De Nieuwe Taalgids. Jaargang 66

[p. 24]

Hoeveel zijn twe iden?
Over de datering van fragment C van Reynaert II

Ernst Martin besluit zijn beschrijving van fragment C van Reynaert II (het fragment-Van Wijn) in de inleiding van zijn uitgave¹: ‘Eine nicht ganz klare Unterschrift gibt das Jahr 1475 (1477?) an’. En dan volgt het slot van C dat ik citeer naar de diplomatische editie-Hellinga:

⁺Dit boec is ghescreuen in die tiden
Doemen screef m cccc lxxv ende twe iden
⁺Op onser vrouwen avont inden oest
God moet wesen onser alre troest

Amen

Toen ik deze tekst indertijd las, moest ik het tot mijn spijt met Martin eens zijn, dat dit slot niet erg duidelijk was. Wat en hoeveel konden die twe iden zijn? Een vertaling van het Latijnse idus, dat als ide blijkens MNW III 784 in data voorkwam, had geen zin; dan had er iets moeten staan als ter tweder ide, en dan moesten er twee dagen van de 13e of de 15e van de maand afgetrokken worden. En dat zou weer niet kloppen met onser vrouwen avont inden oest. En waarom dacht Martin aarzelend aan 1477 als mogelijkheid naast 1475, waar hij zich blijkbaar voorlopig aan wilde houden? Waarschijnlijk had hij aangenomen dat in deze context achter het jaartal en voor de dag van de maand dit jaartal dat eindigt op ‘v’ alleen met enkele jaren kon worden uitgebreid. Het getal twe was gegeven dus zouden iden op de een of andere wijze wel het equivalent voor jaren moeten zijn.

Ik liet de vraag rusten tot ik dezer dagen de catalogus van de Reinaert- tentoonstelling in het Instituut De Vooys doornam en het probleem opnieuw tegenkwam en ook als probleem genoteerd vond - en wel voorzichtiger dan bij Martin - nl. ‘14 augustus 1475?’² Die twee vraagtekens achter twee verschillende jaartallen en die twe iden vroegen om een oplossing. En die moest er zijn! Het was onaannemelijk dat een kopiist nu juist een fout zou maken in de vier regels die van hem zelf waren van de 7796 die hij had geschreven, namelijk de datering van de voltooiing van zijn kopiistenarbeid. De kopiist heeft dus een mededeling gedaan waarvan hij verwachtte dat deze begrepen werd. Maar we mogen ook aannemen dat hij zijn mededeling verborgen gaf; dat paste in de cultuur van zijn tijd, en dat verklaart waarom de tekst ons voor problemen stelt.

De vraag is nu, waarom is de kopiist niet doorgegaan met zijn datering in romeinse cijfers? Was dat terwille van het rijm? Immers als hij nog twee jaren op die plaats had willen toevoegen en hij had ‘.ii.’ of ‘.ij.’ geschreven, dan waren die tekens als twee uitgesproken, zoals m dusent is. Als hij deze i's echter in zelfnoemfunctie wilde gebruiken, dan moest hij ze voluit schrijven, en al naar zijn behoefte aan rijm had hij het getal in de zelfnoemfunctie kunnen gebruiken of de letter voor

1 Reinaert; Willems Gedicht Van den Vos Reinaerde und die Umarbeitung und Fortsetzung Reinaerts Historie. Herausgegeben und erläutert von Ernst Martin. Paderborn, 1874. blz.VII.

+ 7793

+ 7795

2 Reinaert de vos. Tentoonstelling (29 september 1972 - 28 februari). Instituut De Vooys, Emmalaan 29, Utrecht. Naar de Letter 5. blz. 13 en 21.

