Tiecelijn. Jaargang 7

[p. 22]

Reynaert-ex-libris-kroniek

Kinderen houden van beren en zoetigheid, maar: ‘Houden beren echt van honing?’. Dit citaat is de titel van een boek dat Midas Dekkers als kinderboekenweekgeschenk 1985 schreef (Kluwer/Ede). Volgens Willem wel! Gelukkig, anders was de eerste daging in de Reynaert nooit zo boeiend geworden.

De logge hebzuchtige Bruun heeft in de Reynaerticonografie vele sporen nagelaten. Als we spoorzoeken bij enkele illustrators, zien we de beer op diverse prenten in diverse fasen, maar hij is natuurlijk de blikvanger als gevangene in de ‘honing’-boom, een beeldende en een dankbare scène. Een chronologische, maar zeer onvolledige iconografische tocht langs enkele kunstenaars naar deze scène kunnen we beginnen bij de houtsneden uit de Lübeckse uitgave van Reynke de Vos uit 1498. We vinden er twee houtsneden in: ‘Reinke veranlasst, dass der Bär Brun in einen gespalteten Baumstammen eingeklemmt wird’ (1. Buch, 8 Kapitel) (afb. 1), en ‘Die Bauern quälen den gefangenen Bären Brun’ (1. Buch, 9 Kapitel, zie o.a. Reynke de Vos. Neuhochdeutsch von Hans Joachim Gernentz. Rostock, 1987) (afb. 2). Deze houtsneden zijn directe, suggestieve prenten zonder detailuitwerkingen, niet zoals sommige gravures die zo tot in de details zijn uitgewerkt dat ze aan zeggingskracht verliezen. De eerste prent is in drie vakken verdeeld als een modern stripverhaal. Op het eerste deel zien we de schuur van de boer-timmerman Rustevyl, daaronder een lenige vos die Bruun in de boom lokt, en op het derde deel zit hij stevig vast: ‘Vnde stack dat houet in ouer die oren / Vnde ock de vordersten voete mede’. Op de tweede prent zien we de aanval door drie dorpers en in de achtergrond zitten we al verder in het verhaal en zwemt Bruun weg, nagekeken door een dorper. Reynke zit te genieten.

1

2

[p. 23]

Ook Allart van Everdingen (Alkmaar 1621 - Amsterdam 1675) maakte twee illustraties (etsen) over deze scène. Op de eerste prent kijkt de vos of Bruun wel goed klem zit en Lamfroyt komt al aangelopen; op de tweede prent krijgen we de afranseling door acht dorpers met wapens allerhande.

Wilhelm von Kaulbach (Arolsen 1805 - München 1874) heeft deze honingscène prachtig in een prent gegoten. In een gave compositie zit de huilende beer klem in de boom waarin de kunstenaar een lachend hoofd heeft gesneden. De takstomp zwaait speels naar de ongelukkige Bruun. Reynaert wijst Bruun naar de dreigende groep dorpers, die met wraaklustige tronies komen toegelopen. Bij Kaulbach hebben we maar vier belagers, want Kaulbachs literaire bron, Goethe, dicht:

Kommt! so rief er; in meinem Hofe gefangen
Hat sich ein Bär, ich sage die Wahrheit, Sie folgten und liefen,
Jeder bewehrte sich eilig, so gut er konnte. Der eine
Nahm die Gabel zur Hand, und seinen Rechen der andre,
Und der dritte, der vierte mit Spiess und Hacke bewaffnet [...]

Kaulbach heeft voor deze momentopname gekozen en zo de groep beperkt en voor de gebruikte wapens zijn grafische vrijheid genomen.

Ludwig Richter en F.& E. Gyselynck (in de editie van Jan Frans Willems) hebben deze scène niet uitgebeeld. Wie een vollediger overzicht van deze scène in de oudste houtsneden wil, raadplege Die Reynaert-Ikonographie van Jan Goosens (Darmstadt, 1983).

Als we nu een grote stap maken naar 1909 vinden we op de tekening die Gustave van de Woestijne van deze scène maakte Bruun met de kop en poten in de stam gevangen. Op deze prent met de typische vlakverdeling gaan zes dorpers Bruun te lijf. Van de Woestijne kon zijn aantal belagers vrij kiezen. Streuvels laat Lamfroot zijn ‘geburen’ bijeenroepen en:

Zij kwamen, de een met eenen stok, de ander met eene vork of met
eenen vlegel. Zelfs oude wijven kwamen ook toegelopen met haar spinrokken
en allen te zamen gingen zij den beer te lijf.

(Reinaert de Vos voor de vierschaar van koning Nobel den leeuw. Gent, Van Rysselberghe/Rombaut, 1927).

