Tiecelijn. Jaargang 11

[p. 23]

portret

Maurits Gysseling (1919-1997)

Doctor Maurits Gysseling (geboren te Oudenburg in 1919) zal de geschiedenis ingaan als de man die de Middelnederlandse teksten tot 1300 toegankelijk heeft gemaakt in een immens standaardwerk dat algemeen bekend is als het Corpus dat zijn eigen naam draagt. Dit Corpus Gysseling, officieel het Corpus van Middelnederlandse teksten tot 1300 is een inventaris van letterlijk alle bekende literaire en oorkondelijke teksten waarvan sporen vóór 1301 zijn bewaard. Door de uitgave ervan heeft hij de Medioneerlandistiek een instrumentarium van onschatbare waarde bezorgd dat bron is en zal zijn van tientallen (ver)nieuwe(nde) studies in het vakgebied. Deze vijftiendelige uitgave werd in 1988 voltooid, zeventien jaar na de aanvang ervan. Deze eminente vorser, een ‘geduldig ontcijferaar van vroege teksten’ (Vic de Donder in De Standaard van 28 november 1997) overleed na een lange ziekte op 24 november 1997. Tot in zijn laatste levensmaanden bestudeerde hij de archieven van de Sint-Baafsabdij en van het bisdom Gent.

In 1945 promoveerde M. Gysseling tot doctor aan de Gentse universiteit op een studie over de toponymie van zijn geboorteplaats. Ook op het vlak van de toponymie publiceerde hij later (in 1960) nog een standaardwerk: het Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226). Tot 1961 werkte hij als archivaris en adjunct-conservator in het Rijksarchief te Gent. Nadien was hij verbonden aan de afdeling Middeleeuwse Geschiedenis van de RU Gent.

Gysseling was een polyvalent kamergeleerde met een eruditie die niet meer van deze tijd is. Hij was dialectoloog, paleograaf, toponymist, specialist Oudnederlands en vroeg-Middelnederlands en volkskundige. Ook op literair gebied was hij actief. Hij publiceerde onder meer over de aanvang van de Middelnederlandse geschreven literatuur en veelvuldig over de Reynaert. Het leverde hem een onderscheiding op in de Sint-Niklase Orde van de vos Reynaert.

[p. 24]

Hoewel Gysseling als een kamergeleerde mag worden gezien - maar dan in de goede betekenis van het woord - kwam hij ook uit het gesloten studievertrek. Hieraan zal de goede raad van zijn leermeester, oud-leraar en streekgenoot doctor Jozef Goossenaerts niet vreemd geweest zijn. In 1963 stond Gysseling aan de wieg van de Heemkundige Kring De Oost-Oudburg, waarvan hij voorzitter was en tevens had hij een reële inbreng in het Verbond voor Heemkunde. Hij was ook medeoprichter van het Documentatiecentrum voor Streekgeschiedenis in zijn woonplaats Sint-Amandsberg.

Een quasi-volledige of zelfs volledige bibliografie van zijn werk tot 1984 is te vinden in de in 1984 als een themanummer van Naamkunde verschenen Feestbundel voor Maurits Gysseling. Opstellen door vrienden en vakgenoten aangeboden bij gelegenheid van zijn 65e verjaardag. Voor een overzicht en een uitvoerige bespreking van het tiental Reynaertartikels dat Gysseling schreef, verwijs ik naar mijn eigen studie Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde (p. 109-129).

In dit korte In memoriam is het niet de bedoeling Gysselings Reynaertonderzoek omstandig toe te lichten. Toch wil ik enkele van zijn artikels en de evolutie van zijn denkbeelden kort schetsen.

Gysseling heeft in zijn Reynaertstudies meer dan eens de relatie met de lokale toponymie gelegd. In zijn allereerste Reynaertstudie, een Naschrift bij een postuum opgenomen bijdrage van J. Goossenaerts over Van den vos Reinaerde, betwist hij de stelling van Isidoor Teirlinck dat Sint-Amandsberg vroeger Reinaertsberg zou geheten hebben. Een kwarteeuw later boeit dit aspect hem nog steeds want in Peiling naar de vroege geschiedenis van Lochristi in het Jaarboek van de Heemkundige Kring ‘De Oost-Oudburg’ van 1988 weidt hij uitvoerig uit over het in de Reynaert vermelde Hijfte.

Gysselings belangrijkste Reynaertbijdrage was zijn eerste grote Reynaertartikel, Nieuwe gegevens over de Reinaert, gepubliceerd in Wetenschappelijke Tijdingen van 1966 (kol. 321-328), begonnen als een recensie van J. Flinns standaardwerk over de Roman de Renart, en verder uitgewerkt en met enige varianten gepubliceerd in het Jaarboek van de Oudheidkundige Kring ‘De Vier Ambachten’ te Hulst in de jaargang 1966-1967 (p. 9-20). Gysseling begeeft zich in dit artikel op het terrein waar hij specialist is, met name de taalkunde. Hij analyseert de diverse overgeleverde handschriften op basis van een binnentekstueel wetenschappelijk criterium. Conclusie is dat de onderlaag van alle handschriften Oost-Vlaams is. De Rotterdamse fragmenten (G) zijn het oudst en meest verminkt en dateren uit de periode 1270-1280 en bevatten noordoostelijke insluipsels. De Darmstadtse fragmenten (E) zijn iets jonger en wijzen naar een (Noord-)Limburgse afschrijver. Het Dyckse is het oudste volledige handschrift (F). Gysseling karakteriseert het als Hollands en dateert het in het laatste kwart van de veertiende eeuw. Het Comburgse handschrift (A) is het jongste en is (Oost-)Vlaams (1375-1400). Momenteel houden deze stellingen nog steeds stand (hoewel het Comburgse handschrift na recenter onderzoek veel preciezer is te dateren).

