De Nieuwe Taalgids. Jaargang 69

[p. 33]

Het Nederlandse pastorale spel

W.A.P. Smit heeft (in Twaalf studies, Zwolle 1968, p. 22-23) op het voetspoor van J.A. Worp (Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland, deel I, Rotterdam 1903, p. 401) geweigerd de Granida van Hooft te houden voor het eerste herdersspel in de Nederlandse Renaissance. Deze opvatting wordt gedeeld door P.E.L. Verkuyl in zijn B. Guarini's Il Pastor Fido [...], Assen 1971, p. 448, die tot de merkwaardige conclusie komt: ‘de Granida is wezenlijk antipastoraal’. De mogelijkheid van een eigen Hollandse variant van het Italiaanse herdersspel laat hij buiten beschouwing. Mevr. M.A. Schenkeveld-van der Dussen (Ntg 64, 1971, p. 433) kan in de Granida geen wezenlijke anti-pastorale zien. De aanvaarding van het herdersleven door Granida is voor haar een argument om een nauwe aansluiting van Hoofts toneelspel bij de Italiaanse pastorale te aanvaarden.

De Granida lijkt ‘het’ Renaissancistische pastorale drama voor de Hollandse 17e-eeuwers geweest te zijn. Dat wil ik hier proberen aan te tonen.

De kenmerken van het pastorale drama (ontleend aan Verkuyl) zijn de volgende.

1.	Het pastorale spel zet de toeschouwer het gedroomde beeld voor van een ideaal menselijk leven^1 (samenvallend met een ideale liefde^2 , beleefd door ideale menselijke figuren^3 (de ideale herder-hoveling en de ideale herderin-prinses, beide gezien in hun minnaarsrol), in een ideaal landschap^4 (Arkadia, met een bloeiend veld, een bron of beek, bossages, een berg of heuvel; dit Arkadia is transportabel).
2.	Het pastorale spel bevat allusies op het werkelijke leven.^5 Er zijn echter ook allusies van een ander, literair karakter, en wel reminiscenties aan de klassieke en de eigentijdse literatuur.^6 Deze literaire allusies verschijnen in de pastorale als ‘divertissement van erudiete hovelingen’ (Verkuyl p. 20), die vertrouwd zijn met klassieke literatuur (Verkuyl p. 19).
3.	Met het eerste, wezenlijke kenmerk hangt samen het voorkomen van muziek en dans in het pastorale spel (Verkuyl p. 19). Het is niet verwonderlijk, dat de eerste opera's tevens herdersspelen zijn.^7
4.	De liefde is het hoofdthema in het pastorale spel. In de Aminta van Tasso ontbreken zelfs neventhema's. ‘De Aminta is dan ook een spel van de irrealiteit, van de droom waarin de natuurlijke, prille liefde triomfeert’, aldus Verkuyl, p. 28. In de Pastor Fido van Guarini draait de intrige om het redding brengende huwelijk tussen de herder-halfgod Mirtillo, afstammeling van Hercules, en de herderinhalfgodin Amarilli, telg uit het geslacht van Pan.
5.	De heldin in het pastorale spel heeft een opvallende eigenschap; dikwijls is zij ‘de traditionele, emotioneel nog niet volgroeide, ego-centrische jageres en dienares van Diana’ (Verkuyl p. 28), de Silvia uit de Aminta. Van Amarilli, wier naam ‘bitter beminnen’ betekent (Verkuyl p. 44), kan hetzelfde gezegd worden. En op Granida, die haar bruidegom Tisiphernes en haar vader de koning heimelijk verlaat om te vluchten met Daifilo, is deze beschrijving toch ook van toepassing. In egocentriciteit doet Aspasia, die zichzelf met Diana vergelijkt om haar staatzucht te maskeren,^8 voor haar voorgangsters niet onder, zij is er eerder de overtreffende trap van.
6.	Er treedt in de pastorale drama's vaak een paar op dat als contrast moet dienen tegenover het ideale liefdespaar. In de Aminta vervullen de alleen nog sensuele

