, met wie hij vroeger tegen haar wil is verloofd geweest, aan hem zal worden overgegeven, weigert Arminius natuurlijk aan dien eisch te voldoen. Hercinia wordt daarna op verraderlijke wijze gevangen genomen, maar zij wijkt noch voor de liefdesbetuigingen van Flavius, wien zij zijne ontrouw jegens de prinses Radwich verwijt, noch voor de bevelen haars vaders om het huwelijk met Arminius te verbreken:

[p. 132]

 

Seg.

 

‘Geef Flavius uw hand, of wacht uw straf.

 

Herc.

 

Myn Heer,

 

Plaag door die min een ongelukkige niet meer.

 

'k Zie hem als Broeder aan, ik kan hem nooit beminnen.

 

Ik ben zyn Broeders Vrouw, hy moet zich zelf verwinnen.

 

Denk, welk een sterke band ....

 

Seg.

 

Ik zal door myn gezag

 

Die band, hoe sterk die zy, verbreeken deze dag.

 

Hy roofde u met geweld van 't Auter voor myne oogen.

 

Een Echt, in wederwil der Ouderen voltoogen,

 

Blyft steeds onwettelyk.’

In het Romeinsche leger ontmoet Hercinia Radwich, vroeger de verloofde van Flavius, maar door hem verlaten; het arme meisje doet haren vroegeren minnaar de bitterste verwijten; hij is zeer getroffen, maar kan toch zijne liefde voor Hercinia niet overwinnen. Daar verschijnt Arminius in het leger, voorzien van een vrijgeleide; den slag, dien hij op het punt stond te winnen, heeft hij doen eindigen om zijne vrouw te kunnen bevrijden. Als losgeld biedt hij aan Germanicus de adelaars aan, vroeger op Varus veroverd, maar de Romein verlangt, dat hij zich met zijn schoonvader zal verzoenen en vriend van Rome worden:

Germ.

‘Doorluchte vyand, wiens onsterffelyke naam
Alom gedragen op de wieken van de Faam,
De heele Waereld door uw' schoone lauw're bladen,
Door uw grootmoedigheid, door uw' verheeve daaden,
Door uwe deugd verbaasd, die recht uw land waardeerd,
Die den Romein zyn plicht zelf in uw voorbeeld leert.
De Min rechtvaardigt al 't geen hier mogt zyn misdreven.
Vrees voor geen ongeval, ik heb myn woord gegeeven;
Dat houde ik heilig. Maar kan ik, of schoon myn hart
Met u bewoogen is, verminderen uw smart?
Kan ik Hercinia, myn heer, u laaten volgen,
In wederwille van haar Vader, die verbolgen
U onverzoenlyk haat? Kan ik in wederwil
Van uwe Broeder, van myn bondgenooten? stil,
Stil hunne woede, of ik kan haar in uw handen
Niet wederleveren; schoon ik myn hart voel branden,

[p. 133]

 

Om uwe oprechte min te hand'len na waardy.

 

Zoek Caesars vrindschap, Prins, 'k verzeeker u van my.

 

Ja 'k wil bezorgen, dat hy u tot Vorst zal kroonen

 

Van heel Germanie. ...’

En Arminius antwoordt:

‘Ik de myne zo beloonen?

Wacht van Arminius zo groote lafheid niet,
Myn heer, ik acht myn naam veel mêer dan dat gebied,
Zoude ik myn Vaderland, dat my heeft overladen
Met gonst, en roem, zo valsch, zo schandelyk verraden?
Ik gorde 't zwaard op zyde, en bragt een heir te veld,
Op dat ik Duidschland van 't vernielende geweld,
Van alle slaverny kloekmoedig zou bevryden,
Geensins, op dat ik die zou onder my doen lyden.
Zou ik de wapenen, die 't volk in myne hand
Tot zyn bescherming stelt, zelf in zyn ingewand
Op 't onverwachtste slaan! dat past geen Duidsche mannen,
En schoon ik 't onderwond, men duld hier geen Tierannen.
Dit land is te eedel om een laffe dienstbaarheid
Te konnen draagen; wie door magt, of loos beleid
De vryheid drukken wil, zal al zyn onderwinden
In 't einde vruchteloos, tot zyne schâ bevinden.
Al wie 't bestaat stelt zich voor veel gevaaren bloot.
De jonge manschap zal niet rusten voor zyn dood.’

De onderhandelingen schijnen te mislukken en de strijd zal hernieuwd worden, als Agrippina met Flavius en Radwich ten tooneele verschijnt. Flavius heeft zich bekeerd, doet afstand van Hercinia en wil Radwich huwen:

Flav.

‘Ik zie des Hemels wil, en voorzorg, die bewoogen,
Noch eindling opend myn zo lang beneevelde oogen.
'k Verlaat myn dwaaling, en met een Hercinia.

Seg.

Hercinia! die gy zo teer beminde!

Flav.

ô Ja,

En ben gelukkig, zo ik daar door uit kan wisschen,
Uit haar, myns Broeders, en myn Heers geheugenissen,
't Geen ik om haar bestondt; en zo die schoone my
Myn schuld vergeeft, en, na zo veel verradery,
Weêr myn gevangenis gelyk voorheen steld open.

[p. 134]

 

Doch ik durf naauweliks op zo veel goedheid hoopen,

 

Ik droeg my tegen hen te trouweloos, te laf....’

En nu de voornaamste oorzaak van den twist tusschen Arminius en Segestes, de liefde van Flavius voor Hercinia, is weggenomen, kan de vrede tusschen beiden en ook een verbond met Germanicus worden gesloten, terwijl Hercinia weer aan haren echtgenoot wordt teruggegeven.

Arm.

‘Grootmoedig Vorst, ontfang voor de edele slavin
Dit edele randsoen; deez Schat en Adelaaren
Zyn, wyl ik nimmer kan uw goedheid evenaaren,
Getuygen van myn wil, en diepe erkentenis.

Germ.

Ik eischte u nooit randsoen. Uw vergenoeging is
My meer dan schatten, en al wat gy my kond schenken.
Wat de Adelaars betreft, 'k zou Romens grootheid krenken
Zo ik die als een gift ontfong uit 's Vyands hand.
Maar nademaal dat gy als gy uw Vaderland
Verzeek'ren kond met ons wild handelen van vreede,
Zal ik niet weygeren te hooren naar uw reede.
En zo Germanie het Bondgenootschap weêr
Met Rome sluiten wil, gelyk het dee wel eer
Met myn Heer Vader, ik zal Duidschland borge blyven,
Dat Vorst Tiberius 't zal gonstig onderschryven’.

Dat het treurspel lang op het repertoire heeft gestaan, heeft het zeker te danken gehad aan de vele vrijheidslievende ontboezemingen, die er in worden aangetroffen.

Het blijspel De Debauchant heeft den volgenden inhoud. Ferdinand, de vader van Jacobus, is sedert lang op reis en zoonlief maakt van die afwezigheid gebruik om met drinkebroers en snollen een vroolijk leventje te leiden en het geld van zijn vader door de wereld te doen rollen. Zijn knecht Flip zet hem daartoe aan zeer tegen den zin van de eerlijke dienstmeid Jakomijn, die hem duchtig de les leest:

‘Maar jy bent oorzaak van het huishouden dat hier gehouden word.

Al had onze heer tien tonne gouds het zou niet baaten:

[p. 135]

 

Alle dagen brassen en domineeren, met gasten, en hoeren, dat verslind;

 

Daar leggender noch een deel op de zaal, en in 't voorhuis smoordronken, die hier gisteren gegeeten, en de heele nacht gedronken hebben, ik wed je zulk huishouden in de stad niet en vind.

 

Te nochtend te vyf uuren is men eerst met groote giften uit de Ratelwachts handen geraakt, en van daag weêr nieuwe lichtmissen in de binnekamer, hy word van jou en zulke panlikkers leevend opgegeeten:

 

Is dat gedaan, 't geen jy sinjeur toen hy weg ging belooft hebt? hoe weinig weeten

 

De Ouders aan wien ze der kinders beveelen? is dat de jonge borst deugdsaam opbrengen, schaam jy je niet?’

Daar komt plotseling het bericht, dat de vader is teruggekeerd en reeds voet aan wal heeft gezet. Jacobus is wanhopig, want het geheele huis is vol met dronken jongelui en met juffertjes en men kan deze niet zoo spoedig wegkrijgen. Doch Flip weet raad; het huis wordt gesloten en er mag niet open worden gedaan. Ferdinand komt, klopt tevergeefs en begrijpt niets van de zaak, totdat Flip hem wat komt wijs maken.

Ferd.

‘Isser iemand tot onzent dood?

Flip.

Neen, je zoon is op de Hofsteê.

Ferd.

Isser dan iemand van de vrinden overleden?

Flip.

Neen toch niet.

Ferd.

Ben jy luy dan mal?

Flip.

Hoe zo?

Ferd.

Om wat reden
Sluit je 't huis zo dicht, op een heldere middag? jy wandeld op de straat,
En daar werd niet opgedaan, noch geantwoord, hoe men scheld, klopt, of op de deur aangaat.
Ik heb de deur schier in stukken geklopt.

Flip.

Jou zoon heeft dit huis verhuurd, en van daag in stad komende, hoor ik dat de lui te nochtend banko falito hebben gespeeld.’

Een woekeraar, die zijn geld van Jacobus komt terugeischen, dreigt het spel te bederven; eenige woorden door hem luide uitgesproken doen Ferdinand argwaan opvatten, maar Flip vertelt hem, dat zijn zoon zeer goedkoop een groot huis heeft

[p. 136]

gekocht en daartoe geld heeft opgenomen. De vader is tevreden, maar verlangt nu dat huis te zien; Flip wijst hem het eerste het beste, maar zegt, dat de verkooper zooveel spijt heeft, dat men met geen woord van den verkoop moet reppen, om daarna den eigenaar mee te deelen, dat Ferdinand gaarne zijn huis eens zou bezichtigen, omdat het zoo uitstekend is ingericht.

Het tweede bedrijf, dat zeer kort is, speelt in het gesloten huis; er wordt gespeeld en gezongen, terwijl er met de dronken gasten niets is aan te vangen, in weerwil van het smeeken van Jacobus en van zijn neef Frederik, die hun aan het verstand trachten te brengen, welk gevaar er dreigt.

In het derde bedrijf hemelen Flip en Ferdinand, die thans het huis hebben bezien, den koop van zoonlief om strijd op.

Flip.

‘Wel myn Heer, hoe is jou die koopmanschap bevallen?

Ferd.

Ongemeen.

Flip.

Heeft hy wel te veel besteed?

Ferd.

Ik weet niet dat ik myn leeven beter huis, na myn zinlykheid heb gezien.

Wat een schoone zaal!

Flip.

En wat een tuin!

Ferd.

Wat een binne kamer!

Flip.

Wat een keuke!

Ferd.

Wat een zykamer!

Flip.

Wat een Voorhuis!

Ferd.

Wat'e zolders! In 't kort het gevalt me zo, dat indien

Hy my zes duizend gulden rouw koop bood, het huis evenwel niet zou krygen.