In tegenstelling tot de meeste Nederlandse Reynaertwetenschappers verkiest Gysseling handschrift F als het meest ‘betrouwbare’ van de volledige handschriften, het dichtst bij de tekst van Willem aanleunend. Willem meent Gysseling te vinden in het Gentse. Na het wegfilteren van de Limburgse en Gelderlandse oppervlaktelaag van de oudste fragmenten vindt hij dat spelling en taal van deze fragmenten merkwaardig overeenstemmen met de Gentse keurenvertaling van 1237 of kort erna. Zijn besluit luidt: ‘Hieruit volgt dat de Reinaert geschreven werd door de stadsklerk of door een van de stadsklerken van Gent, hoogstwaarschijnlijk omstreeks 1230-1240.’ De Reynaertdichter zou zijn opleiding kunnen genoten hebben in de Gentse Sint-Baafsabdij. Hoewel de situatie na het recente onderzoek van

[p. 25]

H. Brinkman en collega's veel duidelijker, maar ook complexer op geworden is, blijft Gysselings artikel nog steeds een van de meest betrouwbare en meest genuanceerde met betrekking tot de datering van het verhaal.

Hoe relatief en vergankelijk dateringsvoorstellen rond de Reynaert dan wel zijn illustreerde Gysseling door in 1972 op het Leuvense Animal Epic-congres en voor de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent lezingen te geven over de chronologie en de topografie van de Reynaert. Vooral de discussie met enkele Gentse hoogleraren leidde hem tot nieuwe inzichten die pas in 1975 in de Leuvense congresacten hun definitieve vorm zouden krijgen en die ook in de inleiding van de Reynaertbewerking van Karel Jonckheere hun weg zouden vinden. Gysseling zag de Reynaert als een sleutelroman, ontstaan vóór 1191. Het hof van koning Nobel is een vermomming voor het Vlaamse grafelijke hof. De taalkundige bewijsvoering wordt vervangen door een argumentatie op basis van historische gegevens. Gent is de stad waar het hof vergadert, Reynaert woont in de buurt van Hulst, het dorp uit de Reynaert. Hijfte en de Oude Veldstraat (de ‘rechte strate’) krijgen veel aandacht en passen net als de andere ruimtelijke tekstgegevens in eenzelfde grootse puzzel.

In latere artikels is Gysseling zijn stellingen blijven bijsturen als gevolg van nieuw onderzoek en kritieken van mede-vossenjagers. Zijn hypothesen kregen veel bijval en werden op diverse plaatsen aan het grote publiek verkondigd, onder meer in de Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur (naast de hypothese van L. Peeters), in de programmabrochure van de Reynaertvoorstelling van Tine Ruysschaert en in de al genoemde inleiding tot de hertaling van Karel Jonckheere (Manteau, 1978). De gemeente Hulst adopteert Gysselings gedachtegoed, bijvoorbeeld in K.J.J. Brands teksten over Hulst en de Reynaert, maar ook nog steeds in de toespraken van de beleidsverantwoordelijken naar aanleiding van Reynaertmanifestaties.

Ten opzichte van Gysselings uitgangspunten heb ikzelf enige methodologische bezwaren geformuleerd. Ik meen dat hij te weinig rekening houdt met het literaire discours binnen de tekst en de Reynaert vergeet te lezen als een literaire tekst in een netwerk van literaire teksten. Gelukkig kunnen opinies verschillen; tegenstrijdige opinies stimuleren de wetenschappelijke studie.

Dat Gysseling er andere ideeën op nahield, weerhield er hem soms van contact met andere Reynaertspecialisten te zoeken. Bovendien was en bleef hij in de eerste plaats taalkundige. Daarom was hij ook steeds bijzonder alert en soms hard tegenover andere stellingen, die hij op zijn eigen terrein met een grote eruditie kon weerleggen. Gysseling was hard in zijn kritiek, genadeloos soms (onder meer tegen de studie van G.-H. Arendt), maar opbouwend waar hij vond dat het kon. Hij was een vakman op zeldzame hoogte.

Onze eerste ontmoeting was ook de laatste. Vergezeld van zijn vrouw was hij eind mei 1997 aanwezig bij de inwijding van de fraaie plaatstalen Reynaertbeeldengroep van de Marnixring Bloemenland langs ‘zijn’ Oude Veldstraat op de grens tussen Zaffelare en Hijfte. De ontmoeting was kortstondig, maar deugddoend. Ik voelde me gelukkig met de groet en de aanmoediging van de man van het Corpus, die voor altijd zijn stempel op het vak heeft gedrukt. Ik dacht toen bij mezelf dat de leerling Gysseling na de leermeester Goossenaerts (aan de kerk van Lochristi) zijn eigen Reynaertstandbeeld, te zijner ere, had gekregen, langs zijn ‘rechte strate’.

Rik van Daele