1 Het pastorale spel ‘blijkt de ernstige ondertoon to hebben van een lofzang op het ideale, gewenste, gedroomde leven in een Gouden Eeuw’, Verkuyl p. 21. Over het Beatus-ille-motief in onze 17e-eeuwse letteren mej. M.M. Prinsen, De idylle in de achttiende eeuw [...], Amsterdam 1934, p. 8-9. Het Italiaanse hofpubliek kan zich in het pastorale spel vergelijken met ‘het schone ideaal van een herderlijk leven en een pastorale liefde’, Verkuyl p. 19. ‘Op het toneel kan dan zinvol het ideale leven worden verbeeld’, Verkuyl p. 20.

2 Het hoogst bereikbare aardse geluk is in de liefde te vinden, derhalve is de liefde het ‘natuurlijke hoofdthema van alle pastorale poëzie’, Verkuyl p. 21.

3 De toneelherder verbeeldt de inwendige natuurlijke adeldom, waarmee de uitwendige adel van de toeschouwer-hoveling identificeerbaar is; over de werkelijkheidsallusie Verkuyl, p. 20 en 75-76, die de vermomming van de hoveling in herdersgedaante ‘travestie’ noemt. Binnen de herdersfiguur vallen ziele- en erfelijke adel samen: de herder is èn de nobele eenvoudige landman èn de nobele ontwikkelde hoveling. Het allusieve, naar de werkelijkheid (van het Italiaanse hof) verwijzende karakter van de herder maakt het m.i. noodzakelijk, dat in de pastor als ideale mens en ideale minnaar de twee ideaalbeelden sámenvallen: de minnaar-herder en minnaar-hoveling.

4 Het verbeelde ideale land lijkt Arkadia, maar blijkt transportabel naar de eigen omgeving te zijn om de indruk te kunnen wekken dat het gedroomde geluksland ook voor het publiek bereikbaar is, Verkuyl p. 21.

5 ‘Ook in de pastorale dramatiek [...] komen zinspelingen op de eigen omgeving [...] voor’, Verkuyl, p. 19. ‘Die toespelingen maken hem [= de toeschouwer-hoveling] duidelijk dat de herders op het toneel hovelingen zijn’, Verkuyl p. 19. Nu is identificatie van hoveling en herder mogelijk.
Mej. E.F. Wijsman, ‘Het kostuum van Dafnis’, Ntg 57 (1964), erkent dat zij de herdersfiguur raadselachtig vindt. De maskerade van de dichter en van figuren uit zijn omgeving blijft door het herderskostuum heen zichtbaar. Mej. Wijsman wenst de idylle, waarin het landleven zonder literaire allusies geschilderd wordt, te onderscheiden van de pastorale, waarin travestie een grote rol speelt. De vermomming is het spelelement in deze pastorale, de liefde - het algemene thema van de pastorale - vertegenwoordigt de ernst van het genre. De pastorale is toneelmatig gedecoreerd, want het landschap is steeds literair, d.w.z. geïdealiseerd. Over de pastorale als verkleedpartij ook mej. Prinsen, De idylle, p. 92-93. Mej. Wijsman ziet geen vermenging van twee ideaalbeelden tot een nieuw, literair ideaalbeeld van de herderhoveling als een ideaal mens in zijn minnaarsrol. J. te Winkel, De ontwikkelingsgang [...], deel III, Haarlem 19232, p. 147, ging de fantastische kant op: ‘Eigenlijk zijn zij nauwer verwant aan de boschnymfen en stroomnajaden en van de satyrs en faunen slechts door de meerdere reinheid van gevoel en hoogere geestbeschaving onderscheiden’; onhoudbaar t.o. noot 9. In de Hollandse liedboeken wordt een herder alleen nog maar als minnaar gezien, mej. Prinsen, p. 135.

6 De travestie (zie noot 3) is verklaarbaar uit zijn literaire afkomst, de pastorale lyriek van Theokritus en Vergilius, die vooral na Vergilius een allegorisch-allusief karakter heeft gekregen, Verkuyl p. 13, 19.