Flip.

Ik zou het ook niet lyden. Als jy het al woudt doen ik zou niet konnen zwygen.

Ferd.

Hoe schoon staat die gevel? en aan weêrzyde heeft het een vrye muur.
't Is over al even hecht.

Flip.

Hoe kittelt hy hem zelve. Dat verstait zich. Wel myn Heer, eer wy het kochten, bezagen wij het wel derdehalf uur,

Met drie timmermans, en dry metselaars baazen. Jou zoon dorst het niet wel waagen;
Maar ik dwong 'er hem half toe, en zei doet het, je zult het je niet beklaagen,

[p. 137]

 

Ik weet jou Vaders zin, hij houd veel van huizen, en op myn raad heeft hy het gedaan.

 

Ferd.

 

Ik bid je zie eens, hoe kant dat die muuren staan.’

Nu komt een knecht van Frederik, den neef, aan het gesloten huis kloppen, terwijl Ferdinand dicht bij is; de knecht, die hem niet kent, biecht alles op en het heele lieve leventje komt uit. De ongelukkige vader ondervraagt den buurman, wiens huis hij heeft bezien, en deze weet natuurlijk van den koop niets af. Ook Jakomijn komt met onthullingen evenals de woekeraar. Als nu Jacobus en Flip verschijnen, doet Ferdinand eerst of hij nog niets heeft gemerkt, maar laat dan Flip door den schout gevangen nemen en doet zijn zoon ver van schitterende beloften. Het stuk eindigt nogal vreemd met een dans van ‘Arlequin en Politionelle’, die in het gesloten huis aanwezig waren.

Aan het slot van het stuk staan de woorden: ‘Dat dit Blyspel uit de Mostellaria van Plautus getrokken is, heeft de Drukker in het titulblad vergeten.’ Die overeenkomst moet trouwens ieder, die het geestige blijspel van den Latijnschen dichter kent, wel terstond in het oog vallen. Een paar woorden over Bernagie's bewerking der Mostellaria zullen hier niet misplaatst zijn. De afwijkingen van het origineel zijn vele in getal en er is maar weinig vertaald¹⁾. Veel moest natuurlijk

1) Een paar voorbeelden van vertaling. Op blz. 10 zegt Neeltjc tot de jongere Aaltje:

‘Als hy jou moe, of jy oud word, zal hy jou de schop geeven, en laaten gaan,
't Past de eerlike Vrouwen, maar geen juffertjes van onze nering, by een te houwen, daarom laat je râan.
Hy zal jou verachten.
Aaltje.
Dat hoop ik niet.
Neeltje.

Ik heb wel meer iets zien geschieden,

Dat niet gehoopt wierd, ik zeg hy zal van je vlieden.
Wil je myn woorden niet gelooven, geloof dan 't geen gy ziet.’

Bij Plautus (Mostellaria, erklärt von A.O. Lorenz, Berlin, Weidmann, 1866), zegt Scapha, vs. 181:

‘Matronac, non meretricis est, unum inseruire amantem’,

en vs. 185:

Stulta's plane,

Quac illum tibi aeternum putes fore amicum et beneuolentem.
Moneo ego te: te ille deseret aetate et satietate.
Philematium.
Non spero.
Scapha.

Insperata accidunt magis saepe quam quae speres.

Postremo, si dictis nequis perduci ut uera haec credas,

Ex factis nosec rem;’

Ferdinand en Flip zullen het huis van buurman Dirk gaan zien (blz. 28):
Dirk.
‘Welkom myn Heer.
Ferd.
Ik bedank je.
Dirk.
Flip zei dat myn Heer genegen is dit huis te bezien.
Ferd.
Zo ik myn Heer geen ongelegentheid daar door zal geeven.
Dirk.
In 't minste niet. Gelieft maar binnen te gaan; en alles zo vry te zien, of het jou eigen was.
Ferd.
(tegen Flip) Of het jou eigen was!
Flip.

Maar wat is daar aan misdreeven!

Ik bidje verwyt die man in zyn rouw niet, dat hy zyn huis heeft moeten verkoopen, zieje niet hoc bedrukt dat weezen hem staat?
Ferd.
Ja.
Flip.

Wel nou dan maak dan niet, dat het hem meer ter herten gaat.

Verzwaar zyn ellend niet, met van de koop te spreeken.
Ferd.

Jy hebt geen ongelyk, ik mag dic medoogentheid wel zien.’

Bij Plautus zegt Simo, vs. 792:
‘Saluom te aduenisse peregre gaudeo, Theopropides.
Th.
Di te ament.
Simo.
Inspicere iste aedis te has uelle aiebat mihi.
Th.
Nisi tibist incommodum.
Simo.
Immo commodum. i intro atque inspice.
Th.
At enim mulieres -
Simo.

Caue tu ullam flocci faxis mulierem.

Qualibet perambula aedis oppido tamquam tuas.
Th.
Tamquam?
Tr.

Ah, caue tu id illi obiectes nunc in aegritudinc,

Te has emisse. non uides tu hunc uoltu uti tristist senex?
Th.
Video.
Tr.

Ergo inridere ne uideare et gestire admodum,

Noli facere mentionem te emisse has.
Th.

Intellego.

Et bene monitum duco et te esse humano ingenio existumo.’

Nogal vreemd is het, dat het laatste vers der Latijnsche comedie, door den Cantor gesproken:

‘Spectatores, fabula haec est acta: uos plausum date,’

aldus wordt weergegeven door den schout, die zich tot de dansers richt:

‘Juffrouw en Messieurs, jy kond gaan waar het u belieft, hier is het gedaan.’

[p. 138]

worden veranderd om de handeling in Nederland te kunnen

[p. 139]

doen plaats grijpen; daarom is de slaaf Tranio in den knecht Flip gemetamorphoseerd, terwijl de rol van zijn tegenstander Grumio aan de meid Jakomijn is toevertrouwd. Doch Bernagie had een veel beter gebruik van de Mostellaria kunnen maken en toch aan zijn stuk eene meer locaal Hollandsche kleur geven. De aardigste tooneeltjes van het Latijnsche blijspel hadden nauwgezetter overgebracht moeten worden. Zoo is bijv. de vermakelijke spookhistorie en de gefingeerde moord bij Plautus¹⁾ in het blijspel van Bernagie vervangen door het nietsbeteekenende bankroet; zoo zijn in het tooneel, waar Callidamates wakker wordt gemaakt en hem wordt meegedeeld, dat de vader van den gastheer terug is, voor zijne aardigheden²⁾ een paar platheden in de plaats gesteld. Het tooneeltje, waarin de dronken Callidamates door zijn meisje Delphium naar het gastmaal wordt geleid³⁾, is geheel weggelaten. Ook de lieve figuur van Philematium⁴⁾ heeft bij hare verandering in Aaltje heel wat geleden. De moraal is in de bewerking gestrenger dan in het origineel; terwijl toch Tranio, hoe zeer ook gedreigd, ten slotte door zijn meester weer in genade wordt aangenomen, wordt Flip aan den schout overgeleverd.

In hetzelfde jaar, dat Bernagie zijn Debauchant uitgaf, verscheen eene andere bewerking der Mostellaria van de hand van Ludolph Smids⁵⁾. Deze dokter en oudheidkenner volgde Ber-

1) Mostellaria, vs. 416-517.

2) Callidamates, die nog volstrekt niet nuchter is, antwoordt op die mededeeling (vs. 361): ‘Valeat pater’, daarna:

‘Tuos uenit pater?

Iube eum abire rursum. quid illi reditio huc etiam fuit’?

om te besluiten met de woorden:

‘Ain tu, pater?

Soleas cedo mi, ut arma capiam: iam pol ego occidam patrem.’

3) Mostellaria, vs. 301-334.

4) Zie vooral vs. 149-301.

5) De Deboosjant, Of de Mostellaria van Plautus; Blyspel: vertaald, verschikt, en berymd door Ludolph Smids. M.D. - Juvenal. i. Satyr. Stulta est clementia, cum tot ubique Vatibus occurras, periturae parcere chartae. Tot Amsterdam, Gedrukt voor den Autheur, en te bekoomen By Jan Klaazen ten Hoorn, enz. 1686.

[p. 140]

nagie na wat den titel van het stuk betreft, ‘geloovende hem dat vvel te verstaan; aangezien de Paris en Helene en de Christen Keizer Konstantinus, genoegzaam toonen, vvat een meester die Heer in de Tooneelpoëzy is.’ Smids werd, naar hij zegt, door een toeval er toe aangespoord zijn ‘Deboosjant, door den Druk, in het licht te geven, en (ten minsten) van de Lief hebbers te doen leezen en keuren (welke het gemeene oogwit is van alle Schryvers), terwyl die van de Hr. Bernagie (wel gelyk van inhoud, maar van schikking, maat en rym zeer verschillende) het geluk geniet van zich op het tooneel te doen zien.’ Inderdaad verschillen de twee bewerkingen zooveel van elkander, dat geen der beide dichters van plagiaat beschuldigd kan worden.

Uit de boven aangehaalde voorrede van Bernagie's Debauchant blijkt, dat de dichter aan dit blijspel eene andere kleur heeft willen geven dan aan zijne andere werkjes van dien aard; hij meent nl. dat hij er meer handeling in heeft gebracht. Dat werkelijk in de kluchtspelen de actie vrij poover is, moge de korte inhoud van een paar der minder bekende stukjes bewijzen.

Izabelle, de heldin van het kluchtspel De Romanzieke Juffer, verslindt verschrikkelijk veel romans. Valerius, die haar het hof maakt, valt niet in haren smaak; hij is een veel te gewoon mensch.

‘Wat zou my toch beweegen,

Om u te minnen? als ik u gehoor vergon, stont gy verleegen,
Of spreekt van zaaken, die niet waerdig zyn, dat een doorluchte ziel zich daar toe verneêrt.
Lees, lees de deelen van Cassandra, Cleopátra, Ibraham Bassa, en diergelyke; hoor, hoe daar een Held redeneerdt:
Niet als van Koningen, Helden, Vorstendommen, en verheeven bedryven.

[p. 141]

 

De deftigste discoursen daar de hedendaagse Messieurtjes de Juffrouwen meê onderhouden zouden beter passen in het besjes Huys, by de oude wyven,

 

En als zij noch heel verheeven spreeken, zo is het van een Dans, Comedie, van het weêr, of Bruid, of wat op het laatste Baal is gepasseert.

 

En zulke onderhoudingen werden noch van sommige Juffers geadmireert.

 

Laast bragt my een Heer thuys, in plaats van deftige discoursen, las hy onder 't gaan de uithang borden, dat is Parys, zy hy, dat is een Oliphant, Juffrouw een Oliphant is evenwel een groot beest. Ik schaam my, als ik het hoor. Dorst gy aanstonds noch niet spreeken

 

Van uw middelen, of kapitaal; van actiën, van obligatien? hoe noemde gy het? is dit niet een klaar teeken

 

Van een onedelen aart? Waar spreekt Lisimachus, Artaban, Arsace, Alcamene, Cesarion, Ibrahim, of een ander Held,

 

Ja waar spreekt zelf de oneedele Arsacómes van geld?

