Tiecelijn. Jaargang 4

[p. 59]

Palimpsest

Op een glasraam in de kathedraal van Leicester staat een vos afgebeeld in pelgrimskledij voor een aantal kippen en eenden met reeds in zijn kap een eend. De voorstelling wordt becommentarieerd door een tekstband met de Paulustekst: ‘God is mijn getuige, hoe ik met de hartelijke liefde van Jezus Christus naar u verlang’. Reynaert veinst godsverlangen, maar het enige dat hij werkelijk verlangt is een goedgevulde maag. De vos staat hier voor de schijn-heilige, de universele bedrieger, de ketter, die probeert de eenden of kippen, de naïevelingen en de lichtgelovigen, tot het kwade te brengen.

In Rupelmonde staat nabij de Nieuwe Scheldewerven een vos in dezelfde pelgrimskledij met in zijn kap eenzelfde eend. Die vos draagt de Wase raap, en iets verderop staat een wereldbol met de tekstband: ‘Reynaert wenst de wereld groen’. De vos staat hier voor de guitige, schalkse held, de groene jongen.

In beide opgesomde gevallen gaat het om dezelfde vos, maar met een andere, tijdsgebonden boodschap.

Het dertiende-eeuwse Middelnederlandse dierenverhaal van Van den vos Reynaerde is een ongenadige en pessimistische satire op mens en maatschappij. De auteur ervan portretteert de menselijke ondeugden, de trouweloosheid, het egoïsme, de vraatzucht. Hij is gefascineerd door de leugen, de val en de lach. Voor alles is hij geboeid door de taal, het gebruik en het misbruik ervan.

De moderne bewerkers en vertalers van Van den vos Reynaerde staan vooral in bewondering voor de figuur van de vos. In de negentiende eeuw was hij een symbool van de opkomende burgerij; voor Streuvels was hij een gezonde Oervlaming, voor De Geyter een liberaal en antikatholiek, voor Gezelle een katholiek, voor Huysmans een belgicist en een bolsjevist, voor Boon een republikein en een socialist.

De tekst van Van den vos Reynaerde heeft gedurende zijn geschiedenis vele ingrepen ondergaan. Hij werd verkort, bewerkt, gecensureerd, gecastreerd. De figuur van Reynaert zelf onderging nog meer wijzigingen. De middeleeuwse vos werd omschreven als ‘fel’, d.i. wreedaardig, gewetenloos en verdorven. De moderne vos is ook ‘fel’, maar de betekenis ervan is verschoven: nu is hij ijverig, dapper, doortastend en schalks. Sinds 1830 alleen al ontstonden meer dan 150 bewerkingen, vertalingen voor toneel, poppenkast, massaspel, hoorspel, strip, pornoboek, opera, musical, lied, en ga zo maar door...

In de loop der tijden hebben allerlei ingrepen en voorvallen het imago van de vossefiguur veranderd. Sinds vorige eeuw ging men zich met Reynaert identificeren. Die identificatie, in de naamgeving, in het ontwerpen van een vosse-ex-libris, gaat soms zeer ver. Aansluitend bij het moderne sympathieke vossekarakter, is vooral de laatste decennia een streekgebonden identificatie ontstaan. De reden hiervoor ligt voor de hand. In het Reynaertverhaal komen een aantal bestaande toponiemen voor zoals Belsele, Hijfte, Absdale en Waas. Het is in het Reynaertverhaal dat het Waasland voor het eerst ‘soet’ genoemd

[p. 60]

wordt. Als gevolg van die identificatie ontstond de zoektocht naar de juiste lokalisering van het verhaal en er groeide een ‘goedaardige’ chauvinistische strijd tussen het Hulsterse, het Gentse en het Waasland om het Reynaertverhaal in de eigen streek te lokaliseren. Zo werd de vos interessant voor het toerisme en de horeca. Dit kon echter enkel vanuit een positieve identificatie met de vos. De moderne vos is een Uilenspiegel, een Robin Hood, die opkomt voor de kleinen en de verdrukten. De vos is nu een listige schelm die het schurkachtige, hypocriete kleed van zijn middeleeuwse spitsbroeder heeft afgelegd. Of anders, het nieuwe positieve Reynaertbeeld staat geschreven boven op de plaats waar vroeger de oude schurk stond. Het oude Reynaertpersonage werd uitgekrabd door de tijd en een nieuwe vos herrees als een feniks uit de as.