[p. 25]

dat getal, dus ‘twe eenen’ of ‘twe ien.’ Hoe komt hij nu aan iden? Wel, in een tijd dat de intervocale d al wel uitviel in de uitspraak, maar weinig in het schrift en kennelijk als niet-correct taalgebruik werd ervaren, zoals blijkt uit de hypercorrecte d die in de 15e eeuw vooral in Holland voorkomt³, heeft de kopiist van .ii. iden gemaakt door, spelend met de vormen, zoals in die tijd verwacht kon worden - zeker in een Reynaert-tekst - een hypercorrecte d in te voegen. Daarbij heeft hij waarschijnlijk ook nog gespeeld met het homonieme ide, de vertaling van idus, dat juist in een datum verwacht kon worden. En de tijdgenoot die zo ontwikkeld was dat hij dit lezen kon, diende te begrijpen dat deze tekst voltooid werd op 14 augustus 1477.

Dit leek mij een zinvolle oplossing, die ik de inrichters van de tentoonstelling voorlegde. Merkwaardigerwijze bleek mij toen, dat ook drs. J.Ph. van Oostrom hun dezelfde oplossing had voorgelegd⁴. Dit was weliswaar geen bewijs voor de juistheid van de redenering, maar toch wel een versterking daarvan.

Maar voor deze ontdekking gepubliceerd kon worden, moest worden nagegaan wat er in de literatuur over dit probleem te vinden was.

Deschamps geeft in zijn Middelnederlandse handschriften⁵ bij zijn beschrijving van het fragment Van Wijn op: ‘Holland, 1475’. Voor hem geen vraagteken, hoewel hij het slot citeert. Mogelijk doet hij dit op gezag van G.I.Lieftinck die in de Bouwstoffen van het Middelnederlandsch Woordenboek⁶ onder nr 1070 ook ‘1475’ opgeeft. Toch blijkt Hellinga in een overzicht van de verhouding van de bronnen het fragment Van Wijn zonder vraagteken op 1477 gedateerd te hebben⁷. Jammer genoeg wordt daar geen toelichting bij gegeven, maar daar leende dit in een Bijlage meegedeelde overzicht zich niet toe.

Ook Muller⁸ blijkt het fragment te dateren op 1477 en hij verwijst daarbij naar Martin's editie van 1874, naar diens uitgave van de Darmstadtse fragmenten (E) van 1889 en de Nederlandsche geschiedzangen van Van Vloten.

Voor de zekerheid gaan we ook nog bij Jan te Winkel te rade, en het blijkt dat hij het probleem duidelijk heeft gezien, want hij schrijft zonder vraagtekens ‘een

3 A. van Loey: Middelnederlandse spraakkunst. II, Klankleer. 5e herz. uitg., Groningen, 1968, par. 115g; en A. van Loey: Schönfelds Historische grammatica van het Nederlands. 8e dr. Zutphen, 1970. par 37.

4 Ik stel er prijs op de Heer Van Oostrom hier te bedanken voor het prettig overleg dat plaats vond bij het tot stand komen van dit artikel, en voor zijn bereidheid enkele werken te controleren op mogelijke aanvullende gegevens.

5 J.Deschamps: Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Tweede herziene druk. Leiden, 1972, nr 23b.

6 E.Verwijs en J.Verdam: Middelnederlandsch woordenboek. Voltooid door F.A.Stoett. Tiende deel: Tekstkritiek van J.Verdam en Bouwstoffen, eerste gedeelte (A-F) door Willem de Vreese, tweede gedeelte (G-Z) door G.I.Lieftinck, 's-Gravenhage, 1927-1952.

7 W.Gs.Hellinga: Naamgevingsproblemen in de Reynaert, Amsterdam, 1952. Bijdr. en Med. d. Naamk.-comm. K.N.A.W. III. blz.19.