7 De Dafne van Rinuccini is gebaseerd op de Siciliaanse Dafnis- figuur, die van minnesmart sterft in Theokritus' eerste idylle. De eerste volwaardige opera, de Orfeo van Monteverdi - première in Mantua 1607 -, is gewijd aan de mythologische herder-minnaar-zanger Orfeus, die de onderwereld opzocht zoals Damon Lodippe in Cats' herdersspel Aspasia.

8 Zie mijn studie over de Aspasia van Cats, ook in dit tijdschrift, onder par. 3.b, lit. allusie 16.b.

[p. 34]

	liefde erkennende Dafne en Tirsi (Verkuyl p. 29) deze rol; in de Pastor Fido zou het merkwaardige duo Satyr-Corisca als contrast-paar kunnen dienen. In de Granida Daifilo-Dorilea (Gran., 1-254) en in Cats' Aspasia Philos-Cypryne (Asp., 1173-1244).
7.	Het pastorale spel als variant van de tragicomedie is een mengvorm van de tragedie en de comedie en ontleent aan beide genres een aantal kenmerken (Verkuyl, p. 90-93, 97-98).

Deze kenmerken zijn: de optredende personen moeten voornaam zijn;⁹ de handeling is ‘niet-voornaam’;¹⁰ de fabula is niet aan de realiteit ontleend maar wordt wel als waarschijnlijk gepresenteerd; breidelloze hartstochten zijn getemperd tot ingetoomde gemoedsbewegingen; er dreigt doodsgevaar als bij de voltrekking van een noodlot, maar tegelijkertijd wordt de afwending van dat gevaar medevoorbereid; de lach is niet losbandig, er is vreugde over bescheiden zaken; een vreugdevolle afloop, de ‘exitus felix’. Het ‘architectonisch doel’ van de tragicomedie (= ongeveer ‘de moraal’) is niet gelijk aan dat van het treurspel (nl. de katharsis van bij de toeschouwers opgewekt medelijden met de treurspel-held en vrees voor diens noodlot), maar is ontleend aan de comedie (nl. katharsis van de melancholie). Onder melancholie verstaat Verkuyl (p. 42, noot 10): ‘De melancholie wordt bij de toeschouwer opgeroepen door hem in het spel te confronteren met doodsgevaar, zonder dat hij gaat vrezen getuige te zullen zijn van een werkelijke dood’. Met andere woorden, een emotie, opgeroepen door het besef van de vergankelijkheid van al het aardse; dit besef mag echter niet de kans krijgen alle konsekwenties van de vergankelijkheid in een helder daglicht te plaatsen. Het ‘instrumentele doel’ van de tragicomedie is de imitatie van tragische en komische elementen, waarmee het eigenlijke doel van de comedie bereikt wordt: lichtzinnig vermaak. Verkuyl noemt het een zwakheid bij Guarini, dat de melancholie er maar nauwelijks aan te pas komt als gevolg van de eis, dat de angst voor doodsgevaar van meet af aan bestreden moet worden; daardoor komt de beoogde katharsis ook maar weinig uit de verf. Dit manco kan ook Hoofts Granida verweten worden.¹¹

Het herdersspel heeft een gemengde structuur, d.w.z. dat de goede zowel als de slechte personages een exitus felix beleven.¹² Daarenboven is de structuur complex, d.w.z. dat de lotswisseling pas plaatsvindt na een staatverandering en herkenning. De exitus felix moet in het herdersspel wonderlijk en verbazingwekkend zijn als contrast met een bijna verwachte exitus infelix, maar ook weer niet onwaarschijnlijk. Er moeten subtiele aanwijzingen gegeven worden voor de exitus felix o.a. door de afwisseling van tragische met komische scenes.