Als we deze karakterverandering in een beeld zouden vastleggen, dan zouden we deze metamorfose kunnen betitelen als een palimpsest. Dit woord komt uit het Grieks en betekent: ‘weer-afgekrabd’. Het wordt gebruikt om een blad of rol perkament aan te duiden, dat ‘na afkrabbing ... van het oorspronkelijk geschrevene, opnieuw beschreven is’. Het woord ‘palimpsest’ doet ons een mooi beeld aan de hand betreffende de bedoelingen van dit boek. Het Land van Reynaert is in een aantal opzichten een palimpsest en behandelt er een aantal.

Een eerste opzet van het boek is het moderne Reynaertbeeld beschrijven en de verschillende manifestaties ervan in beeld brengen. Het is geen encyclopedie waarin alles over Reynaert wordt opgesomd, wel een tocht doorheen het spiegelpaleis van de moderne Reynaertnaleving. De moderne Reynaert staat geschreven op de uitgesleten vos.

Een tweede palimpsest die het boekje beschrijft gaat over het uitkrabben, het wegraseren van een van de prachtigste, maar meest bedreigde stukjes Vlaanderen. Het Land van Reynaert is een eigenzinnige (literairhistorisch-) toeristische gids. De vos wordt soms het mom om een prachtige streek te verkennen die door de meest diverse landschapstypes loopt. Het boekje zou kunnen worden gelezen als een alarmkreet. De grote ijzeren pylonen in het landschap worden in het boekje het symbool van de verregaande verloedering van een unieke streek, waarin de kerncentrale en de chemische industrie op Linkeroever gigantische littekens zijn. Vooruitgang en leefbaarheid, groen en werkgelegenheid hoeven mekaar niet uit te sluiten. Wij hebben echter het gevoelen dat in het Waasland een gevaarlijk spel wordt gespeeld, dat Antwerpen wordt opgevrijd voor inkomsten en belastingvoordelen. De prachtige Wase polders zijn praktisch dood, de bewoners verjaagd. De industrie is nooit ver weg wanneer we de prachtigste stukken van de route berijden. Als de centen het voor het zeggen hebben, dan is het Waasland binnenkort ‘Randstad Waasland’, zoals sommigen, die er economisch of politiek goed bij varen, het nu al willen gerealiseerd zien; dan wordt het zoete ‘Land van Waas’ een nieuw ‘Land van dwazen’. Het boek is een oproep aan allen die gezond willen denken, niet aan diegenen die hun ‘vrije’ weekbladziel reeds aan de Linkeroever verpand hebben, maar aan allen die de

[p. 61]

vernietigende palimpsest van de voortschrijdende havenuitbreiding in vraag willen stellen. Maar de ontmenselijking betreft niet alleen de Linkeroever. Wij hopen dat de gemeenten Sint-Gillis en Beveren zullen overwegen om de Lange Nieuwstraat enigszins te sparen. Of dat men de gevolgen van het doortrekken van de N 41 en de expresweg voor een gemeente als Stekene goed inschat.

Het boek behandelt een derde palimpsest, namelijk de teloorgang van de studie van de Middelnederlandse literatuur. Zo is bijvoorbeeld de universitaire belangstelling voor de geschiedenis en de literatuurgeschiedenis bedroevend. In het middelbaar onderwijs wordt geen systematisch literatuuroverzicht meer gegeven. Beatrijs, Karel ende Elegast en Van den vos Reynaerde, ooit teksten van de wereldliteratuur, worden ten onrechte nog nauwelijks gelezen en bestudeerd. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt bij een maatschappij die ‘Flanders Technology International’ met de ijzeren knuist meer in het hart draagt dan de bloemen die ze aanbiedt, ligt bij sommigen van haar politici die onderwijs en cultuur zouden moeten behartigen, en bij de universitaire overheid, die meer oren heeft voor prestigeprojecten dan voor de studie van de eigen cultuur en literatuur. Zo sterft de literatuur van de middeleeuwen aan de (in de middeleeuwen gestichte!) universiteit van Leuven een zachte dood. Een volk dat zijn eigen verleden en zijn eigen literatuur niet meer bestudeert, verschraalt. Vlaanderen leeft, gelegd in de mond van een Vlaams cultuurverantwoordelijke, is o.i. een vreemd anachronisme. Men laat de kathedralen van woorden, onze prachtige Middelnederlandse teksten, aan hun lot over. Het vervult ons met onmacht en schaamte. Binnen enkele jaren is deze (Reynaert)studie enkel nog weggelegd voor wat Anton van Wilderode in het voorlaatste Tiecelijnnummer de ‘Amatores’ noemde. Gelukkig ziet een enkele uitgever het belang, maar ook het commercieel succes van publikaties, die - al of niet vulgariserend - de Middelnederlandse literatuur betreffen.