8 Van den vos Reinaerde. Critisch uitgegeven door J.W.Muller... derde herz. dr., Leiden, 1944, blz.77 aant.14.

[p. 26]

HS. van 1475 of 1477’⁹, maar hij geeft geen nieuwe verwijzingen, zodat we het door Muller gewezen weggetje verder afzoeken en bij Martin's editie van Reynaert E¹⁰ terecht komen. Daar lezen wij als een aanvulling op zijn datering die hij in zijn uitgave van 1874 had gegeven: ‘Steynmeyer in der Jenaer Lit.Zeitung 1874 wies darauf hin, dass Haupt Altd.Bl.1,1 twe idem wohl nur = zwei I, also II sind; womit meine vermutungsweise Datierung 1477 gesichert wäre’. Waarom schrijft Martin nu idem? Een onverwachte complicatie. Immers, redeneert hij, of Steynmeyer, of Haupt nu dat voor iden moet gelezen worden idem? Dus toch tekstkritiek op dit authentieke stukje tekst van de kopiist? En wat moeten we dan van het rijm denken? En hoe luidt dan de redenering? Zoiets van twee maal hetzelfde is twee? Of hebben we juist op dit belangrijke punt een drukfout die Martin heeft laten staan? En als Muller naar deze plaats verwijst, waarom corrigeert hij dan niet?

Voor we echter de Jenaer Literaturzeitung of de Altdeutsche Blätter ter beschikking hebben, raadplegen we Van Vloten, benieuwd wat hij aan de discussie zal kunnen toevoegen. Dit blijkt een gedichtje te zijn dat hij in zijn Geschiedzangen citeert naar Matthaeus' Analecta II¹¹.

Een gesp op een tes
Vier ooren aan een vles
En een balck in een huys
Lach hertoch Karel voor Nuis
En twee ii daer bi
Bleef hertoch Karel voor Nanci

Van Vloten geeft hier de volgende noten bij: gesp: CIƆ, ooren: CCCC en huys:?

De uitkomst van dit raadseldicht staat vast, want de belegering van Nuis vond plaats in 1475, maar het is mij niet helemaal duidelijk hoe ik een L als een fles kan zien en een V als een balk in een huis¹². Maar ook hier wordt ii als zelfstandig naamwoord in een dateringsspel betrokken, al is twee ii feitelijk dubbel en moet er 2 opgeteld worden bij 1475 om het jaartal te krijgen waarin Karel de Stoute bij Nancy sneuvelde. Deze door Muller verschafte plaats bewijst dit vroege gebruik van letters in zelfnoemfunctie en versterkt de veronderstelling dat ook de kopiist van C speelde met de vormen toen hij zijn werk dateerde.

In de recensie van Martin's Reynaert-editie van 1874 wijst E.Steynmeyer¹³ naar aanleiding van het vraagteken achter 1477 met instemming naar de Altdeut-

9 J. te Winkel: Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde van Middeleeuwen en Rederijkerstijd, Haarlem, 1922 (Ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. Haarlem, 1922-1927. 7 dln. I, blz. 393, noot 1.

10 Ernst Martin Neue Fragmente des Gedichts Van den Vos Reinaerde und das Bruchstück Van Bere Wisselauwe, Strassburg, 1889. blz.30.

11 Nederlandsche geschiedzangen. Naar tijdsorde gerangschikt en toegelicht door J. van Vloten. Amsterdam, 1864. I, blz. 109.

12 Mogelijk zou ook zijn, dat de balk de L en het huis de V zou aanduiden.

13 Jenaer Literaturzeitung. Im Auftrag der Universität Jena herausgegeben von A.Klette. I (1874), nr.33 (15 aug.), art.480, blz.510.

[p. 27]

sche Blätter en de vorm idem komen we niet tegen. Dat blijkt aldaar evenmin het geval in de opmerkingen die Moriz Haupt maakt naar aanleiding van Grimm's Reinhart Fuchs¹⁴. De vorm idem bij Martin mogen we als een merkwaardig incident ter zijde schuiven, een drukfout, een vergissing, een zetter die iden niet kent en idem leest, wat Martin dan ontgaat en ons even van het spoor afleidt.

