Tiecelijn. Jaargang 8

[p. 20]

Portret. Bert Peleman: Mercator, Uilenspiegel en Reynaert

‘Varen bij voor- en tegenspoed’ is de levensleuze van Bert Peleman. De Scheldedichter heeft in zijn leven zoete en bittere vruchten gesmaakt. De zwartste momenten waren de naoorlogse jaren die hij doorbracht in de Hoofdgevangenis in Sint-Gillis-Brussel, waar hij tijdens de repressie zijn doodstraf afwachtte, en vervolgens het begin van de jaren zeventig wanneer hij zijn echtgenote verloor na een slepende ziekte.

Na zijn vrijlating ontpopte Peleman zich als dichter (hoewel zijn meest gewaardeerde verzen precies de gevangenisverzen waren), maar ook en vooral als cultuuranimator, criticus en uitgever. De jaren als uitgever en promotor van het Scheldetoerisme waren de mooiste.

Deze vos in mensenkleren werd op 13 april 1915 te Puurs in Klein-Brabant geboren. Op Witte Donderdag 1995 wordt hij 80. Daarom dit portret. Intussen wordt deze verjaardag bescheiden gevierd met een plechtigheid in het rusthuis De Regenboog. Bij die gelegenheid wordt de bibliofiele dichtbundel De Droom-boomgaard van Peleman gepubliceerd met houtsneden van Wim de Cock en een ‘vrijbrief’ van Anton van Wilderode. ‘Voor het eerst een dichtbundel waar het woord Schelde niet in voorkomt!’ Naar aanleiding van deze verjaardag werd eind 1994 de bio-bibliografie Een riet tussen de tanden van Frans van Campenhout voorgesteld. Wie Pelemans biografie wil bestuderen, raadplege dit boekje. Wij gaan enkel in op de Reynaertactiviteiten van Peleman. Die komen in het boekje nauwelijks aan bod, of worden met de nodige onjuistheden meegedeeld. Wie zich verder wil documenteren over de Reynaerdiana te Rupelmonde, kan de jaarlijkse verslagen van de Orde van de Vossestaart lezen van de correspondenten Willem de Staartloze, Bert Peleman, Freddy van Bogget en Rik van Daele (o.a. Tiecelijn, 1993, p. 19-20 en p. 53-54). Ook Het land van Reynaert (p. 136-142) bevat heel wat gegevens, die echter tijdens het voorbije Mercatorjaar 1994 door een kaalslag op het Mercatoreiland en slepende restauratiedossiers compleet veranderd zijn.

[p. 21]

Wij ontmoetten Peleman op een miezerige zondagmiddag in maart op het appartement van zijn ‘engelbewaarder’ Jeffy Costeur. Een plek met zicht op de Schelde en de Lievevrouwekathedraal, op enkele stappen van Pelemans vroegere woonst op de Antwerpse Linkeroever.

Waar de dichter bij zijn 75ste zichzelf nog in de herfst situeerde, en hij zich in en rond De Karekiet, zijn woonboot aan de Schelde, bewoog, komt de 80ste verjaardag in de winter van zijn leven in De Regenboog. De gezondheid is erg wankel, de benen willen niet meer mee. Maar in hart en geest heersen de kleuren van de regenboog.

Peleman werd geboren in Klein-Brabant. Vanaf het midden van de jaren 50 vestigde hij zich in het Waasland en zorgde er (bijna) in zijn eentje voor om het Scheldeland cultureel-toeristisch te promoten. Nu nog voelt hij zich Klein-Brabander (‘100%’) én Wazenaar (‘voor 90%’), niet zozeer Antwerpenaar. Hij is trouwens ereburger van zowel Klein-Brabant als van Groot-Kruibeke. Te Rupelmonde bouwde hij in de jaren vijftig Scaldiana uit door middel van de door hem gestichte v.z.w. Mercatoria. Het werd een centrum voor het Scheldetoerisme met sprookjesachtige kelders waarin het Scheldeleven van de bron tot de monding werd geëvoceerd. Peleman organiseerde koorfestivals, toneelopvoeringen en tentoonstellingen. Eén ervan was het speelse Reinaert reist naar Rome, dat in 1962 in première ging op de zolder van de Spaanse getijmolen en gebracht werd door de groep Reinaert uit Melsele.

Te Rupelmonde verenigde Peleman zijn drie lichtbakens, wegwijzers die hem reeds tijdens zijn studententijd inspireerden: Mercator, Tijl en Reynaert. De cartograaf Mercator van Rupelmonde om het noorden niet te verliezen, Tijl als symbool van geestelijke vrijheid en Reynaert als de figuur om alles te leren relativeren en nooit te wanhopen, ‘zelfs niet als je met de strop rond de hals onder de galg hebt gestaan’. Op de vraag wie Reynaert voor Bert Peleman is volgt een genuanceerd antwoord. In het begin was hij de sluwe, slimme vos, later onder invloed van de wetenschappers werd de vos meer een schurk, ‘een ernstiger geval’. Pelemans eerste Reynaerdie was de deelname aan de Gentse bloemenstoet met een Reynaertwagen. Even later kwamen de eerste stukken voor het museum: zes grote schilderijen van Paul Mariën. Nog later werd buiten de Reynaertmuur ingewijd, evenals een imposant beeld ‘Reinaert: pelgrim en torenwachter’ van A. Damen.