Tot slot is dit boekje in de echte betekenis van het woord een palimpsest. Deze volledig nieuwe Reynaertroute, staat geschreven op een door de tijd weggekrabde oude, nu onvindbare route, die enkel in een algemeen kaartje en een vage en nauwelijks concrete routebeschrijving is overgeleverd in een Reynaertthemanummer van De Autotoerist uit 1955. De route werd op tweede Pinksterdag plechtig ingereden in aanwezigheid van Stijn Streuvels, pastoor De Wilde, broeder Alois, Marcellijn Dewulf, Jozef van Overstraeten, Jozef Goossenaerts, de vader van het Reynaertpadidee, en ere-biliothecaris André Stoop, een van de grote bezielers van de route.

De route liep van Hulst naar Nieuw-Namen en De Klinge, en via de provinciale weg naar Sint-Niklaas, verder naar Belsele, Daknam, Oudenbos tot in Destelbergen. De geplande toeristische wegwijzers en de in het vooruitzicht gestelde publikatie bleven echter in de plannenmap steken. Gelukkig zijn de mooie Reynaertbanken de blijvende getuigen van toen. De route zelf tussen de banken is helemaal uitgewist, weggekrabd en was op

[p. 62]

sterven na dood. Daarbij komt dat de oude route nu langs landschappelijk onaantrekkelijke en drukke wegen loopt. Er verschenen nieuwe Reynaertstudies en nieuwe Reynaertkunst en hier en daar maakte men aanspraak op het Reynaertvaderschap, telkens om verschillende redenen en met de nodige ironie. Tijd dus om een nieuwe route te ontwerpen. Niet om eens en voor altijd Reynaerts sporen vast te leggen. Reynaert liep nooit waar wij morgen zullen wandelen, fietsen en rijden. Het nieuwe pad is een moderne weg waarlangs allerlei Reynaertecho's met elkaar verbonden worden, moderne en oude, ernstige en ludieke, toeristische, commerciële, literaire en wetenschappelijke.

Een van de gevolgen van ons bezig-zijn met de vos was de oprichting van het Reynaerttijdschrift Tiecelijn in 1988. Het is uitgegroeid tot een onmisbare nieuwsbrief voor ruim 400 Reynaerdofielen in binnen- en buitenland (vooral in Nederland, maar ook in Zwitserland, Duitsland, Schotland en Canada). Bij de oprichting en de voorstelling ervan aan het beeld in het De Vidtspark, op Pinksteren 1988 - we houden van de symboliek -, werd de wens uitgedrukt om de route weer in ere te herstellen. Drie jaar later ligt hier een nieuwe (dubbele) route, vlugger dan voorzien. Wij hebben dit project, op het boekje na, bescheiden aangepakt: geen nieuwe banken en geen wegwijzers. We hopen echter wel dat de route zichzelf zal bewijzen en dat bewegwijzering vanzelfsprekend wordt. Wij hopen dat de gemeentebesturen, de VVV en ook de provincie(s), deze route ter harte zullen nemen, de banken en beelden onderhouden of herstellen - wij wijzen hier op de schamele bank in Belsele - en af en toe de route verrijken met een nieuwe Reynaerdelijke accenten en dat zij - samen met de uitgever - het niet zouden nalaten deze route te promoten. Naar de Waaslanders toe pleiten wij voor meer (literair-) toeristisch chauvinisme. Wat Dendermonde doet met het Ros Beyaard, waar het historisch niets mee te zien heeft, dat moeten de gemeenten en steden langs het Reynaertpad, elk op hun manier, kunnen met Reynaert.

We hebben echter nog dromen. Momenteel worden plannen gesmeed voor een aantal kleinere Reynaertprojecten op school, maar heimelijk dromen we van een nieuwe grote Reynaerttentoonstelling en zelfs van een wetenschappelijk Reynaertinstituut of -documentatiecentrum met een museum, en dat gerust aansluiting zou kunnen vinden bij bestaande instellingen. Het materiaal is alleszins aanwezig.