 

Wat acht een welgeboorne, en verheeve ziel geld? geld! van geld! van geld te spreeken! ô Goon!’

De zoon van een kruier, die loopjongen bij een boekverkooper is en haar altijd de romans brengt, moet om zijn ‘deftig weezen’ volgens haar van edele afkomst zijn. De vroegere min wordt door Izabelle nooit anders dan met ‘voedster’ aangesproken, wat de verontwaardiging opwekt van Trijntje, de meid, die wel begrijpt, dat de sluwe oude hare meesteres naar den mond praat. De dwaasheid gaat zelfs zoover, dat Izabelle en ‘voedster’ zich in manskleeren steken, want

‘zo plagten de Amazoone koninginnen te gaan.’

De ‘voedster’ doet Izabelle nu een minnaar aan de hand, die haar beter behaagt dan Valerius. Het is een verschrikkelijke snorker uit Westfalen, die echter in zijn gezwets door Valerius wordt gestoord. Deze herkent hem als een schelm en valschen speler, dien hij vroeger al eens heeft afgeranseld. Het bondgenootschap van dezen heer en de min komt aan den dag en beiden wordt de deur gewezen. Izabelle is nu voor een groot deel van hare ziekte genezen, en de kritiek, die Valerius en haar vader over de romanliteratuur gaan vellen, doet het overige.

[p. 142]

 

Val.

 

In de Romans verstaan alle Koningen, Helden, en Prinsessen malkanderen, al komenze uit het Oost, of uit het Noord,

 

Gelyk of er maar een taal was. Wie heeft gehoordt,

 

Dat zelf in 't midden van Moorenland, schoone blonde Prinsessen werden gevonden?

 

Ed.

 

Waar of die zwervende helden toch onderhoud kreegen? of meenje, dat haar somtyds een wissel wierd gezonden.

 

Izab.

 

Papa, konnen zy geen juweelen by haar hebben?

 

Val.

 

Juffrouw, zy vertrokken meest, zonder dat zy

 

Op de reis verdacht waaren.

 

En stel zy hadden juweelen; dat komt noch niet by.

 

Zy vonden in de bosschen, en wildernissen geen bankiers, noch banken van leeningen, daar op pand geld werd gegeven,

 

En ze konnen evenwel niet van de wind leeven.

 

Val.

 

Zulke ongerymtheden zynder noch wel honderd, maar om als met een gezigt

 

Te maaken, dat deeze nevel van me Juffrouws oogen werd gelicht;

 

Veel van de Helden, die zy zo edelmoedig, en zo welspreckend invoeren, waaren in die tyden

 

Nog byna half wilde menschen, is dat te lyden?

 

Wat zou men zeggen zo hedendaags een Koning van de Hotten-totten zo beleeft, en volmaakt

 

Als een Frans Koning, elders ingevoert wierd, 't is een zaak, die Hemel, noch Aarde raakt.

 

En dat groote konstje van de Helm te sluiten, om zo onbekend te weezen;

 

Die trek, daar de meeste warringen uit zyn gereezen

 

Is een verdichtzel; want in dien tyd

 

Wist men noch van geen Helmen; ik zal het u zo klaar toonen, dat gy bekennen moet dat gy overtuigt zyt,’ enz.

Het stukje is zeer zwak; de voornaamste verdienste is wel, dat het voor ons eene bron is voor de kennis der romanliteratuur in het laatste gedeelte der zeventiende eeuw. Sommige tooneeltjes doen denken aan een Fransch blijspel van Desmarets Saint Sorlin, les Visionnaires (1640)¹⁾.

1) Weer afgedrukt in Le Théatre français au 16e et au 17e siècle ou choix des comédies les plus remarquables antérieures à Molière avec une introduction, et une notice sur chaque auteur par M. Edouard Fournier. Paris, Laplace Sanchez et Cie. dl. II, pag. 358.

[p. 143]

In de Ontrouwe voogd wordt de schoone Klara door haren voogd, den advocaat Bartolus, bedrogen. Haar minnaar Ferdinand tracht haar van die oneerlijke praktijken, door welke reeds een groot deel van haar vermogen verloren is gegaan, op de hoogte te brengen, doch Klara gelooft hem niet en vindt het zelfs een bewijs van welmeenendheid, dat Bartolus haar met zijn zoon wil doen huwen. Maar Ferdinand wanhoopt niet; hij zal als boer verkleed den voogd komen raadplegen, terwijl Klara in het vertrek daarnaast hun gesprek zal kunnen hooren. Eerst zendt hij nu zijn knecht Jasje, ook als boer verkleed, op den advocaat af om hem te raadplegen over eene quaestie van voogdijschap. Jasje geeft nl. voor voogd te zijn over een nichtje:

‘Die dochter, verstaaje wel? word haast mondig, en dan zal ik haar geld uit moeten keeren;

En ik heb zo veel niet in de waerelt, verstaeje wel? als zy hebben moet; wat zeg je? weet je me nou te Accomoedeeren?
Krelis zei jy waart een geleerd Avokaat, en een Avokaat is slimmer als een rot.
Overal weet dat volk raad toe; de Avokaaten weeten een ding goed te maaken; al is 't noch zoo verbrod.

Bart.

Waar is de Dochters goed gebleeven?

Jasje.

Ik had veel schulden, toen ik de Voogdy onder handen heb gekreegen,
Ik heb me van haar geld bediend, verstaaje wel? ik hoopte, dat ik eer zy mondig wierd weer wat winnen zou, en 't is mislukt; zie myn heer zo is 't nu met me geleegen.’

Het tooneeltje eindigt op de volgende wijze:

Bart.

‘Heb jy ook een huwbaare Zoon?

Jasje.

Ja.

Bart.

Je most die Dochter zien te beweegen

Datze jou Zoon trouwde, hier aan is het gelegen.

[p. 144]

 

Jasje.

 

Dat's wel. Maar als de meid niet wil? Hoor myn Heer Avokaat.

 

Ik zal recht opbiechten; verstaeje wel? onze Krelis gaf my die zelfde raad.

 

Ik heb het bezogt, maar de meid begeert niet.

 

Bart.

 

Je moeter wys zien te maaken datje ze kunt dwingen;

 

Dat in haar Vaders testament staat, datze niet een duit zal erven, zo ze tegen jou zin trouwt, dan zalze wel anders zingen.

 

De Jonge meisjes zyn onnozel.’

Nu verschijnt Ferdinand, eveneens als boer verkleed. Hij komt raad vragen in deze zaak: hij vrijt naar een meisje, wier voogd haar met zijn zoon wil doen huwen. Bartolus zegt, dat geen voogd zijne pupil daartoe mag overreden. Maar als Jasje en Ferdinand, die voor de partijen spelen in deze zaak, elkander aantreffen, raakt Bartolus in de klem.

Ferd.

‘Myn Heer de Advokaat het me gezeid,
Vatjet? dat geen Voogd, of zyn Zoon, zo een Dochter mag trouwen.

Jasje.

Nou hoor ik datje liegt; hy het, verstaeje wel? my dat straks wel anders uitgeleid.

Ferd.

Spreek eens Advokaat, met wie van ons beiden zou jy het houwen?

Jasje.

Wat zegje, mag myn Zoon ze niet trouwen?

Ferd.

Zeg de waarheid, en daar me gedaan.

Jasje.

Ei lieve zeg het hem eens.

Ferd.

Verhaal hem eens wat Solon voor een wet gegeeven heeft.

Bart.

Dat ik je verhaalen zou de wetten, die in het Corpus Canonicum van die Materie staan,
Je zoud het niet gelooven.

Jasje.

Hoorje dat wel?

Ferd.

Maar al die wetten zyn tegen jou.

Jasje.

Neen die zyn tot myn voordeel, verstaeje wel? geschreeven.

Ei Avokaat ik bidje datje met een woord ons van malkaar helpt; heb jy my geen gelyk gegeeven?

Ferd.

Heb jy my niet belooft te dienen?’

Bartolus slaagt er in de beiden te scheiden en zal Jasje nogmaals alles uitleggen, terwijl Ferdinand in de kamer gaat, waar hij weet Klara te zullen vinden. Nadat nu aan Jasje de verzekering is gegeven, dat hij zijne zaak moet winnen, wordt

[p. 145]

na zijn vertrek Ferdinand binnengeroepen. Terwijl Bartolus niet op hen let, komen Ferdinand en Klara binnen en de eerste zet zijne pruik weer op. Als de advocaat, na het nogmaals uitgesproken te hebben, dat geen voogd of zijn zoon de pupil mag trouwen, omziet, begrijpt hij de geheele zaak en bekent, dat hij wegens den achteruitgang van zijne zaken het huwelijk heeft trachten te verhinderen.

De Ontrouwe voogd is een niet onaardig kluchtspel, dat lang op het tooneel is geweest. Op eene enkele plaats is Starter's Jan Soetekauw zoo duidelijk nagevolgd¹⁾, dat wij mo-

1) In De Ontrouwe voogd zegt Bartolus (blz. 16):

‘Hoor Klaartje, de jonge Vryers slagten de jonge Kaas,
Want ze zyn goed koop en konnen lang duuren, de ouwe Kaas is geweldig daar en scherp, en wert haast der wormen aas.
Zo ist met de oude Vryers ook, die zyn niet goed koop te krygen,
Ze denken te veel achterwaarts, de bekommering ziet der ten oogen uit, al is 't al dat ze zwygen.’

En Jan Soetekauw redeneert aldus (Vgl. J.J. Starter's Friesche lusthof, uitgegeven door Dr. J. van Vloten, 1864, vs. 270):

‘Hoe wilje doch beter? en sucke jonge baesjes,
Die bennen aêrs noch aêrs as nieu ghemaeckte kaesjes,
Want se benne goê koop, en se moghen langh duren,
Se benne soet van smaeck, en bedryven jou seldsame kuren.
Houme dat ten besten; maer daerentegen d'oude kaes
Is gheweldigh duur, en sy word haest der wormen aes,
Soo ist met d'oude Vryers oock, wangtse niet wel
Goê koop te krygen zyn, vermidts sy al te fel
Achterwaerts deyncken, wat daer na volgen mocht.’

Iets vroeger zegt Bartolus (blz. 16):

‘Trouw jy myn kind, je hoeft niets te vreezen. Was het trouwen ongezond, de Doktooren in de Medicyne zoumen
Zo niet met hoopen ofze een been om een duit hadden om een huysvrouwtje zien loopen; en was het zonde, de Pastooren deeden het niet.’

Bij Starter, vs. 296:

‘Was 't ongesongd, de Doctoren in de Medicynen souwen met hoopen,
(Of sy een been om ien duyt koften) soo niet om een wyf loopen;
En wast songde (deynckt dat wel), de Pastoren en Papen
Bleven wel onghehylickt, daerse nou niet garen alleen en slapen.’