8. Er zijn enige formele eigenschappen te noemen: het pastorale spel telt vijf bedrijven; aan het eind van elk bedrijf volgt een reizang; er zijn intermezzi; er is min of meer eenheid van tijd; de handelingen spelen zich af in een arkadisch landschap dat niet altijd Arkadia hoeft te zijn;¹³ de openingsmonoloog fungeert als proloog.¹⁴

9. Een ‘conventioneel onderdeel van de intrige’ is een raadselachtig orakel in verband met een huwelijk (Verkuyl p. 42 noot 10); dat huwelijk schijnt het orakel te vervullen, hoewel de heldin dan met een onwillige bruidegom te maken krijgt

9 De ‘reges, principes’ van Scaliger e.a., zie W.A.P. Smit, Twaalf studies, Zwolle 1968, p. 24. De hoofdfiguren uit de Pastor fido zijn ook niet de eerste de beste herders, maar ideale minnaars van goddelijke afkomst; dat is wel iets meer dan hofadel! Dat Daifilo hoveling wordt en Granida herderin verbaast ons niet, zij waren al ideale herder-hovelingen (zie noten 3,5 en 23; ook noot 14 van mijn Aspasia-studie).

10 Nl. uit novellistische stof, dus niet-klassiek van inhoud, W.A.P. Smit, Twaalf studies, p. 23 met noot.

11 Daarentegen vindt er in de Granida wel een katharsis plaats in de ideële sfeer: in de ontwikkeling van Daifilo van een zinnelijke naar een zuivere, wijze minnaar.

12 Daarom mogen de voedster in de Granida en Majombe in de Aspasia niet gestraft worden en wordt tenslotte ook aan de roddelende hofjuffers in de Aspasia vergiffenis geschonken. Een inbreuk op deze regel in de dood van Ostrobas, de snoever zonder talent (zie noot 24).

13 Zie hiervoor de ‘definitie’ onder punt 1.

14 Over de funktie van de proloog A.G. van Hamel, Zeventiende-eeuwsche opvattingen en theorieën over litteratuur in Nederland, Utrecht 1973 (herdruk), p. 166-168; W.A.P. Smit, Van Pascha tot Noah, deel I, Zwolle 1956, p. 464-465.

[p. 35]

en de trouwe minnaar van de heldin teleurgesteld zal worden.¹⁵

Wanneer we nu de Granida van Hooft gaan toetsen op deze pastorale kenmerken, moeten we bedenken, dat Hooft zijn spel geschreven heeft onder de nog verse heugenis aan de theatervoorstellingen, die hij tijdens zijn verblijf in Italië had bijgewoond.¹⁶ Een diepe indruk moet op hem gemaakt hebben de ideële sfeer, waarin een ideale liefde getoond kan worden in een ideaal paar, een herder-hoveling en een herderin-prinses, dromerig-erotisch verliefd in een ideaal landschap, tot liefde gestimuleerd door herdersmuziek. Deze dronkenschap van een ideale liefde, daarvoor is de jeugdige Hooft uitermate gevoelig geweest, blijkens de gulle stroom van erotische poëzie in de jaren na zijn Italiaanse reis.¹⁷

Aan het eerste kenmerk van het herdersspel, zoals dat hiervoor geformuleerd is, voldoet de Granida alleszins. Daifilo is een ideale herder-hoveling, die tot in het laatste bedrijf zijn 50% herder-zijn niet opgegeven heeft (Gran., 1695-1702); hij blijft èn herder èn hoveling,¹⁸ in wie de ideale herder-minnaar en hoveling-minnaar samenvallen. Daifilo is dus niet een vermomde hoveling.¹⁹ Granida is een prinses, maar maakt een ontwikkeling door tot ideale herderin-minnares dankzij haar liefde voor Daifilo.²⁰ Als Granida met Daifilo vlucht, is haar transformatie tot herderin volledig. Het mag aan de ‘wonderlijke, verbazingwekkende’ exitus felix toegeschreven worden, dat tenslotte de prinselijke kwaliteiten in het ideale liefdespaar op de voorgrond treden, zoals in de Pastor Fido.

