De Nieuwe Taalgids. Jaargang 68

[p. 455]

Hooftiana III

Twee prolepsisgevallen

Over prolepsis (zinsvervlechting) is laatstelijk geschreven door P. Brachin in een tweetal artikelen in de N.Tlg. (66, p. 59, ?7, p. 228), het eerste kort, vragend, het tweede rapporterend over de antwoorden op zijn twee vragen. Daarmee is dan weer eens de aandacht op dit boeiende syntactische verschijnsel gevestigd, al kwam het niet tot een communis opinio. Na lezing en herlezing is er geen harmonie te ontdekken in de zang van deze 9 vogels, die ieder zingen zoals ze gebekt zijn. Ik heb op Brachin's vragen niet gereageerd - het kwam er niet van -, maar herinner me nog levendig mijn gedachte bij de lezing ervan: Maar dat is toch een doodgewone, nog steeds levende, oude constructie? Ik wil hier slechts kort ingaan op het laatste deel van het tweede artikel, waar even de oorsprong van deze zinsvervlechting aan de orde komt. Ik schaar mij graag bij degenen die pleiten voor een zelfstandig ontstaan van de constructie in het nederlands. Sinds de oudste overlevering van onze taal vinden we deze prolepsis, die mij dunkt zich als volgt heeft ontwikkeld:

Zodra iemand een relatieve zin opbouwt, waarin hij tevens wil aangeven dat hij wat in de rel. zin staat, gehoord heeft of gevoeld enz. (verba dicendi, putandi, sentiendi: vgl. Brachin, 230) treedt noodwendig prolepsis op, doordat het rel. pron. dat subjekt is van de objektszin van de rel. bijzin (ik beperk mij tot het geval dat door Brachin wordt behandeld: type: De woorden die ze weten dat nutteloos zijn (Brachin 228)) onmiddellijk achter zijn antecedent moet komen, waardoor de objektszin bij ik hoor, zeg, weet enz. schijnbaar onderwerploos wordt. Aldus:

a	De man die 't gedaan heeft,...
b	Ik hoor dat de man 't gedaan heeft.
c	De man die ik hoor dat 't gedaan heeft,...

(vervlechting door b tot rel. bijzin te maken; daarbij ‘verspeelt’ men onherroepelijk het (demonstr.) onderw. van de objektszin bij ik hoor, dat immers als relativum achter de man moet komen en kweekt een objektszin, waarvan men het onderwerp moet opdiepen uit het voor die objektszin staande brok van die rel. bijzin.

Men lette erop dat die ik hoor dat 't gedaan heeft een rel. bijzin is, waarin het onderw. ik is, de persoonsvorm (gezegde) hoor en het er wonderlijk uitziende objekt die dat 't gedaan heeft.

Deze prolepsisgevallen komen bij Hooft (en Huygens) veelvuldig voor. Ik volsta met één voorb. (Ned. Hist., uitg. 1703, p. 4 onderaan):

't handhaaven der plakkaaten..., die men zeidde, dat... maghtighe meenighte van menschen... 't leeven gekost hadden. (daarnaast vaak het type met acc. c. inf. dat hier luiden zou:... die men zeidde maghtighe meenighte van menschen 't leven gekost te hebben.)

Het is ook mogelijk dat een demonstratief pron., of een substantiefsgroep met een tertiaire voorbep. proleptisch wordt gebezigd:

Die (man) hoor ik dat 't gedaan heeft.

De voorzitter zeggen ze dat nog komen moet.

Het verschil met het boven behandelde type is dat er nu geen enkele dwang aan-

[p. 456]

wezig is en de prolepsis slechts de expressiviteit dient. Men kan evengoed zeggen: Ik hoor dat die (man) 't gedaan heeft. Ze zeggen dat de voorzitter nog komen moet.

Hiermee komen we een beetje dichter bij het eerste bijzondere geval van prolepsis bij Hooft dat ik wil behandelen. In een Brief aan Baak van 4 sept. 1630 (Van Vloten II, nr. 263, p. 77) schrijft hij over voorbereidingen voor een ontvangst van de prins op Muiden, waaraan o.a. een busschieter en de organist Sweeling te pas moeten komen. Gemachtigden van Burgemeesters zullen niet komen voor de prins in Muiden is, maar (Hooft gebruikt ende) de Busschieter gelyk ook Sweeling waer van noode, dat ze gereed waeren tegens mijn ontbieden: te weeten 'sdaeghs te vooren.

