Tabu. Jaargang 25

[p. 205]

Het partitieve er
Ton van der Wouden

Volgens de standaardliteratuur zijn er ten minste vijf soorten er: expletief er (1a), existentieel er (1b), prepositioneel er (1c), kwantitatief er (1d) en locatief er (1e). Bech (1952) en in zijn voetspoor Blom (1977) en anderen betogen dat het kwantitatieve er niet geanalyseerd behoort te worden als een partitieve constructie. Ik wil evenwel trachten aannemelijk te maken dat er gevallen van er voorkomen waarvoor de kwalificatie ‘partitief’ wel degelijk op haar plaats is. Voorbeelden van het soort gebruik dat ik in gedachten heb, staan in (1f) en (1g).

(1)	a	Er wordt hier beheerst gedronken
	b	Er loopt daar een jongen in de tuin
	c	Ik heb er nog met hem over gesproken
	d	Ik heb er gisteren twee gezongen
	e	Het meisje woont er nog maar pas
	f	Pas heeft hij er een van ontmoet
	g	Hij heeft er teveel van gedronken

Dit partitieve er, zoals ik het verder zal aanduiden, verdient om diverse redenen een apart plaatsje in de grammatica. De voornaamste ervan zullen hier aan de orde komen.

Volgens Blom (1977) mag er in zinnen als (1d) niet worden gekarakteriseerd als ‘een persoonlijk voornaamwoord in de functie van partitieve bepaling bij het telwoord’. Immers, ‘de suggestie van een partitie van een grotere verzameling’ kan evengoed uitgaan van het telwoord twee. Er bestaan immers zinnen als de onderstaande, die, zonder er, hetzelfde betekenis-aspect van ‘relatieve hoeveelheidsaanduiding’ bezitten:

(2)	Jij zingt vanavond twee cantates

Beschouw nu echter nogmaals de zinnen (1f) en (1g). Het komt mij voor dat er hier wel altijd dit betekenis-aspect van relatieve hoeveelheidsaanduiding bezit. Deze eigenschap wordt gedeeld met echte partitief-zinnen zoals de volgende.

(3)	a	Pas heeft hij twee van die dames ontmoet
	b	Hij heeft de rest van de wijn opgedronken

Zin (3a) is slechts op zijn plaats in een context waarin al van dames sprake was; de dames die hij ontmoet heeft, maken noodzakelijk deel uit van die bekende dames; in (3b) is de opgedronken wijn onderdeel van andere, in de gesprekssituatie bekende wijn. Iets vergelijkbaars geldt voor de zinnen (1f) en (1g): wat het onderwerp van (1f) ook ontmoet moge hebben, het is onderdeel van een grotere, in de situatie

[p. 206]

bekende groep; wat de drinker in (1g) ook genoten mag hebben, het is in de context bekend. Met andere woorden, we hebben hier, anders dan bij het kwantitatieve er, wel degelijk te maken met verwijzing naar een partitie van een grotere verzameling. En dat rechtvaardigt het gebruik van de term ‘partitief er’.

Het kwantitatieve er verwijst altijd naar telbare verzamelingen. Dat verklaart het verschil tussen (4a) en (4b).

(4)	a	Jan koopt veel CD's maar Sija kent er al veel
	b	*U had geld maar uw man heeft er veel vergokt

Deze restrictie geldt niet voor het partitieve er: met even veel gemak verwijst dat element naar telbare en ontelbare verzamelingen, zoals blijkt uit (3b) en uit de volgende voorbeelden.

(5)	a	Jan koopt veel CD's maar Sija kent er al veel van
	b	U had geld maar uw man heeft er veel van vergokt

In partitiefconstructies komen eveneens telbare en ontelbare verzamelingen voor:

(6)	a	Jullie hebben veel van die platen al eens gehoord
	b	Een deel van het geld staat op een Zwitserse bank

Dit brengt me op een verschil in betekenis tussen het partitieve er en zijn kwantitatieve tegenhanger: als er een mogelijk antecedent in de zin voorkomt, verwijst het partitieve er daar altijd naar. Vergelijk de volgende zinnen:

(7)	a	Ik heb tien boeken gekocht en er vier gelezen
	b	Ik heb tien boeken gekocht en er vier van gelezen

De eerste zin, met kwantitatief er, is waar als ik tien boeken gekocht heb en vier (mogelijk andere) boeken gelezen heb. Dat zouden we met Van Eijk (1983) Common Noun anaphora kunnen noemen. De tweede zin, met partitief er, is waar als de vier boeken die ik gelezen heb deel uitmaken van de tien boeken die ik gekocht heb: daar hebben we te maken met Noun Phrase anaphora (Van Eijk 1983). Met andere woorden, zin (7a) met kwantitatief er is waar in meer situaties dan (7b) met partitief er; (7b) is waar in een echte deelverzameling van de situaties waarin (7a) waar is. Dus er is in (7b) niet slechts een suggestie van een partitie van een grotere verzameling, de zin is alleen waar bij een echte partitie. Het volgende minimale paar maakt dit andermaal duidelijk:

(8)	a	Ik heb vier boeken gekocht en er tien gelezen
	b	*Ik heb vier boeken gekocht en er tien van gelezen

[p. 207]

De b-zin is onmiskenbaar onwelgevormd, om de eenvoudige reden dat er geen model te construeren valt waarin we uit een verzameling van vier gekochte boeken een deelverzameling trekken die tien gelezen boeken bevat.