[p. 146]

gen aannemen, dat Bernagie de klucht kort voor de vervaardiging van zijn stukje had gelezen.

Ik staak hier mijne aanhalingen om over enkele der andere stukken nog iets mee te deelen.

De voorrede van het treurspel Paris en Helene vermeldt iets van de wijze, waarop het stuk werd ontvangen. ‘Ik kan my geensins beklaagen,’ schrijft Bernagie, ‘over den uitslag van dit Treurspél; niet tegenstaande de drift van sommige zo verre ging, dat zy veroordeelde het geene alle de Waereld, ten minste de verstandige moeten goed keuren. Het zy verre, dat ik ontkenne, veel uit de brieven van den grooten Ovidius ontleendt te hebben. Ik sta hen dit toe, ja, durf daar op noch roemen. Wie berispt het licht onzer eeuwe, de hooggeschoeide Corneille, als hy in zyn Medéa, Edipus, enz. veele redenen uit Euripides, Sophocles, en Seneca gebruykt; in de dood van Pompejus heeft hy, na zyne eigene getuygenisze, honderden vaerzen uit Lucanus vertaaldt. Wie beschuldigt de eer van het Fransche Tooneel, de vermaarde Racine, dat hy in zyne Andromache, Ifigenie, Thebaïs, Phedra en Hippolitus, enz. zich bediendt, van het geene Euripides, Eschylus, en Seneca, op het Grieksch en Roomsch Tooneel lieten hooren?

‘Ik zoude dit met stilzwygen verby gaan, doch acht noodig alle aankomelingen hier door aan te maanen, dat zy zich, door zulke onkundigen niet laaten afschrikken. Ik hebbe omtrent vyftig regelen uit de brief van Meneläus aan Helene, door de Heer Hoofd geschreeven, in dit Treurspél over gebragt. Dit dacht hen voor al onbehoorlik. Zy riepen; dievery! enz. maar die menschen weeten niet, of schynen ten minsten niet te weeten, dat de oudheid de Vaerzen, en inzonderheid het Rym invoerde, om een zaak, die net gedacht, en wel begreepen is, sierlik te zeggen; op dat het te gemakliker in 't geheuge blyve. Zo dat, die een zaak, door een verheeven Dichter wel berymdt,

[p. 147]

en in goede vaerzen gesteldt, nochmaals in Rym brengt, geen dienst aan het gemeen doed. Ik vond de zaak, die ik een Personagie in de mond wilde geeven, by de hoogdraavende Drossaard; zou het niet een groote verwaandheid zyn, 't zelve te verrymen? te meer, dewyle de vaerzen van dat hoofd der Dichteren alle anderen zo verre overtreffen, als het edelste der Metaalen, het schynschoone Klaatergoud te boven gaat. Ik heb die regelen dan ontleendt, geensins gestoolen. Het staat my vry, omdat die brief geen Tooneelstuk is.’

Men had dus van plagiaat gesproken, toen het treurspel was opgevoerd. Zeker was het onbillijk den dichter er hard over te vallen, dat hij eenige plaatsen uit de Heroides van Ovidius, o.a. uit den brief van Oenone aan Paris en vooral uit dien van Paris aan Helena had nagevolgd¹⁾. De andere beschuldi-

1) Hier volgt eene enkele van die plaatsen. In het treurspel zegt Helena (blz. 35):

‘De Grieken zullen saam een eedgespan besluiten.
Paris.
Weest niet beducht, dat hier zulk onheil uit zal spruiten.
Hoe menigmaalen zyn Prinsessen weg geschaakt?
Wat landschap is daar ooit in oorlog om geraakt?
Iason nam Medé uit Colchos. Zyn de haaren
Ooit na Tessalie, met oorlogs magt gevaaren?
Wie weet de ontschaakinge van Adriadne niet?
Mevrouw, wat iszer ooit, tot haare wraak geschied?
Heeft Minos Theseus ooit met wapenen besprongen?’

Ovidius laat Paris schrijven (vs. 339):

‘Nec tu rapta time, ne nos fera bella sequantur,

Concitet et vires Graecia magna suas.

Tot prius abductis ecqua est repetita per arma?

Crede mihi, vanos res habet ista metus,’

en vs. 345:

‘Phasida puppe nova vexit Pagaseius Iason,

Laesa neque est Colcha Thessala terra manu.

Te quoque qui rapuit, rapuit Minoida Theseus:

Nulla tamen Minos Cretas ad arma vocat.’

Vgl. verder de beschrijving van Troje op blz. 34 met vs. 179-193, en de woorden van Paris op blz. 35:

‘Het zy zo; Griekenland besluit met ons te stryden,’

enz. met vs. 351-367 van den brief.

[p. 148]

ging schijnt mij van meer gewicht. Had Bernagie de vijftig verzen van Hooft hier of daar ingelascht, bijv. als eene alleenspraak of ten minste als een zeker geheel, zoodat men de bron terstond kon kennen, dan zou zijne verdediging juist zijn. Maar nu de verzen van den drost door het stuk zijn verspreid¹⁾, krijgt de zaak wel een eenigszins ander aanzien, terwijl de verontschuldiging, dat de brief van Menelaus geen tooneelstuk is en dus voor een treurspel mag worden geplunderd, niet zeer afdoende kan heeten.

De goê vrouw is, zooals ik vroeger reeds aantoonde²⁾, bewerkt naar twee samenspraken van Erasmus, nl. de Uxor Μεμψίγαμος sive Conjugium en de Senatulus sive γυναικοσυνέδριον, terwijl enkele tooneeltjes van het blijspel Het huwelyk sluiten ons Molière's Avare en Bourgeois gentilhomme voor den geest roepen.

Over het algemeen zijn de treurspelen van Bernagie op Fransche leest geschoeid; de handeling beteekent weinig, de declamatie is groot. Volgens het zeggen van den schrijver zijn zij eene eerste poging om de vertaalde stukken door eigen werk te vervangen. Immers de voorrede van de Paris en Helene, waaruit ik boven reeds iets aanhaalde, begint aldus:

‘Eenige jaaren herwaards hoortmen, als een gemeene klagte, tegen de Schouwburg, en Dichters, dat niet, dan verwarmde huspot, Spellen uit het Fransch vertaald, ten tooneele werden gevoerd. Veele schreeuwen, om eigene vindingen, maar weinige bedenken, dat de zelve, die zo roepen, oorzaak zyn, dat by

1) O.a. op blz. 27 van het treurspel de 7½ regel, die beginnen met:

‘noch is Paris Troje niet,’

te vinden in Hooft's Mengelwerken, 1704 (dl. III der folio-uitgave), blz. 740; verder de 16 verzen op blz. 27, aanvangende met:

‘Indachtig is u wel, hoe, toen met minnevlammen,’

bij Hooft, blz. 745; de 5 verzen op blz. 50 van de Paris en Helene, die beginnen met:

‘Toen wederwaardelik Iason haar verstiet,’

bij Hooft, blz. 744.

2) Vgl. De Nederlandsche Spectator van 1880, blz. 326-329.

[p. 149]

na geene eigene vindingen voor onze landsgenooten het licht zien. De geest der aankomelingen werd afgeschrikt, en uitgebluscht, als men voor vodden scheld alle Spéllen, dewelke niet bestaan, by de beste stukken, der voortreffelykste Fransche Meesters.

‘Het is een gemeen zeggen;

Qui nunquam male, nunquam bene.
Noit kwaalik, noit wel.

‘Het behoorde genoeg te zyn, als hunne eerste Spellen de gemeene Fransche konden op haalen; zy zyn pryzens waardig, indien hunne beginselen hoop geeven, dat zy van trap, tot trap opklimmende, eindeling zullen naderen de volmaaktheid, die met zulken helderen glans in die groote Meesters uit blinkt.’

Inderdaad schijnen dan ook de treurspelen van Bernagie niet vertaald te zijn. Het is mij ten minste niet gelukt Fransche treurspelen te vinden, die onze dokter kan hebben gevolgd, nu mij gebleken is, dat de Maximien (1662) van Thomas Corneille en de Arminius (1684) van Campistron een anderen inhoud hebben dan de Constantinus en Arminius¹⁾. Dat Bernagie op lateren leeftijd niet meer dweepte met het Fransch-classieke treurspel schijnt men te mogen opmaken uit zijn lofdicht op het treurspel Admetus en Alcestis (1694) van zijn oom Pieter Nuyts, dat één der weinige kleine gedichten is, die mij van hem bekend zijn²⁾.

1) De heer P. Haverkorn van Rysewyk teekent in zijn werk: De oude Rotterdamsche Schouwburg. Rotterdam. Van Hengel en Eeltjes, 1882, op blz. 361 bij de Arminius aan: tr. de Campistron, 1684. Eene, het is waar, vluchtige vergelijking heeft mij echter geen spoor van vertaling doen ontdekken.

2) Het gedicht is opgenomen in de uitgaven van de Admetus en Alcestis, en luidt aldus:

‘Zoo hoord men eindeling in onvervalschte toonen,
Op 't leerzaam Schouwtooneel, de oprechte trouw beloonen;
Zo wordt de Duitsche Luit op hooger toon gesnaard,
't Vermaakelyk en 't nat met zo veel konst gepaard,
Dat de allerstrengste deugd genoegen werd gegeeven.
Men volg niet meer de wet van Vrankryk voorgeschreeven,
Na dat men hier de konst zo ziet in top gezet;
Neen; Neêrlandsch voorbeeld strek het Fransch Tooneel een wet.
Geen laffe Koningin in minnenyt ontsteeken,
Zien wy verwoed zich hier van medeminnaars wreeken;
Een pryzelyke drift gevest op reên en recht,
De zuiv're vruchten van een ongeschonden Echt;
De plicht van Bedgenoot, van Oppervorst en Vader,
Van Kind, van Onderdaan; wat treft de menschen nader?
Dit alles vind gy hier na 't leeven afgemaald,
De snoode vleyery het masker afgehaald,
De waare deugden van schyndeugden onderscheiden,
Om door dat voorbeeld tot de deugden ons te leiden.
Vaar, vaar zo voort, Heer Nuyts, streef langs dit loff'lyk spoor
Uw Landsgenooten, en den vreemdelingen voor.’

Latet quoque utilitas.

[p. 150]

Van meer belang dan de treurspelen zijn de klucht- en blijspelen. Wel is de verwikkeling gewoonlijk onbeteekenend, de ontknooping bijna altijd zwak, en missen zij wat van het losse en geestige, dat men in een blijspel verwacht, maar zij geven daarentegen aardige zedenschilderingen van verschillende klassen van menschen, en het is niet te verwonderen, dat Van Lennep en Ter Gouw in hun werk De Uithangteekens er druk gebruik van hebben gemaakt om zeventiende-eeuwsche toestanden te verklaren en op te helderen¹⁾. Bovendien zijn de kluchten niet ergerlijk of vies, en behoort Bernagie tot diegenen, die aan het kluchtspel eene andere richting hebben gegeven. Misschien zou men er de aanmerking op kunnen maken, dat zij te veel eene moraliseerende strekking hebben; immers allerlei ondeugden worden er in gehekeld: gierigheid, verkwisting, oneerlijkheid, ruwheid in den omgang, verheffing boven zijn stand en zucht tot weelde, enz. enz., doch het schaadt zeker weinig, dat de klucht de rol van het blijspel op zich neemt. En heeft Bernagie ook een en ander aan de werken van anderen ontleend, geheele stukken heeft hij niet vertaald en oorspronkelijkheid is hem dus niet te ontzeggen. Wat den vorm betreft merkte Willem de Clercq reeds op, dat

1) Vgl. dl. I, blz. 5, De belachchelyke Jonker; I, 126, II, 21, 312, De Huwelyken Staat; I, 167, De Romanzieke juffer; I, 177, De ontrouwe Kantoorknecht en lichtvaerdige dienstmaagd; II, 21, De goê vrouw.