De zin ziet er wonderlijk uit. We merken op

a	dat de B.... Sweeling niet onderwerp zijn bij de persoonsvorm waer
b	dat de B.... Sweeling worden hervat in ze

Daarmee zijn we bij het type prolepsis met hervatting: niet het franse type: Un style qu'on ne peut nier qui soit reconnaissable (Brachin p. 59), dat in het nederlands m.i. moet beschouwd worden als een ongrammaticale aberratie van verwarde sprekers: De ongehuwde vrouw die een huwelijk aangaat met iemand die ze weet die al getrouwd is (Brachin p. 229), maar meer lijkend op het zeker even afkeurenswaardige indien al niet onmogelijke type:

Die man hoor ik dat hij 't gedaan heeft. Die man hoor ik dat ie z'n vrouw verlaten heeft. Met prol. obj.: Die man hoor ik dat z'n vrouw 'm verlaten heeft.

Voor een analyse van Hooft's zin hebben we te bedenken dat hij geregeld na zinsopenend ende (ook wel en) inverteert, Subjekt van de zin is: dat... vooren. Dit staat achter het gezegde waer van noode; de Busschieter gelyk ook Sweeling staat proleptisch. Zonder prolepsis zou Hooft geschreven hebben: ende waer van noode dat de B. gelyk ook Sweeling gereed waeren... Zulke zinnen komen bij hem meermalen voor.

We hebben trouwens met een heel andere constructie te maken: er is geen objektszin binnen de rel. bijzin, maar er is slechts een subjektszin, waarvan het onderwerp naar voren gerukt is, apart gezet, wat hervatting noodzakelijk maakt. Men zou kunnen vergelijken:

Die mannen daar, 't zou nodig zijn dat ze erheen gingen, waarin die mannen daar geen zinsdeel (subjekt) is, maar een deel van de zin, waarin gepresenteerd wordt, wat later functioneel (zinsdeel) wordt in een pronomen. (Vgl. mijn artikel Enkele opmerkingen over de bijstelling, N.Tg. 68, p. 136). Hooft's zin wordt extra gecompliceerd door het ontbreken van 't en de inversie na ende, zodat een Hooftiaanse omzetting van onze laatste zin zou luiden:

en die mannen daar zou nodig zijn dat ze erheen gingen.

Het zij mij vergund in dit Hooftianum even te wijzen op een tweetal prolepsis-gevallen met herhaling bij Huygens:

Cluyswerck vs 156: (naar Worp, VIII, p. 312)
en cijfferen hem toe
Wat recht en redlichheit bevelen datmen 't doe

[p. 457]

Er is prolepsis van het objekt Wat (= datgene wat) van de objektszin bij bevelen: datmen 't doe. Dit proleptische objekt wordt herhaald door 't.

Oogentroost vs 38 (naar Korenbloemen 1672, I, p. 258)
...................... ic schrijf met een mat oogh,
Dat God weet of het meer of min dan 't uwe doogh:

Er is prolepsis van het subjekt dat van de objektszin bij weet: of... doogh. Dit subjekt wordt herhaald door het (Het verschil dat, het vloeit voort uit het verschil relativum bij oogh (dat) en nietaanwijzend subjekt het (pers. vnw.) in: of het enz.)

Een tweede geval van eigenaardige prolepsis is (Ned. Hist., uitg. 1703, p. 236): Welke ooverdaadt en zeedeschennis dat onder ons nemmer plaats grype, voortaan de Godlyke voorzienigheyt wel vuurighlyk te bidden staat.

De wensende onderwerpszin Welke... grype, relatief aangesloten bij het voorgaande, vertoont een prolepsis van het subjekt ervan: Welke... zeedeschennis. Door de rel. aansluiting moet dit onderwerp van de onderwerpszin vooraan komen met het gevolg dat achter het voegwoord dat, dat de onderw. zin zou moeten inleiden, het onderwerp ontbreekt. Dit is een staal van puur-latinistische zinsbouw. Vgl. quae crimina ne unquam inter nos fiant, . ..).

f.l. zwaan