Maar Haupt had het probleem door! Alleen maakt hij er zich wel makkelijk af: ‘en̄ twe iden ist vielleicht nichts anderes als und zwei I, so dass die Handschrift am 15 August 1477 vollendet wäre’. Op die 15e augustus komen we nog terug, maar nu we daar de oplossing in een paar regels genoteerd vinden, vragen we ons toch wel af of Haupt dit door had als een gecompliceerd spel, dat toch enige taalkundige verklaring vereiste, of dacht hij - waarschijnlijk kende hij het Middelnederlands veel minder goed dan Jacob Grimm - dat het meervoud van i in het Mnl. iden luidde? Of was het enkelvoud van iden dan it of ide met de betekenis ‘i’? Dat de functie het getal 1 was, heeft hij in ieder geval begrepen.

Grimm was er rond voor uitgekomen dat de datering van het fragment hem niet duidelijk was. In zijn Reinhart Fuchs¹⁵ schrijft hij naar aanleiding hiervan: ‘diese zeitrechnung ist mir unklar; soll idus hier auch für 15 tage oder einen halben monat stehen dürfen, so weiss ich nicht was oest d.i. ôst, ôgst (august) soll und unser frauen abend (der 25 merz)? vermutlich ist unser frauen himmelfahrt (15 aug.) gemeint’. Grimm kon zich permitteren mee te delen wat hij niet begreep. Het is m.i. imponerend hoe hij de vorm oest herkent met de geringe hulpmiddelen die hem toen ter beschikking stonden, maar de datum is 14 augustus, zoals ook de catalogus van de Utrechtse tentoonstelling opgeeft, omdat avont op de dag voor het feest van de heilige valt. Dat slot, dat voor Grimm dus niet duidelijk is, laat hij (daarom?) weg uit de tekst¹⁶.

Nu we eenmaal het spoor terug volgen, willen we ook weten wat Van Wijn van de datering van het fragment vond. Wij moeten daarbij bedenken, dat hij in 1800 als oudste versie alleen de proza-incunabel van 1479 kende. Hij deelt ons dan mee¹⁷, waarbij nu vooral de vele komma's opvallen: ‘De eerste Nederduitsche druk is, al in 1479, te Gouda, by Gerard Leeu, vervaardigd, in onrym. Doch dat men, bevoorens, reeds eene vertaaling in rym hadt, bleek my, toen ik, agter een, door my, voor eenige jaaren, gekogt HS. van de gulde Legenden der Heiligen, een Fragment van dit Stuk vondt, op welks einde men leest (...)’; en dan volgt niet geheel nauwkeurig het slot van C. Voor Van Wijn was 1475 ende twe iden in ieder geval ouder dan 1479, want op grond hiervan besluit hij terecht, dat er een oudere versie van de Reynaert bestaan moet hebben.

14 Moriz Haupt und Heinrich Hoffmann, Altdeutsche Blätter, 1836, dl I, blz.1, Moriz Haupt, ‘Zu Jacob Grimms Reinhart Fuchs’.

15 Reinhart Fuchs. Von Jacob Grimm. Berlin, 1834. blz. CLXI, noot 2.

16 t.a.p. blz.267.

17 Henrik van Wijn: Historische en letterkundige avondstonden (...). Amsterdam, 1800. blz.273.

[p. 28]

In de door Gaedertz uitgegeven correspondentie van Grimm en Van Wijn¹⁸ vinden we niets over de datering van het fragment. Wel dringt Grimm voortdurend aan om een afschrift of de toezending van het origineel, maar dat kost moeite. In een brief van 27 oktober 1812 schrijft Van Wijn, die dan al een oude man is, in het Frans, dat hij een uitgave (édition) van 1478 (en nu zet ik een vraagteken) van de Reynaert enige tijd geleden aan een vriend heeft geleend, maar ongelukkiger wijze kan hij zich niet meer herinneren aan wie¹⁹. Maar hij is wel bereid eventueel het een en ander te citeren.

Gaedertz neemt aan in een toelichting op de brieven, dat hier het handschriftfragment bedoeld zou zijn, waar Hoffmann von Fallersleben in de Konst en Letterbode van 1822 over geschreven heeft en die ‘das Bruchstück Reintje de vos in 's Jahr 1477 setzt’²⁰.