[p. 151]

de kluchten van Bernagie tot diegene behooren, die meer in de ‘zonderlingste rijmcombinatien’ dan in verzen zijn geschreven¹⁾.

De Paris en Helene was, zooals uit de voorrede gebleken is, reeds opgevoerd, voordat het treurspel in druk verscheen, en dit zal ook wel met de andere werken van Bernagie het geval zijn geweest, daar hij met de pachters van den Schouwburg op goeden voet schijnt te hebben gestaan. Men was volstrekt niet tevreden over de wijze, waarop van 1681-1688 de Schouwburg werd beheerd, en terwijl de pachters veel te lijden hadden²⁾, krijgt ook Bernagie één keer een veeg uit de pan in een trouwens niet zeer duidelijk manifest³⁾. En toen in 1688 de pachters David Lingelbach en Jan Koenerding verzochten van hun contract ontslagen te worden, omdat zij aan de gestelde voorwaarden niet konden voldoen, en de regenten

1) Vgl. zijne Verhandeling, 1824, blz. 256.

2) Zie Nederduitse en Latynsche Keurdigten, 1710, I, blz. 566 vlgg. Telkens wordt Govert Bidlo, tegen wien vele aanvallen werden gericht, als bestuurder genoemd.

3) In een pamflet van dien tijd (n^o. 10733 der Bibliotheek Thysius) vindt men:

Op Donderdagh den 10 January 1686.
Zal men op de Schouburgh vertoonen
Hoe Midas Bidlo eerst voor Roffiaen begon,
Voor schelm, Godtslasteraer en dobbelaer te spelen:
Door wat praktijken Jan de kost te voren won,
Dat alles zal men sien vertoonen in drie Deelen.
Met de Klucht van de Doodtgraver op het Kathuysers Kerkhof.
Beyde uyt het Konstgenootschap
Latet quoque utilitas.
Nooit voor desen vertoont.
Met de klok vier uuren, op het Tooneel.

Weer afgedrukt in Nederduitse en Latynsche Keurdigten, I, blz. 575.
In een ander pamflet (n^o. 10626 derzelfde verzameling), dat tegen een zinnespel van G. Bidlo is gericht, en tot titel heeft: De sleutel of uitlegginge Over de Perzoonagien Over het zinnespel, Stryd tusschen Apollo en Midas, Koning Onverstand, heet Bernagie de rol te vervullen van ‘Geheimschrijver,’ terwijl het stukje met zijne spreuk is onderteekend.

[p. 152]

van het Wees- en Oudemannenhuis zelf het bestuur van den Schouwburg op zich namen, werd Bernagie één der beide adsistenten, die hun daarin behulpzaam zouden zijn¹⁾.

1) Zie Wagenaar, Amsterdam, VIII, blz. 748 en C.N. Wybrands, Het Amsterdamsche tooneel van 1617-1772, blz. 150 en 249.

III.

Na deze drie jaren (1684-1687) van letterkundige werkzaamheid schijnt Bernagie zich met ijver op zijne wetenschap en op de praktijk te hebben toegelegd. De beroemde Frederik Ruysch noemde hem ‘den zeer geleerden en ervaaren Medicyn’²⁾, terwijl, hij volgens een lijkdicht van Thomas Arents zich tevens als een zeer humaan mensch deed kennen³⁾. Deze dichter toch getuigt van Bernagie, dat hij heeft

‘Zich niet geschroomt onnoemelyk te slaaven;
Schoon daar door wierdt zyns levens kraght verteert.
Zyne Artseny aan groten te besteeden
Was niet alleen de gront van zyn bedryf:
Hy deelde die heel milt aan mind're leeden,’ enz.

Waarschijnlijk hebben droevige huiselijke omstandigheden Bernagie den lust benomen zijn vrijen tijd aan de dichtkunst te wijden. Immers den 21^sten Juni 1686 werd in de Oude Luthersche kerk een kind van hem begraven en reeds den 2^den Juli daaraanvolgende werd het lijk van zijne vrouw in hetzelfde graf bijgezet⁴⁾.

In 1689 kreeg Bernagie vergunning om ‘chirurgicale lessen’

2) Vgl. Alle de ontleed- genees- en heelkundige werken van Fredrik Ruysch, ..... Meerendeels in 't Nederduyts vertaalt door Ysbrand Gysbert Arlebout..... Amsterdam, 1744, I, blz. 124.

3) Zie zijne Mengel Poëzy. Uytgegeven door M: Brouërius van, Nidek, rechtsgeleerden. - Kies voorzigtig. - Te Amsterdam, By Hendrik Bosch, enz., 1724, blz. 272.

4) Volgens het begrafenisboek dier kerk. Het graf n^o. 27 behoorde sedert 1674 aan Bernagie's schoonvader, Matthijs van Neekel, die er zelf in 1701 werd ter ruste gelegd, evenals enkele kinderen uit het eerste huwelijk van Bernagie en de dichter zelf. In 1862 is dit familiegraf verkocht aan den heer Heinrich Leonard Schäper Claus.

[p. 153]

te geven¹⁾, waarmee hij den 26^sten April een aanvang maakte ‘met een groote affluentie van toehoorders’²⁾. Een enkel woord van toelichting over die betrekking moge hier eene plaats vinden. Reeds vóór de oprichting van het Athenaeum bestond er te Amsterdam eene inrichting van het chirurgijnsgild, waar anatomie en chirurgie werd onderwezen³⁾. Aan deze inrichting, die evenals de Hortus Medicus zelfstandig bleef bestaan en eerst in 1755 met het Athenaeum werd vereenigd⁴⁾, hebben beroemde Amsterdamsche geneesheeren hunne lessen gegeven, Nicolaas Tulp van 1629-1652 en Frederik Ruysch van 1667-1731. Het schijnt dus, dat Bernagie op zijn verzoek aan Ruysch, die ‘praelector anatomiae’ was, is toegevoegd. Vandaar dat hij geen tractement ontving, maar waarschijnlijk wel de gelden, die voor elke ontleding door de bezoekers van het college moesten worden betaald⁵⁾.

Den 29^sten Maart 1692 werd Bernagie tot professor aan het Athenaeum benoemd in plaats van Gerard Blasius op eene jaarwedde van 600 gulden, die 5 Januari 1695 tot 1000 werd verhoogd⁶⁾. Van zijne inaugureele rede weet Van Lennep niets te vermelden; zelfs is het niet zeker welk vak Bernagie

1) Hier volgt de akte (N^o. 35) van het Chirurgijns Gildeboek op het Amsterdamsche archief aanwezig, zooals zij wordt meegedeeld door Dr. W.L. van Helten, Drie kluchtspelen der zeventiende eeuw, 1871, blz. I:
‘Op huiden 15 January 1689 heeft Doct. Petrus Bernagie aen de overluyden van 't chirurgynsgild vertoont een acte van de E.E. Achtbare Heeren Burgemeesteren van dato 8 January 1689 aen syn E. verleent, waerby hem vry sal staan en geconsenteert is met kennisse van de E. Heer Professor Fredericus Ruisch eenige chirurgicale lessen op onze gildecamer te doen sonder daarvoor eenigh gelt te geniete of te pretendeere.’

2) Volgens hetzelfde Gildeboek, aangehaald bij Van Helten, t.a.p., blz. II:
‘Op den 26 April 1689 heeft Doct. Petrus Bernagie syn inlydinge tot de chirurgicale lessen gedaen met een groote affluentie van toehoorders, daeronder veele aensienlycke heeren en doctoren waeren.’

3) Vgl. D.J. van Lennep, Illustris Amstelodamensium Athenaei Memorabilia, blz. 140.

4) Vgl. Van Lennep, t.a.p., blz. 201.

5) Vgl. Rogge, t.a.p., blz. 101.

6) Volgens het Ambtenboek.

[p. 154]

heeft onderwezen, maar uit het feit, dat hij Blasius opvolgde, die voornamelijk anatoom was¹⁾, mogen wij de gevolgtrekking maken, dat hij ook als professor wel anatomie zal hebben gedoceerd. In elk geval wordt bericht, dat hij met zijn ambtgenoot De Raey, een med. doctor, die professor in de wijsbegeerte was²⁾, lijkopeningen deed³⁾.

Kort na zijne benoeming tot professor is Bernagie hertrouwd. In Augustus 1692 voerde hij Elizabeth Nunninck, eene stiefdochter van den bekenden Amsterdamschen dokter Bonaventura van Dortmont, naar het altaar⁴⁾. Zijn huwelijk werd in een Latijnsch vers bezongen door zijn ambtgenoot Petrus Francius⁵⁾. In 1694 werd hem een zoon, Bastiaan, geboren⁶⁾.

Binnen een korten tijd was dus de fortuin onzen dokter zeer gunstig geweest. Na eene eervolle betrekking veroverd te hebben, had hij zich weder een huiselijken kring geschapen, dien hij gedurende zes jaren had gemist. Bovendien bewoog hij

1) Vgl. Banga, t.a.p., blz. 376.

2) Vgl. over De Raey: Van Lennep, t.a.p., blz. 123 en Banga, t.a.p., blz. 372.

3) Zie Banga, t.a.p., blz. 379.

4) Kerk Inteeken Register: Pieter Bernagie van Breda doctor en Professor in de Medicynen Wedr. van Margrite van Neekel woont op Zingel en Elisabeth Nunnick van A oud 30 Jaren woont op de Fluwelenburgwal. geass. met haar schoonvader Doctor Buoneventura van Dortman de moeder impotent. - Ingeteekend 19 Juli 1692; akte verleend 10 Augustus 1692.
Dat Elizabeth Nunninck (of Nunninx) eene stiefdochter van Van Dortmont was, blijkt uit de akte van zijn huwelijk, den 16 Maart 1667 ingeteekend: Bonaventura Van Dortmond van Vianen, der Medicynen doctor Wedr. van Maria Elisabeth Blaeuw woont op de Heregracht en Catarina Berewouts van A. Wede. van Barend Nunninx woont op Zingel geass. met haer Vader Jan Berewouts.

5) Vgl. Petri Francii Poemata. Ed. altera, 1697, blz. 343: Ad Petrum Bernagium et Elisabetham Nunningiam, Sponsum Sponsamque.

