Tiecelijn. Jaargang 6

[p. 119]

Uit boek en tijdschrift

Met Wackers op pad. Zeven jaar Waarheid als leugen

Al sinds het eerste nummer, thans vijf jaar oud, prijkt het logo van Ivo Dewulf op de omslag van Tiecelijn: de raaf op de galg, over zijn schouder kijkend naar een vos die zich, bevrijd van de strop, uit de voeten maakt. De afbeelding geeft aan dat de Nieuwsbrief voor Reynaerdofielen de sporen van Reynaerts wandelingen op folkloristisch, literair en wetenschappelijk gebied beoogt te volgen. Ditmaal wordt er - op uitnodiging van de redactie - wat verder over de schouder gekeken dan gewoonlijk, naar een Reynaertboek dat in 1986 op vrije voeten kwam, en dus nog dateert uit het Tiecelijnloze tijdperk. In juni van dat jaar verscheen namelijk de handelseditie van De waarheid als leugen, Een interpretatie van Reynaerts historie, het proefschrift waarop Paul Wackers aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen tot doctor in de letteren promoveerde. Het zou op zich interessant zijn - maar niet binnen de opzet van deze bijdrage - om na te gaan waarom deze studie in zeven jaar slechts één keer vluchtig is gerecenseerd. Welke redenen men daarvoor ook zou kunnen aanvoeren, niet dat De waarheid als leugen geen kwaliteiten heeft. Integendeel, het is een belangrijke studie over een belangrijke tekst.

Om met het laatste te beginnen: zoals bekend vervulde niet Van den vos Reynaerde maar de jongere bewerking en voortzetting ervan de scharnierfunctie voor de na-middeleeuwse receptie van de Reynaertstof in de Nederlanden en daarbuiten. Het is immers Reynaerts historie waarop alle Reynaertdrukken uit de vijftiende tot en met de negentiende eeuw teruggaan. In deze eeuwen, tot aan de herontdekking van het Comburgse handschrift in 1805, bestond Van den vos Reynaerde niet, dat wil zeggen: had geen lezers. Over de negentiende en twintigste eeuw gerekend staat deze om zijn literaire kwaliteiten hooggeprezen tekst echter met stip bovenaan de lijst van meest bestudeerde Middelnederlandse werken. In de schaduw van Reynaert I was er relatief weinig waardering en, in samenhang daarmee, weinig filologische aandacht voor de (althans in de ogen van velen) Reynaert-van-het-tweede-garnituur. Die aandacht richtte zich dan ook nog vooral op de scharnierfunctie van Reynaert II. enerzijds bewerking en voortzetting van Van den vos Reynaerde (soms zelfs gereduceerd tot redactie ervan) anderzijds grondtekst van de drukken van Leeu, Caxton en anderen. Er werd vaak beschouwd en vergeleken ‘aan de hand van’ en maar weinig - te weinig - ‘vanuit’ Reynaerts historie. Het is precies deze lacune die door De waarheid als leugen wordt aangevuld. De studie analyseert Reynaerts historie als een autonoom werk met een eigen betekenis maar niet zonder het nadrukkelijk binnen het genre van de middeleeuwse dierenverhalen te situeren.

Het boek is opgebouwd uit zes hoofdstukken, die te zamen 227 pagina's beslaan (exclusief de noten). Nadat de stand van het onderzoek is uiteengezet (hoofdstuk 1), wordt getracht vanuit middeleeuws perspectief een kader te reconstrueren waarbinnen de tekst geïnterpreteerd kan worden (hoofdstuk 2). Eerst wordt het genre-begrip fabula opgevoerd.

[p. 120]

Verhalen waarin dieren met elkaar praten en zich ook anderszins antropomorf gedragen, worden in de middeleeuwen beschouwd als fabulae: teksten met een uitgesproken fictioneel karakter. Er is geen directe relatie met de natuur en de waarheid; die verbinding ontstaat pas in de overdrachtelijke betekenis, die meestal betrekking heeft op de verbetering van de zeden der mensen. Vervolgens wordt dit inzicht verbonden met het middeleeuwse denken over de plaats van mens en dier in de zijnsorde, meer bepaald met de opvattingen dat het gebruik van taal (als voertuig van de rede) typisch menselijk is en het najagen van lichamelijke begeerten typisch dierlijk. Verhalen waarin dieren pratend als mensen worden voorgesteld zijn derhalve uitermate geschikt om op onderhoudende wijze te beleren over de mens die de taal misbruikt om anderen te manipuleren en de eigen lusten te bevredigen en zich zo ‘beestachtig’ gedraagt. Tenslotte wordt onderzocht welk beeld het middeleeuwse publiek van de vos heeft, aan de hand van wetenschappelijke en anderssoortige teksten. Dat beeld is eenduidig negatief: de vos werd verbonden met list, bedrog, achterbaksheid en hypocrisie. Dit tweede hoofdstuk beslaat een derde van het boek, en legt de basis voor de interpretatie in de volgende hoofdstukken.