Mercator, Tijl en Reynaert kregen een plaats in museum en Graventoren. In het museum werd Uilenspiegel na een tijd afgestoten, na herhaalde contacten met Damme en op aandringen van wijlen minister Daniël Coens, zodat er een verdieping meer vrij kwam voor Reynaert. Uilenspiegel werd via de bewerking van Charles de Coster verbonden met de Graventoren en de Spaanse tijd te Rupelmonde. Zo kwam er na contact met J. van Overstraeten een immens Uilenspiegelstandbeeld op het Mercator-

[p. 22]

eiland. De plaats van Mercator was in zijn geboortedorp een vanzelfsprekendheid. Bij Reynaert lag de zaak iets complexer. In het verhaal wordt echter ‘in Waes, int soete lant’ vermeld. Rupelmonde was er deel van. Bovendien geloofden velen (toen, maar ook nu nog) dat ‘bi Besele’ in het Comburgse handschrift betekende: ‘bij Bazel’, dat vlakbij Rupelmonde ligt.

In 1963 werd de volledige getijmolen Reynaertmuseum. Peleman stichtte de ‘Reinaertraad’ en werd voorzitter. Stijn Streuvels nam het erevoorzitterschap waar. Peleman kreeg veel steun van Maurice Nonneman en broeder Aloïs. Aloïs ontwierp een Reynaertroute en tekende een monumentale kaart van het Reynaertland uit. Jef Goossenaerts wilde de Reynaert beperken tot Gent en verzette zich. ‘Maar hij draaide later bij.’ De bedoeling was de figuur van Reynaert te populariseren en te visualiseren.’ ‘Vulgarisatie op intellectuele basis’, luidt het. Peleman stichtte ook de Orde van de Vossestaart en de Reinaertraad, die jaarlijks een heuse vossestaart uitreikte aan een verdienstelijk kunstenaar of cultureel verdienstelijke figuur. Later werden ook wetenschappers opgenomen. Peleman bracht de vossestaarten mee uit Oost-Europa (tegenwoordig vindt hij ze in een tankstation bij de E17 waar hooligans en motorfreaks zich bevoorraden). Hij zocht in Polen, Hongarije en Roemenië ook allerlei vossesouvenirs en kinder- en jeugdboeken. Ook affiches en foto's werden uitgestald, evenals de originele litho's van Andreas Paul Weber die hij voor het spreekwoordelijke ‘appel en een ei’ van de kunstenaar kocht. Spijts tegenslagen groeide de collectie. Zo kreeg Peleman ooit in Sint-Jansteen zijn uitgeleende materiaal niet terug. Een belangrijk deel van het Reynaertarchief verdween tijdens de overstromingen die Rupelmonde teisterden in 1991.

In 1993 was de getijmolen aan restauratie toe. De grandioze jubileumbijeenkomst naar aanleiding van 30 jaar museum en Orde van de Vossestaart, ging gepaard met de sluiting van het museum. Dit werd één van Pelemans grootste ontgoochelingen aan de Scheldekant. Er gebeurde naar aanleiding van het Mercatorjaar 1994 een kaalslag op het Mercatoreiland. Pelemans woonboot ligt er naakt bij na het kappen van knotwilgen en laurierstruiken. De molen wordt niet meer ingericht als Reinaertmuseum en de Graventoren met Scheldemuseum veranderde in een Mercatormuseum. Van het grootste project dat Peleman ooit in de Rupelmondse cultuurwoestijn was begonnen, stond niets meer recht. De plek met de Graventoren die hij als jongeling ooit vanaf de Klein-Brabantse Schelde-oevers had gezien als het land van belofte, is zijn Pelemansiaanse accenten kwijt. De plek aan de andere oever zou Peleman uitbouwen tot een complex dat in de topjaren circa 100.000 bezoekers lokte. Vanuit Temse en Antwerpen (Flandria) werden groepen en scholen naar Rupelmonde getransporteerd.

Nadat het museum de deuren sloot werden de Reynaertstukken op diverse plaatsen gestapeld, evenwel zonder dat er een inventaris werd gemaakt. De vraag of het mu-

[p. 23]

seum ooit nog als een feniks uit zijn as zou herrijzen, beantwoordde Peleman met de nodige scepsis. Mercator kreeg het accent. Dit is volgens de oud-conservator misschien geen strategische vergissing, maar wel een spijtige zaak. ‘Gedane zaken nemen echter geen keer.’

Drie dagen na ons bezoek aan Bert Peleman vernamen we op de regionale radio en via een weinig gedetailleerd krantebericht dat de gemeente Kruibeke besloten heeft om in de kelders van het vroegere Scaldiana opnieuw een Schelde- en Reynaertmuseum in te richten. Burgemeester A. Denert sprak in het interview over een investering van meer dan vijf miljoen frank. Een krant sprak zelfs van acht miljoen frank. Het museum zou dan ondergronds uitgebouwd worden in de kelders van het oude Scaldiana, Pelemans eerste liefde. We komen hier in het volgende Tiecelijn-nummer zeker op terug.

We besluiten met een recent gelegenheidsvers van de tachtiger. Hierin bezingt hij de stalen Reynaert die ooit uit de Schelde werd getakeld nadat hij tijdens een storm op de dijk werd losgerukt. Nu staat het beeld als een feniks in het Rupelmondse koningsbos aan de Nieuwe Scheldewerven, op slechts enkele tientallen meters van Scaldiana.

[Rik VAN DAELE]

Van de vos in het koningsbos

Dat Reinaert in het Soet Waasland woont
en in een bos bij Rupelmonde troont,
heb ik reeds lang begrepen.

Dat hij zijn knepen niet heeft afgeleerd,
maar listig bij zijn fratsen zweert,
is koning Nobel best bekend.

Geen kip kon ooit de vos ontlopen,
maar moest het kakelend bekopen.
Hij liet zijn prooi alvast niet los
in Rupelmondes ‘Koningsbos’,
waar hij in staal gestandbeeld staat,
en stevig zorgt voor eigen baat.

winter 1994-1995