De oorsprong voor dit boekje ligt bij onze passie voor de magistrale tekst van Van den vos Reynaerde, een van de hoogtepunten van onze literatuur. Op een creatieve manier wordt het middeleeuwse verhaal via de omweg van een route weer tot leven gebracht. In de inleiding vindt u naast een samenvatting van het verhaal enkele literairhistorische gegevens over de specifieke kenmerken en de omzwervingen van de tekst. Een commentaar van het werk moet u niet verwachten, hoogstens een moderne lectuur, echter voldoende om de smaak te pakken te krijgen. Over de verdere inhoud en het traject zijn we kort. De totale lengte van de kernroute van Hulst naar Sint-Niklaas bedraagt ongeveer 85

[p. 63]

km. Daarenboven werd gezorgd voor uitwijkroutes en variabele stukken. Zo is er te Daknam een uitbreiding voorzien richting Destelbergen (60 km) en krijgt de route te Sint-Niklaas een verlengstuk naar Rupelmonde (19 km). Eigenlijk gaat het om twee Reynaertroutes: een autowandelroute en een wandelroute. Reynaerts paden zijn ‘crom ende menichfoude’. Inspelend op de grote wandelmogelijkheden in en rond het Waasland werd naar het voorbeeld van de Engelse ‘langeafstandspaden’, een voettocht uitgestippeld die de meest typische Reynaertplaatsen verbindt met de mooiste (voor de auto onbereikbare) stukjes natuur. Het spreekt vanzelf dat ook de autotoeristen stukjes van deze route kunnen bewandelen. Omgekeerd kunnen de wandelaars een deeltje van de autoroute volgen om terug op hun uitgangspunt te geraken. De fietsers zijn de grote winnaars, want zij kunnen van beide routes gebruik maken.

Aan het eind willen wij enkele van de vele mensen bedanken die bij de totstandkoming van dit boek grote diensten bewezen. In de eerste plaats danken wij het Davidsfonds en zijn secretaris-generaal de heer Norbert D'hulst, en heel speciaal Marc Vanvaeck. Hij volgde het project van in een vroeg stadium en bleef steeds enthousiast mee op pad gaan. Wij kunnen hem geen ongelijk geven. Het is een plezant, onderhoudend en ludiek boekje met verscholen ironie en voor wie tussen de regels leest, vele knipoogjes. Dank aan Gregie de Mayer (opmaak), Sin Aerts (kaartjes) en Hilde van Mechelen.

Wij vernoemen ook de Gewestelijke VVV-Waasland. Vooral voorzitter Lucien Bats steunde ons project openlijk van bij het begin, net zoals Julien Lyssens. Dank ook aan de correctoren, Fred van der Gucht, André Vanderveken, Alfons Hulshout, aan Erwin Verzandvoort en aan de personen en instellingen die fotomateriaal ontleenden: stadsbibliothecaris Luc de Backer (Bibliotheca Wasiana), Paul de Malsche en Bert Peleman.

Een bijzonder woord van dank gaat naar Robert Dewilde, die met geduldig vakmanschap en een arendsoog Reynaerts moderne streken in zwartwit heeft vastgelegd. Aan onze strooptochten in alle seizoenen doorheen het land van Reynaert bewaar ik heerlijke herinneringen en een diepe bewondering. Als de Reynaertstudie zulke amateuren zou vinden, die met zoveel liefde het vak beoefenen als hij, dan gaat ook de Reynaertstudie nog een grote bloeiperiode tegemoet. En dat hopen wij, dat dit boekje die studie nieuwe impulsen geeft. We willen ook stimulansen geven aan de vos op school. De satire Van den vos Reynaerde blijft eeuwig jong én actueel. Dat de tekst op een interessante manier kan worden benaderd, wordt door dit boek bewezen. Een ludieke en spitsvondige, maar andere aanpak zal u kunnen bewonderen in de ‘Irreële realia van de Reynaertglyptotheek’, samengesteld door Bruno van Gasse.

Tot slot een woord van dank aan Els, die de teksten grotendeels nalas en ‘tekstverwerkte’ en aan Jo en Jenny, die ons tientallen keren zagen vertrekken voor de zoveelste verkenningstocht of naar nog maar eens een vergadering. Aan Hermeline, Hersinde en Gente is ons boekje dan ook opgedragen.

Rik VAN DAELE in naam van de redacteurs