6) Volgens het doopregister van de Walenkerk werd den 29sten Aug. 1694 gedoopt: Bastian fils de Pierre Bernagie Professeur en Medicine et Elisabeth Nunninckx Tesm. Bonaventura van Dortmont, Docteur en Medicine et Catarina. Beerewout.
De heer J.G. Frederiks te Amsterdam, die mij met groote bereidwilligheid verscheidene bouwstoffen voor het leven van Bernagie aan de hand heeft gedaan, deelde mij mede, dat den 6den Juni 1713 een Sebastiaan Bernagie in de Zuiderkerk in hetzelfde graf, C n^o. 10, werd begraven, waarin 29 Dec. 1710 Dr. Van Dortmont was neergelegd. Waarschijnlijk was dit de achttienjarige zoon van onzen dichter.

[p. 155]

zich thans ook voor een deel onder andere menschen dan vroeger. Zijn schoonvader was een zeer gezien geneesheer, die in 1678 tot Inspector van het Collegium Medicum was benoemd¹⁾. Van de acht of negen professoren, die in het laatst der 17^de eeuw aan het Athenaeum waren verbonden, schijnt vooral Francius met Bernagie bevriend te zijn geweest²⁾, terwijl van zijne verhouding tot De Raey zoo even gewag werd gemaakt. Ook een vriend van onzen dichter was Broekhuizen; deze bezingt zijn herstel na eene ziekte³⁾ en schreef een lijkdicht op hem⁴⁾. Broekhuizen brengt ons op de dichters, die met Bernagie in betrekking hebben gestaan. In de eerste plaats moet hier Joan Pluimer worden genoemd, met wien hij jaren lang aan het hoofd van den Schouwburg stond. Toen Pluimer in 1692 zijne gedichten uitgaf, werd de bundel versierd met een lofdicht van Bernagie, terwijl Pluimer later een lijkdicht op zijn vriend schreef⁵⁾. Dit laatste deed ook Katharina Lescailje⁶⁾, de vriendin van Pluimer, Thomas Arendsz⁷⁾ en David van Hoogstraten⁸⁾. Of Bernagie aan Thomas Asselijn de stof aan de hand deed voor zijn treurspel, De belegering en hongersnood van Samaria (1695), zooals wordt verzekerd⁹⁾, schijnt mij nog twijfelachtig. Verder moet onder de dichters

1) Vgl. Wagenaar, Amsterdam, VIII, blz. 693, en ook blz. 688.

2) Behalve het bovenvermelde bruiloftsgedicht en een lijkdicht (vgl. Petri Francii Posthuma. Quibus accedunt illustrium eruditorum ad eundem epistolae. Amstelaedami, Ex Officina Wetsteniana, 1706, blz. 242), is hiervoor nog een bewijs te vinden in zijne Orationes. Ed. secunda. Longe emendatior et magna parte auctior. Amstelaedami. Apud Franciseum van der Plaats, 1705, blz. 479, waar hij terloops melding maakt van zijne droefheid bij Bernagie's dood.

3) Poemata, 1711, blz. 125.

4) T.a.p., blz. 292.

5) Vgl. Pluimers Gedichten. Leyden, 1723, blz. 97 en 98.

6) Zie hare Mengelpoëzy, 1737, II, blz. 375.

7) Zie boven.

8) Vgl. zijne Poemata. Editio ultima .... Amstelaedami Apud Viduam Gerardi Onder de Linden, 1728, blz. 92.

9) Door den heer J.H. Rössing in Het Nederlandsch Tooneel, 4de jaargang, 1874-75, blz. 212. Ik weet echter niet, waarop die mededeeling steunt.

[p. 156]

Bernagie's oom, Pieter Nuyts, worden genoemd. Een paar woorden over dezen vergeten poeet en ‘Officier der Vryheid Etten, Leur en Sprundel.’

Behalve het reeds genoemde treurspel, Admetus en Alcestis¹⁾, schreef deze Brabander in 1691 Puntdigten op de landing van Willem III in December van dat jaar²⁾, en in 1697 een Vredezang op den vrede van Rijswijk³⁾. Hij vertaalde ‘zinvolgelyk,’ zooals hij het noemt, vier satyren van Juvenalis en ook eenige oden van Horatius⁴⁾, gaf in 1697 een bundel uit, De Bredaasche Klio⁵⁾ getiteld, en schreef een Treur- en Troostzang ten droevigen afsterven van P. van Bernaige⁶⁾. Of hij in familiebetrekking stond tot den Amsterdamschen Mr. Pieter Nuyts, die in 1699 Bernagie als directeur van den Schouwburg opvolgde⁷⁾, is mij niet bekend. Bernagie's

1) t' Amsterdam, By de Erfgen, van J. Lescailje, enz. Andere drukken zijn van 1720 (3de druk) en van 1752.

2) Volgens Tiele, Bibliotheek van Nederlandsche Pamfletten, n^o. 7818.

3) Te Amsteldam, By de Erfgen: van J. Lescailje, enz.

4) Het tiende en dertiende schimpdicht van Juvenalis. In Nederduitsche Vaerzen gebragt door Mr. Maurens Bake, Heere van Wulverhorst, en P. Nuyts. Te Amsteldam, By de Erfgen: van J. Lescailje, enz. 1695.
Het elfde schimpdicht van Juvenalis, zinvolgelyk vertaald, en op onze tyden toegepast. En eenige Lierzangen uit Q. Horatius Flaccus. In Nederduytsche Vaerzen vertaald door Pr. Nuyts, Officier der Vryheid Etten, Leur en Sprundel. Te Amsteldam, By de Erfgen: van J. Lescailje, enz. 1698.
Het zesde schimpdicht van Juvenalis; zinvolgelyk vertaald. Door Pieter Nuyts, enz. Te Amsteldam, By de Erfgen: van J. Lescailje, enz. 1702.
Het achtste schimpdicht van Juvenalis: Zinvolgelyk vertaald. Door Pieter Nuyts, enz. Te Amsteldam, By de Erfgen: van J. Lescailje, enz. 1704.

5) De Bredaasche Klio, Uitdeelende verscheide Gedichten, Betreffende de Stad, het Land en de Aangehoorigheid van Breda, door Pieter Nuyts, enz. Te Amsteldam, By de Erfgen: van J. Lescailje, enz.

6) Zie De Navorscher van 1881, blz. 294. Het is mij niet gelukt dit gedicht op te sporen. In de Bredaasche Klio wordt Bernagie vermeld op blz. 113 en 119.

7) Vgl. Wybrands, t.a.p., blz. 161. Deze Nuyts werd in 1696 regent van het Burgerweeshuis (vgl. Wagenaar, Amsterdam, VIII, 357) en in 1695 van het Leprozenhuis (Wagenaar, t.a.p., blz. 461). Hij is gehuwd geweest met Sara de Raei (vgl. Mr. Cornelis Boon van Engelant, Gedichten. Den Tweeden druk. Te Leyden by Gerard Potvliet, 1732, I, blz. 266).

[p. 157]

oom was bevriend met Pluimer¹⁾ en met Katharina Lescailje²⁾.

Zagen wij den professor in zijn nieuwen werkkring en onder zijne vrienden, het wordt tijd tot den Schouwburg terug te keeren. In December 1688 waren Bernagie en Pluimer tot assistenten benoemd. Hun titel was in het begin ook wel ‘directeur’ of ‘toeziend regent’³⁾, de betrekking eerst een eerepost, doch later bezoldigd met 500 gulden. Zij hadden de keuze der stukken en het opzicht over de tooneelspelers. Maar de directeurs wandelden niet op rozen; voortdurend werd er over het bestuur van den Schouwburg geklaagd, zoodat zelfs, vermoedelijk in 1693, eene ‘Waarschouwing aan de E.E. heeren Regenten van de twee respective Godshuijsen der na de natuur ouderloose Weesen, en oude mannen en vrouwen, wegens de tegenwoordige Directie, over de Schouburgh’ werd toegezonden⁴⁾. De grieven waren de volgende⁵⁾. De regenten letten te veel op het oogenblikkelijk voordeel zonder aan de toekomst te denken; van decoraties en kostumes wordt geen werk genoeg gemaakt, er wordt geen zorg gedragen om de goede tooneelisten te behouden, die naar andere troepen overgaan, omdat zij veel te slecht betaald worden. De betaling geschiedt bovendien per avond, zoodat de menschen in den zomer honger lijden en zich niet oefenen. Het personeel is te klein; voor de eerste emplooien zijn maar enkele tooneelspelers, zoodat de naijver niet wordt opgewekt en een toeval het slui-

1) Vgl. Pluimer's Gedichten, II, blz. 120, 122, 123, 186, 209, en in De Bredaasche Klio het Dankdicht vóór den bundel en blz. 118, 119.

2) Vgl. hare Mengelpoëzy, I, 89, 93; II, 375; het Dankdicht vóór de Bredaasche Klio en blz. 119 van dat werk.

3) Vgl. Wagenaar, t.a.p., VIII, blz. 763.

4) Vgl. Wybrands, t.a.p., blz. 218, n^o. 27.

5) Vgl. Wybrands, t.a.p., blz. 150.

[p. 158]

ten van den Schouwburg ten gevolge kan hebben. De fout ligt niet aan de stukken, zooals het groote publiek meent, maar aan de uitvoering er van; de stukken vallen, omdat men de zwaarste rollen dikwijls aan onbedreven acteurs toevertrouwt, die hunne rollen niet kennen, ternauwernood weten, wanneer zij moeten opkomen of weggaan, en alles in de war brengen.

De grief is dus in één woord de zuinigheid van de regenten der godshuizen, die de wijsheid bedroog. Nu zij het werk der vroegere regenten van den Schouwburg, die een afzonderlijk college vormden, op zich hadden genomen, meenden zij uit de voorstellingen meer geld te kunnen slaan, dan vroeger het geval was. Ongelukkig voor de arme directeurs, die met eene geringe macht bedeeld de koorden der beurs niet konden ontwringen aan de handen der beide colleges, tot welke zij in eene geheel andere verhouding stonden dan vroeger de regenten van den Schouwburg. Beiden waren letterkundigen; Pluimer had jaren lang aan het hoofd van den Schouwburg gestaan en verscheidene tooneelstukken geschreven, en ook Bernagie had aan de muzen van treur- en blijspel geofferd. Beiden waren dus uitstekend er voor berekend een schouwburg te besturen, goede stukken uit te kiezen en eene degelijke critiek over het spel uit te oefenen, maar de heeren wilden alles op een goedkoopje doen. En nu hebben zij te worstelen met ontevredene, slecht betaalde tooneelspelers en met een ontevreden publiek, dat zich dikwijls niet van schandaal maken onthoudt. Reeds in 1687 hadden de burgemeesters een maatregel moeten nemen tot de handhaving der orde in den Schouwburg¹⁾ en in 1696 volgde eene instructie in dien zelfden geest²⁾. Bovendien zullen dichters en letterkundige clubs het den directeurs lastig gemaakt hebben; althans in de instructie van 1687 is één artikel meer bepaald tegen hen gericht. De betrekking van Bernagie was dus ver van benijdenswaardig, vooral voor hem,

1) Vgl. Wybrands, t.a.p., blz. 246.