Het tweede kenmerk, dat van de literaire en biografische allusies, is grotendeels beperkt tot het eerste bedrijf, waarin de navolging van Guarini in alle bekende handboeken genoemd is.²¹

Muziek ontbreekt in de Granida niet: in het eerste bedrijf worden twee liefdesliedjes gezongen, de reizangen aan het slot van elk bedrijf zullen met muzikale begeleiding uitgevoerd zijn. De taal van de Granida is zelf al bijzonder klankrijk.

De liefde is ook in de Granida het hoofdthema.²² Evenals haar Italiaanse voorbeelden loopt de pastorale van Hooft op een ideaal huwelijk uit, en wel van het herderlijk-prinselijke paar Daifilo-Granida, dat een Utopia zal mogen regeren²³.

De hoofdpersonen in de Granida zijn ‘voornaam’ èn herderlijk, de handeling is novellistisch, de fabula fictief; de hartstochten zijn getemperd, alleen Ostrobas valt uit de toon;²⁴ in het vijfde bedrijf stelt het paar zich aan doodsgevaar bloot, maar de gelukkige ontknoping is al in het zonnige eerste bedrijf en in de reizangen in ruime mate voorbereid. Opvallend is de afwezigheid van komische scenes; Hooft zal van mening geweest zijn, dat deze in zijn spel afbreuk zouden hebben gedaan aan de poëtische atmosfeer. Humor ontbreekt overigens in al zijn spelen, behalve uiteraard zijn Warenar. Er is een exitus felix met gemengde structuur.²⁵ De katharsis van de melancholie is, hoe summier ook, verwerkt in de rei van jofferen (Gran., 1727-1754). Dat ook de Granida, als comedie, lichtzinnig vermaak zou willen geven, heeft vooral J.H. van den Bosch willen aantonen, maar zijn opvatting is aanvechtbaar.²⁶

Ook aan de formele eisen voldoet de Granida.

Ik kan tot geen andere conclusie komen, dan dat het Hoofts bedoeling ge-

15 Dit motief is in Aspasia's droom en in Damons voorspellingen verwerkt; zie par 3.d van mijn Aspasia-studie, sat. allusies 5 en 14. De onwillige bruidegom moest plaats maken voor een onwillige Diana-figuur, zodat de pastor fido Damon zijn houding moest aanpassen aan de Coridone uit Guarini's spel; Verkuyl, Pastor fido, p. 66-67.

16 Hooft heeft waarschijnlijk de beroemd gebleven uitvoering van de pastorale opera Euridice van Rinuccini op 6 okt. 1600 in Florence bijgewoond; H.W. van Tricht, P.C. Hooft, Arnhem 1951, p. 16; ook C.A. Zaalberg, Granida-uitgave in de Panthéonreeks, Zutphen 1956, p. VI-VIII.

17 Zie W.A.P. Smit, Hooft en Dia, Zwolle 1968.

18 De vermenging van herders- en hofleven komt in de Granida tot een synthese, L. Rens in SpL jg. XIV (1972) p. 203-206. Hyppolyta zegt in Shakespeare's Midzomernachtsdroom, begin vijfde bedrijf (vertaling Burgersdijk): ‘Maar al wat zij vertellen van deez' nacht, en hun gezindheid, zoo gelijk veranderd, moet meer zijn dan een spel der phantasie. Het toont verband, het wordt tot werklijkheid’. Zie ook par. 3.a, noten 11 en 14, van mijn Aspasia-studie.

19 Al gaat Hooft-zelf achter deze figuur schuil; zie hierna noot 21.

20 In haar monologen: Gran., 697-726, 845-874, 1127-1141.

21 De Granida bevat literaire allusies op Guardini's herdersspel; achter Daifilo en Granida gaan Hooft en Ida Quekels schuil, niet als vermomde hovelingen maar als ideaal liefdespaar; W.A.P. Smit, Hooft en Dia, Zwolle 1968.