In hoofdstuk 3 worden de bronnen besproken die de auteur van Reynaerts historie gebruikt heeft. Het werk als geheel baseert en oriënteert zich op twee hoofdbronnen: Van den vos Reynaerde en de zesde branche van de Roman de Renart over het gerechtelijk tweegevecht tussen vos en wolf. Verder wordt een aantal fabels (o.a. uit de Vlaamse Esopet) en epische andekdotes door de dichter bewerkt en ingebed in de hoofdhandeling van Reynaerts historie, steeds als onderdeel van de tekst van de personages. De dichter bewerkt deze kleinere bronteksten zodanig dat de begeerten van de personages en de taalvaardigheid van Reynaert worden benadrukt.

Hoofdstuk 4 behandelt de literaire techniek in Reynaerts historie. Het is opvallend dat de verteller als sturende en evaluerende instantie in het tweede deel terugtreedt en dat de structuur van het gesproken woord complex is (persoonstekst binnen persoonstekst, interferentie van verhaalheden en -verleden). Deze desoriënterende tendens is gericht op het hofpubliek, dat Reynaerts leugens moet geloven, en in mindere mate op het publiek van Reynaerts historie, dat zo de kracht van de leugens voelt. Tegelijk moet het laatste publiek echter de leugens doorzien. Daarbij wordt het geholpen door de structurering van het verhaal (via tweedeling, inbedding en herhaling), door de extra informatie die het hofpubliek wordt onthouden (bijv. uit de vossebiechten) en door de pervertering van sententiae, kernachtig geformuleerde waarheden of levenswijsheden die door Reynaert en zijn magen regelmatig uit hun verband gerukt worden om eigen wangedrag te legitimeren.

In hoofdstuk 5 worden de samenstellende delen van Reynaerts historie achtereenvolgens geïnterpreteerd, zowel voor wat betreft hun betekenis op het niveau van het verhaal (de verhaallogica) als op het niveau van het publiek (de ‘boodschap’ van de auteur). Hoofdstuk 6 geeft een synthese van de in het voorafgaande gewonnen inzichten. Door het egoïsme en de hebzucht van de hovelingen en de valsheid van de raadgevers verkeren de hoven in de wereld in een jammerlijke toestand, net als het hof van koning Nobel.

[p. 121]

Maatschappelijke waarden als wijsheid, eer en recht raken er aangetast, veruiterlijken en worden holle frasen. De taal speelt daarbij een verderfelijke rol: zij benevelt het verstand, tast het onderscheid aan tussen waarheid en leugen. Daarmee komen we uit bij de titel van het boek, die zich nu als volgt laat verklaren: op het niveau van het verhaal liegt de Reynaertclan door fraaie levenswaarheden (sententies) te verkondigen en het tegengestelde ervan in praktijk te brengen; op het niveau van het publiek ‘liegt’ de auteur door het in een verzonnen verhaal de waarheid te vertellen over de toestand in de (hof)wereld.

De waarheid als leugen is een overtuigende interpretatie van Reynaerts historie. Vooral Wackers' analyse van het gesproken woord in het tweede gedeelte maakt indruk. Daarbij wordt de vaak verguisde dichter eindelijk recht gedaan - in de geest van Heeroma's inspirerende artikel ‘De tweede Reinaert’ uit 1969. Zo blijken de langdradigheid en overmatige aandacht voor vieze en obscene details die hem bijvoorbeeld door J.W. Muller kwalijk zijn genomen, in hoge mate functioneel te zijn in het verhaal. Wackers omschrijft de doelstelling van zijn onderzoek als: ‘het zo nauwkeurig mogelijk reconstrueren van het oorspronkelijk denken rond en over verhalen als Reynaerts historie’ (p. 7). Het breed opgezette tweede hoofdstuk ‘Middeleeuws gedachtengoed rond dierenverhalen’ staat in dienst van deze historiserende reconstructie. Het bevat belangrijke gegevens die in het vervolg de grondstof vormen van de op Reynaerts historie toegespitste interpretatie. In een opzicht echter blijft dit breed opgezette hoofdstuk m.i. te globaal: het onderscheidt niet voldoende tussen de posities van auteur en publiek. De verwachtingshorizon van het middeleeuwse publiek blijft teveel in het verlengde van de denkwereld van de dichter. Ik geef een voorbeeld. De visie van de auteur van Reynaerts historie op de plaats van mens en dier in de zijnsorde wordt indien al niet benaderd dan toch verhelderd met de citaten uit Latijnse teksten die Wackers in paragraaf 2.2 heeft verzameld. De dichter zal ook zeker het Latijn machtig zijn geweest. Maar dat gold niet voor zijn publiek voor wie hij niet zonder reden in het Middelnederlands schreef. Ik heb niet de indruk dat met deze citaten het denken van dat publiek wordt gereconstrueerd, maar die indruk wordt wel gewekt. In paragraaf 2.3 wordt ‘onderzocht wat een middeleeuws publiek aan voorkennis kon hebben over Reynaert’ (p. 54). Daarbij wordt het aandeel van de wetenschappelijke teksten in het overwegend negatieve beeld van de vos m.i. te sterk benadrukt ten opzichte van anderssoortige teksten in de volkstaal. Van de laatste categorie wordt weinig werk gemaakt. En Wackers gaat nauwelijks in op verhalen waarin de vos een positieve rol speelt (vgl. Esopet, fabel 13 en 23; vgl. ook de vos Roges als gewaardeerde helper van de held in de Walewein). Verder ben ik benieuwd naar zijn oordeel over de implicaties van sterk ontwikkelde antropomorfisme - in Reynaerts historie en elders - voor de betekenis van het dierenverhaal, die immers ontstaat doordat dieren-personages in hun onderlinge confrontaties een beeld geven van het menselijk leven. Belemmert de meer dan taal omvattende vermenselijking van fictionele dieren niet de beeldwerking van het verhaal (en bijgevolg een toespitsing van de betekenis op het misbruik van de menselijke taal ter bevrediging van dierlijke instincten)? Of vormt zij juist een extra uitnodiging om het die-