Zou Hoffmann von Fallersleben...? Ja, inderdaad. Hij heeft het niet over een onbekende editie van 1478, maar over het fragment Van Wijn. In een overzicht van ‘oud Hollandsche Dichtwerken’ behandelt hij onder nr 18 Reintje de vos; 18a betreft dan het Comburgse handschrift en onder 18b staat genoteerd: ‘Zes papieren bladen van den jare 1477 (niet 1475) fol. ontdekte van Wijn den 16 Januarij 1780, en bewaart die sedert in zijne verzameling. Twee afschriften zijn daarvan genomen, het eene door Prof. Tydeman voor Jak.Grimm en het andere door Prof. Ten Broecke Hoekstra²¹.’

Hoffmann von Fallersleben is zeer positief in zijn datering met de nadrukkelijke toevoeging ‘niet 1475’. Hij moet daar zijn redenen voor hebben gehad, maar door de afwezigheid van een toelichting kunnen wij die overwegingen niet controleren.

Heeft Grimm deze artikelen nooit gezien? In ieder geval is de datering als het fragment 54 jaar na de ontdekking eindelijk wordt gepubliceerd weer ‘unklar’. En 150 jaar na de eerste juiste datering moeten we vaststellen dat er blijkbaar nogal wat kennis verloren is gegaan. Muller had de gegevens in handen, en hij vermeldt de juiste datum, maar zonder te verklaren waarom de kopiist twe iden schreef. Vond Muller dit met zijn verwijzing naar het rijmpje bij Van Vloten al voldoende toegelicht, of vond hij iden als meervoud van i toch vreemd? In ieder geval staat er een foute datum in ons handschriftenapparaat, de Bouwstoffen en Deschamps²².

18 Briefwechsel von Jakob Grimm und Hoffmann-Fallersleben mit Hendrik van Wijn, nebst anderen Briefen zur deutschen Litteratur. Herausgegeben und erläutert von Karl Theodor Gaedertz. Bremen, 1888.

19 t.a.p. blz.9: ‘Ayant prêté, Monsieur, l'édition de Reintje den vos (de l'an 1478) à un de mes amis il y a quelque temps j'ai le malheur d'avoir oublié à qui’.

20 t.a.p. blz.53.

21 Onder de naam Hoffmann van Fallersleben staat een artikel ‘Vervolg en slot der opgave van oud Hollandsche Dichtwerken’ in de Algemeene Konst en Letterbode, voor het jaar 1822, dl I, no.6, Vrijdag den 8sten Februarij.

22 Ook de ‘reynaert-documentatie’ bevatte deze gegevens niet. Deze documentatie is indertijd opgezet door prof.dr.W.Hellinga en mij. Hieraan is enige tijd intensief gewerkt door drs. A.M. Duinhoven en een candidaat-assistent, maar het werk hieraan ligt al sedert een aantal jaren praktisch stil. Er is dan ook geen sprake van dat ‘deze arbeid bijna (is) voltooid’, zoals dr. L. Peeters op het colloquium te Leuven over het dierenepos in de middeleeuwen, buiten de voorkennis van de initiatiefnemers van deze documentatie, heeft meegedeeld blijkens het verslag van L.M. van Dis Ntg 65 (1972) blz. 318.

[p. 29]

Er was een tentoonstelling met een terecht teruggekeerd vraagteken voor nodig om te ontdekken wat al bekend was. Deze jacht op ‘twee eentjes’ - op zichzelf passend bij de Reynaert - wordt hopelijk gerechtvaardigd als blijk van erkentelijkheid voor de boeiende ‘reeks kleine tentoonstellingen’ die de werkgroep ‘Textus sub tecto’ verzorgt. De buit is gering: twee eentjes blijken twee i-tjes, en die i-tjes waren er al. Wij hebben er slechts de puntjes op gezet en brengen deze naar de vossejagers in Utrecht nu het seizoen nog open is.

Amsterdam, oktober 1972

F. LULOFS