Op de prachtige prent van A. Paul Weber (Arnstad/Thüringen 1893 - Schretstaken 1980) vinden we Bruun opnieuw gevangen in de boomstam, maar enkel met de voorpoten, terwijl Reynaert omkijkend wegvlucht. In de achtergrond komen gedrochtelijke dorpers aangelopen. De pagina-grote prent is dramatisch geladen: de beer duwt krachtig met zijn poten tegen de stam en huilt van angst. Dit is een prent uit een Reineke Fuchs-cyclus van 48 litho's die Weber in 1924 ontwierp nadat hij reeds in 1921 een Till Eulenspiegel-illustratiereeks had gemaakt. De prenten werden terug opgenomen in de editie ‘Reineke Fuchs. Sonderausgabe. Stuttgart 1977’, met op de omslag de prachtige prent ‘Reineke Fuchs als Pilger’ (zie Tiecelijn (1991), p. 69-70).

[p. 24]

Voor de hertaling van Ernst van Altena werd een serie tekeningen ontworpen door Bert Bouman. De illustrator heeft de boomval dankbaar aangegrepen. Op een eerste tekening zien we een rij dorpers de reeds ontsnapte beer aanvallen over twee pagina's uitgesmeerd. Hier zijn er twaalf volwassen aanvallers en twee kinderen. Lamfried staat klaar met zijn bijl om te hakken:

Lamfried, meester-timmerman
schreeuwde: ‘Ik faal nimmer, man!’
en zijn bijl hakte in Bruin's hoofd’

(p. 22, Reynaert de vos. Amsterdam/Antwerpen, Ploegsma, 1979).

[p. 25]

[p. 26]

Van Altena heeft er tot dan elf genoemd: Lamfried, de pastoor, vrouw Julocke, de koster, een oud wijf dat in haar mond geen tand meer vond, Lottram met de Grote Voeten, Vrouw Vuilpoes, Opoe Kwijl en Abel Kwek, langeneusde Lutje en Ludolf met de Kromme Jatten. We kunnen natuurlijk alle kanten uit met: ‘Menig wijf en menig man, / meer dan ik hier noemen kan’.

Over de honingscène zijn er enkele ex-libris, onder andere de mooie kleurets van H. Pauwels (reeds gepubliceerd in Tiecelijn 1990, p. 52 en in Reynaert bloemleest Tiecelijn. Sint-Niklaas, 1993, p. 22, afb. 8) en een knappe houtgravure van Gerard Gaudaen. Dit laatste ex-libris is ontworpen voor wijlen Gerrit de Haas, die een literatuurminnaar was met een bijzondere belangstelling voor de Reynaert (zie ook zijn naam-ex-libris in Tiecelijn 1991, p. 36). Op de gravure (afb. 3) zit Bruun nog volledig klem en de vos loert vanuit de struik naar wat gaat gebeuren. De beer is te sterk voor hem, maar wie hij zelf niet aankan laat hij door anderen onder handen nemen. Hier zijn het nog maar twee dorpers die komen toegelopen om de hebzuchtige af te straffen.

Op het tweede afgebeelde ex-libris (afb. 4), een ets die Elly de Koster voor Brigitte Lizinski uit Berlijn ontwierp, is de toegetakelde beer reeds terug aan het hof. Verslagen luistert hij naar de schreeuw van de leeuw. Nobel is uitzinnig van woede omdat hij voelt dat Reynaert zijn hoofse orde aan het (ver)breken is. De brullende leeuw overheerst de prent en Reynaert - met strikje - kijkt met genoegen naar het ‘publiek’, hij weet dat hij met streken en listige tale deze slag heeft gewonnen, en vol vertrouwen meent hij dat hij ook de oorlog zal winnen. Voor Elly de Koster staat de stadspoort voor de toegang naar de ordelijke wereld, waar voor Reynaert geen plaats is, gezien zijn streken. Ze schrijft als toelichting:

[...] Bruin, de grote logge-domoor. Een beetje log en sullig en om dat te benadrukken: in het verband, nog het gevolg van de streken van de vos met de honing-boom. Reynaert kijkt alsof hij van de koning geen kwaad weet... terwijl hij (Nobel) brult, maar helpen doet het toch niet.

Brigitte Lizinsky zullen we in volgende bijdragen nog ontmoeten, want ze liet reeds vier Reynaert-ex-libris ontwerpen. Zij is een boekenfreak en een Reineke Fuchs-‘minnares’. Haar dochter heeft een antiquariaat in Berlijn, waar ze naar hartelust op Reineke Fuchs kan jagen.

Zo brengt Bruun ons van Lübeck 1498 langs enkele prachtige prenten naar Berlijn 1992. Ook daar speelt de vos, door bemiddeling van de Nederlandse Elly de Koster (‘what's in a name?’) uit Sas van Gent, dat in de nabijheid van het Reynaertland en vooral van Elmare ligt. Bruun mag ‘sullig’ meespelen als slachtoffer van de vos. Maar sullig of niet, Bruun is een literaire figuur, die vele eeuwen heeft overleefd, in het spoor van de vos, en die op de drempel van de eenentwintigste eeuw nog steeds leeft. Het is uniek!

Willy FELIERS