22 Daarover F. Veenstra, ‘Enkele aspecten van de levens- en wereldbeschouwing der Renaissance’, in Geestelijke achtergronden bij enkele grote schrijvers, door J.C. Opstelten e.a., Den Haag 1958, en L. Rens, in SpL XIV (1972); ook G.S. Overdiep in de literatuurgeschiedenis van F. Baur e.a., deel IV, Den Bosch/Brussel z.j., p. 355-359; G. Kalff, Literatuur en toneel te Amsterdam in de zeventiende eeuw, Haarlem 1895, p. 215-217.

23 Aanvaarding van het Perzische rijk doet geen afbreuk aan Daifilo's wezen, ideale herder te zijn: hij wordt de wijze herder over een heel volk (zie noot 9). Het liefdesthema (zie vorige noot) is in de Granida gecombineerd met dat van de vorstenspiegel als prelude op de Geeraerdt van Velsen en Baeto; zie A. Zijderveld, Keur uit het werk, Amsterdam 1953, p. 199, over de Granida als vorstenspiegel. Over Hoofts idealen van huwelijk en staat Zaalberg, Granida-uitgave, Zutphen 1956, p. XVI. Hooft had al vroeg belangstelling voor vorstenplichten, vanaf zijn Ariadne in ieder geval, F. Veenstra, Bijdrage tot de kennis van de invloeden op Hooft, Assen 1946; ook de recente uitgaven van Hoofts Ariadne (par. 1.1.3 en 2.1.2) en Geeraerdt van Velsen (par. 1.3) door A.J.J. de Witte in de Panthéonreeks, Zutphen z.j.; over de wenselijk geachte retorische talenten van vorst en hoveling Zijderveld, ibidem, p. 199-209.

24 Hij heeft daarenboven geen retorisch talent; zie vorige noot en noot 12.

25 Zie noot 12.

26 J.H. van den Bosch, in zijn Granida-uitgave, Zwolle 1922, 4e druk, p. XXXII, citeert ‘Uw lusten is u als een wet’ (Gran. 369) en op p. XXIV stelt hij: ‘Er is noch wezenlijke moraal, noch waardige Philosophie in’. F. Veenstra (zie noot 22) en G.S. Overdiep (zie noot 22) stellen er het neo-platonische liefdesideaal bij Hooft tegenover; een definitieve afrekening met het verouderde standpunt van Van den Bosch geeft L. Rens, Een interpretatie van Hoofts Granida, SpL jg. XIV (1972).

[p. 36]

weest moet zijn, een eigen Nederlands pastoraal spel te schrijven over een ‘echte’ herder-hoveling en herderin-prinses als ideaal liefdespaar, en dat zijn tijdgenoten zijn Granida daarvoor ook hebben gehouden. Pas na de publikatie van de Granida in 1615 breekt een stroom van navolgingen los: Rodenburghs bewerking van Il Pastor Fido in zijn Trouwen Batavier (uitgave 1617), Bredero's Angeniet (onvoltooid nagelaten in 1618), Costers Ithys uitgave 1615²⁷), toneelspelen van J.H. Krul (vanaf 1623).²⁸

Het komt mij voor, dat Hoofts tijdgenoten en navolgers de Granida beschouwd hebben als het model van het Nederlandse pastorale spel in de 17e eeuw. Over de vraag, of Hooft zich metterdaad²⁹ volledig aan de ‘voorschriften’ van het Italiaans herdersspel gehouden heeft, hebben zij zich niet bekommerd.

Rheden, Margrietstraat 2 juni 1974

d.j.m. ten berge

27 Zie par. 3.b, lit. allusie 15, van mijn Aspasia-studie.

28 Zie par. 5 punt 3 en par. 7 met noot 71 van mijn Aspasia-studie.

29 Zie W.A.P. Smit, Twaalf studies, p. 8 met noot 3. Na F. Veenstra en L. Rens (zie noot 26 hiervoor) is de opvatting van J.A. Worp/W.A.P. Smit/P.E.L. Verkuyl (zie de aanhef van deze studie), dat de Granida antipastoraal is, wel achterhaald en verkrijgt de opvatting van G.A. Overdiep (zie noot 22) weer geldigheid: de Granida is een Nederlands pastoraal spel.