Hetzelfde geldt voor het contrast (4b-5b), met een zelfstandig naamwoord dat naar een ontelbare verzameling of entiteit verwijst. (5b) is alleen waar als het geld dat uw man vergokt heeft hetzelfde geld is dat eens bezat. Dus ook hier heeft er de precieze strikte partitieve betekenis, hetgeen het predikaat ‘partitief’ rechtvaardigt.

Bennis (1977) laat zien dat het kwantitatieve er kan voorkomen in comparatiefzinnen. Dat geldt niet voor het partitieve er, getuige het volgende contrast:

(9)	a	Die jongens kennen meer platen dan jij er kent
	b	*Die jongens kennen meer platen dan jij ervan kent

Afgerekend moet nog worden met de gedachte dat alle gegeven voorbeelden van partitief er evenveel instanties zijn van het prepositionele er. Het partitieve er, vermeend of reëel, komt immers altijd voor in de buurt van het voorzetsel van. De welgevormdheid van de zinnen in (10), die in schril contrast staan met het zojuist besproken wanprodukt (9b), toont evenwel zonneklaar aan dat het prepositionele er, anders dan het partitieve, in comparatiefzinnen kan voorkomen.

(10)	a	De UB heeft meer boeken over taal dan ik erover heb
	b	Jij hebt meer platen van de Cats dan ik ervan heb

Dit verschil toont aan dat de gedachte dat partitief er en prepositioneel er twee zijden van een en dezelfde medaille zouden zijn op een misvatting moet berusten.

Tot slot: Model (1991) bespreekt in vraag C1 (p. 328) de volgende zin:

(11)

a

Ik heb er drie van

De door Model op p. 430 voorgestelde analyse komt erop neer dat er in (11a) de dubbelfunctie van kwantitatief er en prepositioneel er vervult. Deze analyse kan niet correct zijn. Immers, als er hier een dubbelfunctie vervult, dan behoort de distributie van dit soort er beperkter te zijn dan die van de samenvallende soorten: de distributionele beperkingen versterken elkaar immers. Dit er zou dan slechts kunnen voorkomen in de doorsnede van de omgevingen die kwantitatief er mogelijk maken en de omgevingen die prepositioneel er toestaan. Hierboven heb ik evenwel al laten zien dat het partitieve er, anders dan het kwantitatieve, voorkomt in combinatie met NP's die naar ontelbare verzamelingen verwijzen (1b, 6b). De voorbeeldzin van Model is ook heel gemakkelijk in die richting te wijzigen. Dat wordt dan bijvoorbeeld de vlekkeloze zin

(11)

b

Ik heb er een liter van

[p. 208]

(11b) zou dan ook een geval van samenvallend kwantitatief er en prepositioneel er moeten zijn. Maar het kwantitatieve er is hier uitgesloten als we mogen afgaan op de ongrammaticaliteit van (11c):

(11)

c

*Ik heb er een liter

De oplettende lezer zou nu kunnen suggereren dat de ongrammaticaliteit van (11c) toegeschreven zou moeten worden aan de oncombineerbaarheid van een liter met kwantitatief er. Maar een vergelijkbaar contrast kunnen we krijgen bij de kwantificerende veel, dat ook telbare collecties kan modificeren. Door context toe te voegen, zoals in (11b') en (11c'), kunnen we de ontelbare lezing van er forceren, en krijgen we hetzelfde effect als in (11c).

(11)	b'	Geld? Ik heb er veel van
(11)	c'	*Geld? Ik heb er veel

De conclusie kan derhalve geen andere zijn, dan dat de analyse van Model onhoudbaar is. Met andere woorden, we hebben in (11b) en (11b') niet te maken met het samenvallen van kwantitatief er en prepositioneel er. En dat betekent dat het partitieve er wel degelijk een plaatsje in de grammatica van het Nederlands verdient.

Met dank aan Frank Drijkoningen, Jack Hoeksema, Jan Odijk en Hotze Rullman, die er overigens niet veel van geloven.

Bibliografie

Gunnar Bech: Über das niederländische Adverbialpronmen er. Traveaux du Cercle Linguistique de Copenhague 8, 1952, 5-32.

Hans Bennis: Gaps and Dummies. Foris, Dordrecht, 1986.

Alied Blom: Het kwantitatieve er. Spektator 6, 1977, 387-395,

Jan van Eijk: Discourse representation theory and plurality. In: Alice ter Meulen (red.): Studies in Modeltheoretic Semantics. Foris, Dordrecht, 1983, 85-106.

Jan Model: Grammatische Analyse: Syntactische verschijnselen in het Nederlands en het Engels. ICG publications, Dordrecht, 1991.