[p. 122]

renverhaal overdrachtelijk te lezen als een les over de menselijke zeden? Gaan antropomorfisme en didactiek hand in hand?

Deze overwegingen geven al aan dat De waarheid als leugen ook waardevol is voor de interpretatie van andere (Middelnederlandse) dierenverhalen. Het negatieve beeld dat J.D. Janssens en F.P. van Oostrom begin jaren tachtig bepleitten voor de titelheld in Van den vos Reynaerde wordt met het materiaal dat Wackers in zijn tweede hoofdstuk verzameld heeft, bevestigd (hoewel de beide vossen natuurlijk niet zonder meer over één kam geschoren moeten worden). Zowel mijn eigen proefschrift als dat van Rik van Daele maken op dit punt dankbaar gebruik van Wackers' inzichten.

Tot slot zij opgemerkt dat de band van De waarheid als leugen - een gelumbeckt boek - niet de samenhang biedt waarop de lezer gegeven de samenhang van de inhoud recht heeft. Mijn exemplaar bleek niet bestand tegen integrale lezing. Tijdens de eerste lezing brak de rug op twee plaatsen, tijdens de tweede raakte het middengedeelte van het boekblok los uit de band. Sindsdien heb ik helaas twee waarheden als leugens.

A.Th. BOUWMAN

P.W.M. WACKERS, De waarheid als leugen. Een interpretatie van Reynaerts historie. Utrecht, HES, 1986. ISBN 90-6194 026-5. Ca. 50 HF. Met enig geluk vindbaar in het antiquariaat.

Voor de Reynaertbibliografie:

J. GOOSSENS, Die Dycksche Handschrift und der Reinaert, in: Jahrbuch Zentrum für Niederlande-Studien 3 (1992). Münster, Regensberg, 1992, p. 111-124.

Het betreft dezelfde bijdrage als vermeld in Tiecelijn (1993) p. 30, evenwel aangevuld met kaarten en met de correctie van enige zetfouten.

(Red.) B. LEVY & P. WACKERS, Reinardus. Yearbook of the International Reynard Society. Amsterdam, John Benjamins, 1993.

1. Speciaal nummer: The Fox and Other Animals. ISBN 90 272 4034 5. (Spa-colloquium.) Met artikels van Jean Battany, Roger Bellon, François de la Bretèque, Naoyuki Fukumoto, Norburo Harano, Brian J. Levy, Jean-Claude Muehlethaler, Ettina Nieboer, Gabriella Parussa, Jean Marc Pastré, Luciano Rossi, Wilfried Schouwinck, Paul Wackers en Sigrid Widmaier. Zie ook Tiecelijn 1992, p. 117-118.

2. Volume 6. ISBN 90-272 4035-3. (Selectie van lezingen van het Groningense colloquium) Met artikels van Jean Batany, Gabriel Bianciotto, Keith Busby, Gianni Mombello, Masami Okubo, Jean-Marc Pastré, Elisabeth Porges Watson, Geneviève Sodigné-Costes, Rik van Daele, Baudouin van den Abeele, Gert-Jan van Dijk, André Villeneuve, Paul Wackers, Isabelle Weill en Haijo J. Westra.

Bestellen kan via Erwin Verzandvoort, Dommelborch 70, NL-5247 SG Rosmalen. Bespreking in een volgend nummer.

[R.V.D.]