2) Vgl. Wybrands, t.a.p., blz. 248.

[p. 159]

die, volgens de getuigenis van Pluimer, ‘zacht van aard en schuw van twist’ was¹⁾. Ik vermoed, dat het inkomen aan de betrekking verbonden hem terughield haar neer te leggen. Immers dat een post van 500 gulden op zijn jaarlijksch budget hem niet onverschillig kon zijn, blijkt wel hieruit, dat hij den 31^sten Januari 1698 werd aangesteld tot ‘ordinaris stadt-doctor’ op eene jaarwedde van 250 gulden²⁾. Het schijnt vreemd, dat een medicinae professor tevens het ambt van armendokter vervult.

In 1698 gaf Bernagie zijn laatste werk uit, het zinnespel De Mode, dat in hetzelfde jaar nog eene tweede uitgave beleefde³⁾. Op den titel van het stuk staat ‘Door het Kunstgenootschap Latet quoque utilitas,’ terwijl ook de opdracht aan de regenten van het Wees- en Ondemannenhuis onderteekend is: ‘Uwer E.E. verpligte Dienaars; Onder de Naam van Latet quoque utilitas.’ Dit schijnt mij echter geene reden om er aan te twijfelen, of Bernagie wel de dichter is van het stuk⁴⁾. Hij had altijd onder die zinspreuk, die zou doen vermoeden, dat zij het devies van een genootschap was, zijne stukken in het licht gezonden; nu verscheen De Mode met het bekende vignet bij de Erfgenamen van J. Lescailje, welke familie wij boven zagen, dat met hem bevriend was. Aan bedrog is dus niet te denken. Evenmin komt het mij waarschijnlijk voor, dat Bernagie, na dertien tooneelstukken met zijne spreuk te hebben uitgegeven, nu met anderen van die zelfde spreuk

1) In zijn grafdicht op Bernagie.

2) Deze mededeeling uit het Extract-Resol.-boek der Oud-Burgemeesters van Amsterdam op het Rijks-Archief aanwezig, dank ik aan de welwillendheid van Mr. P.A.J. van den Brandeler te 's Hage. Zie ook eene mededeeling van den heer J.H. Rössing uit het ‘Grootboek Lr. A. N^o. 11 fo. 40’, in het weekblad De Amsterdammer, n^o. 263. Vgl. over de stadsdoktoren, die zes in getal waren, Wagenaar, t.a.p., VIII, blz. 714.

3) Beide verschenen bij de Erfgen. van J. Lescailje.

4) Dr. Jonckbloet (Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde in de zeventiende eeuw. Groningen, 1882, II, blz. 454, noot) meent, dat het te betwijfelen valt of Bernagie de dichter van het stuk is.

[p. 160]

gebruik zou maken. Ik geloof, dat de dichter alleen de fictie van een letterkundig genootschap heeft willen volhouden.

Het zinnespel is in vijf bedrijven ingedeeld, het is goed volgehouden en op de strekking kan zeker niemand uit een oogpunt van zedelijkheid aanmerking maken. Trouwens in de voorrede wordt dan ook betoogd, dat het tooneel dient om deugd en goede zeden aan te kweeken, en dat het in verval komt, indien van dat doel wordt afgeweken. Die voorrede eindigt aldus: ‘Uit alle het geene bygebragt is, zou men schynen te mogen besluiten, dat het ook nu noch geöorlooft zoude konnen blyven, de leedige uuren op de Schouwburg te verslyten, indien naauwkeurig in acht genomen wierd, Dat men op het Tooneel zulke Stukken verbeelde, welke dienen konden tot vorderinge van de Deugd, en goede Zeden; en bestraffinge der Fouten; zo ook alle aanstootelykheid in allen opzigten werd geweerd, in gevolge van het bevel der Edele Groot Achtb: Heeren Burgemeesteren van Amsterdam.’ Waarschijnlijk moest dus de voorrede dienen om een aanval op den schouwburg af te slaan.

Tegen De Mode hebben later de leden van Nil Volentibus Arduum een aanval gericht. Hoe Bernagie met de leden van deze bent heeft gestaan, is niet met zekerheid op te maken, omdat zij juist in de jaren van zijne betrekking aan den Schouwburg zeer weinig van zich heeft doen hooren. Wel zijn in dien tijd enkele stukken, die met hun devies prijken, ten tooneele gevoerd¹⁾. Doch in 1707 werd de schim van Bernagie aangevallen in de voorrede van den 2^den druk van het

1) De gelukte list óf bedrooge mof in 1689 en 1690 zes keeren (zie de voorrede van den 2den druk, 1704), De geschaakte bruid óf verliefde reizigers den 23sten October 1690 voor het eerst (zie de voorrede van den 2den druk, 1714), De Dichtkunst, én de Schouwburg, Voorspél met Muzyk eenige malen in Januari 1689, De Hoogduitsche Kwakzalver, Kluchtspél met Muzyk in Maart en April 1691, en De krooning van Koning William én Maria Stuart eenige keeren in April 1691 (Zie over de laatste drie stukjes het ‘Bericht’ achter De Amsterdamsche dragonnade, 2de druk, 1715).

[p. 161]

blijspel, De verwaande Hollandsche Franschman, naar aanleiding van De Mode. Daar toch leest men:

Het geestig Zinnespel, genaamd de Mode, ook het Italiaansche Spel La Corta óf Het Hof, getrokken uit het Tooneelspel, genaamd de Tieranny van Eigenbaat, welke drie Kunststukken gemaakt zyn door den geleerden Heer Sbarra, een uitsteekend licht onder de Italiaansche Vernuften, zyn voor een gedeelte uit het Italiaansch in het Néderduitsch overgebragt door eenen Heer van aanzien, een treffelyk Lid, niet alleen der Regeeringe van deeze groote en volkryke Stad, maar ook van het Kunstgenootschap, dat zig onder den tytel van Nil Volentibus Arduum bekend gemaakt heeft; en voor een gedeelte door den welervaaren en Tooneelwyzen Heer, Mr. Andries Pels, waar aan de Néderduitsche Tooneelkunst, en onze Amsterdamsche Schouwburg zeer groote verplichting hebben.

‘Maar het ongeluk, dat waakt om veele dingen te stooren, en goede voorneemens te dwarsboomen, heeft gewild dat deeze Stukken, niet genoeg opgemaakt, nóchte overzien in 't ende geraakt zyn in heel verkeerde handen, en ellendig gerabraakt, in het licht gebragt.’

Hier wordt het zinnespel van Bernagie dus heftig aangevallen. Het is mogelijk, dat Pels en een ander lid van Nil, waarmede wel Willem Blaeu zal zijn bedoeld, die in 1667 schepen werd, met de bewerking van het Italiaansche stuk zijn begonnen. De bewering echter, dat Bernagie van het werk dier heeren partij zou hebben getrokken, mag men in twijfel trekken, want het is bekend, dat zij, die in het begin der 18^de eeuw leden van het genootschap waren, zelf alles ontleenende aan anderen en zelfs stukken van anderen onder hun naam uitgevende, toch met de grootste vrijmoedigheid aan ieder, die niet tot hunne bent behoorde, het brandmerk der letterdieverij op het voorhoofd drukten. In hoeverre het waar is, dat Bernagie gebruik zou hebben gemaakt van het werk

[p. 162]

van Francesco Sbarra, van wien thans weinig meer bekend is¹⁾, heb ik niet kunnen nagaan.

Intusschen bevonden de regenten der godshuizen zich goed bij hunne wijze van beheer van den Schouwburg. In 1699 zonden zij aan de burgemeesters een stuk²⁾, waarin zij meedeelen, dat er thans ‘eenigheid en ruste’ is, terwijl de inkomsten grooter zijn dan vroeger. Pluimer en Bernagie worden geprezen en aan het stadsbestuur wordt het verzoek gericht de zaken op dezelfde wijze te mogen blijven drijven. Tevens wordt de vergunning gevraagd om bij het sterven, bij ziekte, enz. der tegenwoordige assistenten andere te mogen benoemen. Den 24^sten Juli van dat jaar werd hun verzoek door de burgemeesters ingewilligd³⁾. Doch niet lang heeft Bernagie zijne betrekking aan den Schouwburg nog bekleed; hij stierf nog in dat zelfde jaar, volgens Thomas Arendsz⁴⁾ in den nacht tusschen 27 en 28 November, volgens Katharina Lescailje⁵⁾ den 28^sten van die maand. Volgens een paar van de vele lijkdichten⁶⁾ schijnt hij

1) In 1654 gaf hij een komisch zangspel uit, La Verità raminga (De waarheid aan het zwerven), vgl. J.L. Klein, Geschichte des Drama's. Geschichte des Italienischen Drama's, III, 1ste Abth. Leipzig, 1868, blz. 87. Bovendien wordt in de opdracht van Tieranny van Eigenbaat (1680) van hem bericht, dat hij te Lucca wonende naar Weenen werd ontboden en daar ‘op het Keizerlyk Bruilóftsfeest die beroemde Opera, Il pomo d'Oro toegestéld heeft.’

2) Zie Wybrands, t.a.p., blz. 249.

3) Wybrands, blz. 250.

4) Zie boven. Door eene drukfout staat er 1696 in plaats van 1699. Hierdoor geeft Witsen Geysbeek, die Arendsz in zijn Woordenboek aanhaalt, het sterfjaar van Bernagie verkeerd op.

5) Zie boven. Vgl. ook het Grootboek, aangehaald door den heer Rössing in De Amsterdammer.

6) Broekhuizen schreef het volgende gedicht:

Phoebi medentis priva laus Bernagius,
Mortalitatis lege suprema, dedit
Terrae parenti terra quod dederat parens,
Mentem aetheri resignat unde acceperat:
Vir mentis acer, pectus innocens probri,
Reique civis haud pigendus publicae,
Sophisticarum fortis hostis artium,
Moris vetusti qua licet semper tenax.
Salvete manes: aetheris salve incola
Anima beata. Te sequemur ordine
Ut quemque summus evocarit arbiter.
Nunc magni amoris testimonium leve
Esto haec papyrus, temporis prisci memor,
Quam ponit allo sauciatus vulnere
Bernagianis Manibus Broukhusius.

[p. 163]

zeer hard te hebben gewerkt en zich daardoor misschien eene ziekte op den hals te hebben gehaald. De 43-jarige dichter en geleerde liet eene vrouw¹⁾ en eenige kinderen na²⁾; ook zijne moeder³⁾ en beide schoonouders overleefden hem⁴⁾. Den 3^den December werd hij in de Oude Luthersche Kerk in hetzelfde graf bijgezet, waar zijne eerste vrouw rustte⁵⁾.

1) Zijne tweede vrouw Elizabeth, in een paar akten ook wel Catharina Nunninck genoemd, werd 15 Juni 1709 in de Zuiderkerk begraven in het graf, gemerkt C 10 (zie boven). Zij woonde toen op den Fluweelen Burgwal, waarschijnlijk bij Dr. Van Dortmont. Haar zoon Sebastiaan werd in 1713 uit hetzelfde huis begraven.

2) Daartoe behoorde Matthijs B., in 1681 geboren. In 1700 werd hij te Leiden als student ingeschreven, in 1703 promoveerde hij daar in de rechten op eene dissertatie De pignore proprio (gedrukt bij Abraham Elzevier te Leiden, 12 blz. 4^o), 8 Januari 1724 werd hij in de Oude Luthersche Kerk (graf n^o. 27) te Amsterdam ‘uyt het verbetterhuys by de Weteringpoort in stilte bygezet, by avond.’ Hij schijnt dus een manvais sujet te zijn geweest.

3) Zij stierf in 1709 (Zie De Navorscher van 1882, blz, 191).

4) Dr. Van Dortmont stierf in 1710 (vgl. boven). Zijne vrouw werd, volgens eene mededeeling van den heer J.G. Frederiks, 16 Nov. 1713 in de Westerkerk begraven. Ik maak van al deze dingen melding, omdat zij volkomen overeenstemmen met de woorden in het lijkdicht op Bernagie door Francius.

5) Oude Luthersche Kerk 3 December 1699 begraven Pieter Bernagie Medicine docter en Professor op 't Singel tussen de Oude Spiegelstraat en Romeyns armsteeg. Eygen graf n^o. 27.

IV.

Bernagie's tooneelwerken zijn langen tijd zeer populair geweest. Asselijn en hij waren in het laatst der 17^de eeuw de

[p. 164]

voornaamste vertegenwoordigers van het blijspel in ons land. Dat hij dan ook bij het nageslacht in eere werd gehouden, moge blijken uit de volgende opsomming van drukken en opvoeringen.

De meeste tooneelspelen van onzen dokter zijn herdrukt. Van het treurspel Constantinus de groote bestaat eene uitgave van het jaar 1738¹⁾, van de Arminius zijn drukken van 1725²⁾, 1735³⁾, 1745⁴⁾ en 1785⁵⁾. Het blijspel Het huwelyk sluyten werd herdrukt in 1739⁶⁾ en 1826⁷⁾, De debauchant in 1747⁸⁾. Van de Mode zijn uitgaven van 1711⁹⁾ en 1751¹⁰⁾. Ook de meeste kluchtspelen verschenen later weer in druk: De belachchelyke jonker in 1724¹¹⁾, 1733¹²⁾, 1781¹³⁾ en in 1882¹⁴⁾, De ontrouwe voogd in 1715¹⁵⁾ en 1782¹⁶⁾, De huwelyken staat in 1724¹⁷⁾ en 1785¹⁸⁾, De ontrouwe kantoorknecht en lichtvaardige dienstmaagd in 1737¹⁹⁾. Terwijl van Het betaald bedrog nog eene uitgave zonder jaar bestaat²⁰⁾, werd Het studente-leven in

1) Te Amsteldam, By Izaak Duim, enz.

2) Te Amsterdam, By Adriaan Bastiaansz, enz.

3) Te Amsteldam, By Izaak Duim, enz.

4) Te Amsterdam verschenen (Vgl. Mr. J.I. van Doorninck, Bibliotheek van Nederlandsche anonymen en pseudonymen, n^o. 359).

5) Te Amsteldam, By J. Helders en A. Mars.

6) Te Amsteldam, By Izaak Duim, enz.

7) Te Amsterdam bij M. Westerman en C. van Hulst.

8) Te Amsteldam, By Izaak Duim, enz.

9) Den laatsten druk. Te Amsteldam, By de Erfg. van J. Lescailje, enz.

10) t' Amsteldam, By Izaak Duim, enz.

11) t' Amsterdam, By de Erfgen. van J. Lescailje en Dirk Rank, enz.

12) Te Amsteldam, By Izaak Duim, enz.

13) T'Amsterdam, By Jan Helders.

14) In Bibliotheek van Nederlandsche Klassieken, ten dienste van het onderwijs en, van alle belangstellenden in onze letteren, door G. Velderman. N^o. 2 Doetinchem. C. Misset.

15) t' Amsterdam, By Pieter Rotterdam, enz.

16) Te Amsteldam, By Jan Helders.

17) Tot Amsterdam, By Adriaan Bastiaansz.

18) Te Amsteldam, By J. Helders en A. Mars.

19) Te Amsteldam, By Izaak Duim, enz.

20) Tot Amsterdam, By Wybrant Alexander, enz.

[p. 165]

1744 herdrukt onder den titel Het Franeker studentenleven¹⁾, komt het iets later voor in eene bloemlezing²⁾ en werd het in 1871³⁾ en 1882⁴⁾ opnieuw uitgegeven. Dit zelfde viel in 1871 aan De goê vrouw te beurt⁵⁾.

Dat vele stukken van Bernagie niet alleen veel gelezen, maar ook dikwijls gespeeld zijn, daarvoor ontbreken de bewijzen evenmin. In 1700 gaf Mr. Cornelis Boon van Engelant, uit het Eeuwspel, Op het Treurspel van Arminius toegepast⁶⁾, waarin Jupiter, Mars, Bellone, Nederland, Twist en Wreedheid als personen optreden. In 1719 verscheen een Voorspel voor Arminius, vertoond tot onthaal van Burgemeesteren en Vroedschappen van Utrecht, 28 Aug. 1719⁷⁾. 29 October 1753 werd de Arminius te Amsterdam opgevoerd, terwijl Punt de hoofdrol schijnt te hebben vervuld⁸⁾, 24 Januari 1757 trad Corver's vrouw als Fausta op in Constantinus de groote⁹⁾. Terwijl het zinnespel De hedendaagsche waereld, in 1710 door het Kunstgenootschap Door Yver bloeid de Kunst uitgegeven¹⁰⁾, zeer duidelijke toespelingen op de Mode bevat en er in zeker opzicht een vervolg op is, bericht Corver, die in 1749 aan den Amsterdamschen Schouwburg is gekomen, dat hij in Bernagie's

1) Te Amsteldam, By Izaak Duim, enz.

2) In De onberispelyke geestigheden of zeedige snaakeryen, van verscheidene dichters, beneevens het Franeker en Leidsche studentenleeven. Uitgegeeven en Vermeerderd, door Een der zelve. Te Snaakenburg, By B. cum Notis Kransii, Boeckverkoper in den Gekroonden Overbeek. LCVCIDIM (1757?), blz. 129.

3) In Drie kluchtspelen der zeventiende eeuw, door Dr. W.L. Van Helten uitgegeven. Rotterdam, J.H. Dunk.

4) In Bibliotheek van Nederlandse te Klassieken, N^o. 2, door G. Velderman.

5) In Drie kluchtspelen der zeventiende eeuw door Dr. Van Helten.

6) Te Leiden, By Bartholomeus Bos, enz. Ook afgedrukt in zijne Tooneel-Poëzy. Te Leyden By Gerard Potvliet, 1732, blz. 529.

7) Utrecht, By Jacob van Poolsum, 1719. Ik heb het stukje niet kunnen inzien.

8) Zie Corver's Tooneel-Aantekeningen, blz. 62.

9) Blijkens een gedicht van J.D.P. Op het vertoonen van Fausta in Constantinus de grooten door juffrouw Corver, Den 24sten van Louwmaand 1757, aanwezig in de bibliotheek der Maatschappij van Nederl. Letterk. te Leiden.

10) Te Amsteldam, By de Erfgen. van J. Lescailje, enz.

[p. 166]

zinnespel gewoonlijk de rol van Overdaad vervulde¹⁾. In 1746 werd De debauchant nog gespeeld²⁾, terwijl Punt eens ‘op een privaten dag, met gesloten deuren’ de titelrol in De belachchelyke jonker vervulde³⁾. Dit laatste stuk en De huwelyken staat werden in 1762 of 1763 nog gegeven⁴⁾.

Ook de Rotterdamsche tooneelspelers brachten in het laatst der 18^de eeuw zeer dikwijls Bernagie's werken ten gehoore. Ten tijde van het directeurschap van Punt (26 Mei 1773-18 Mei 1776) beleefden 9 stukken van Bernagie te zamen 26 opvoeringen⁵⁾. Corver voerde met zijn gezelschap in 1774 te Leiden Het studente-leven tweemaal en De huwelyken staat drie keer op⁶⁾. Het laatstgenoemde stuk werd 18 Febr. 1782 in den Haag⁷⁾ en 29 Mei 1785 in Utrecht gespeeld⁸⁾, terwijl De ontrouwe voogd 29 Januari 1782 in den Haag⁹⁾ en 15 Februari 1783 te Leiden werd opgevoerd¹⁰⁾. En Het huwelyk sluyten schijnt nog in 1826 gespeeld te zijn¹¹⁾. Doch in het

1) Vgl. Corver's Tooneel-Aantekeningen, blz. 125.

2) Volgens een geschreven ‘Briefjen zo als aan de Regenten gezonden werd als er een stuk zal Geprobeerd werden,’ aanwezig in de bibliotheek der Maatsch. van Nederl. Letterk. te Leiden.

3) Zie Tooneel-Aantekeningen, blz. 126.

4) Vgl. Witsen Geysbeek, Woordenboek, in voce Bernagie.

5) Vgl. P, Haverkorn van Rysewyk, De oude Rotterdamsche Schouwburg. Rotterdam, Van, Hengel en Eeltjes, 1882, blz. 355-380. Het waren de volgende stukken:

De ontrouwe voogd	6 maal.	Het studente-leven	1 maal.
De huwelyken staat	5 maal.	Het huwelyk sluyten	2 maal.
De belachchelyke jonker	6 maal.	Arminius	2 maal.
De ontrouwe kantoorknecht en lichtvaardige dienstmaagd	2 maal.	Constantinus	2 maal.

Op het Museum Boymans is eene schilderij door N. Muys in 1777 geschilderd, die naar één dier opvoeringen het 13de tooneel van De belachchelyke jonker voorstelt (vgl. t.a.p., blz. 114, en eene gravure naar de schilderij tegenover blz. 247 van het genoemde werk).

6) T.a.p., blz. 385-388.

7) T.a.p., blz. 235.

8) T.a.p., blz. 275.

9) T.a p., blz. 234.

10) T.a.p., blz. 240.

11) In het ‘Berigt’ vóór de uitgave van dat jaar leest men: ‘De laatste, in de boekverzameling van den Schouwburg, bekende druk van 1739 geheel uitgeput zijnde, zoo is bij wederopvoering van dit stukje eene nieuwe oplage nodig geworden.’

[p. 167]

laatste gedeelte der 18^de eeuw zijn de stukken van Bernagie grootendeels van het tooneel verdwenen, zooals blijkt uit deze lofspraak van Corver¹⁾: ‘De stukken, onder de spreuk: Latet quoque utilitas, zijn minder dan die van Vondel en Hoofd; maar men had die evenwel meer behooren te conserveeren.’

Groningen, Nov. 1882.

j.a. worp.

1) Vgl. Tooneel-Aantekeningen, blz. 181.