De Nieuwe Taalgids. Jaargang 63

[p. 28]

De varianten in de editie-1618 van Bredero's Spaanschen Brabander

Hoe noodzakelijk een grondig bibliografisch onderzoek van de oude drukken van Bredero's werk wel is, toont het artikel van H. Prudon, De oudste druk van Bredero's Spaanschen Brabander Ierolimo in De Nieuwe Taalgids van september 1969.

Prudon heeft uitermate nuttig werk gedaan door de tijdrovende collationering te verrichten van vier exemplaren van de Spaanschen Brabander-editie die bij Unger als B resp. B* (gedeeltelijk) wordt aangeduid.

Hij schiet echter tekort bij het trekken van conclusies uit het door hem verzamelde materiaal. Mijn voornaamste bezwaren zal ik hieronder weergeven.

Prudons opvallendste fout is dat hij uitgaat van het complete exemplaar als eenheid van drukken en corrigeren.

Behalve uit zijn mededeling over een beschadiging in het zetsel ‘nadat een aantal exemplaren - waaronder B1 - waren afgeleverd’¹, blijkt dit uit de wijze waarop hij zijn conclusie over de verhouding van B1 en B2 formuleert: ‘Ik acht het dan ook gerechtvaardigd te besluiten dat B2 een verbeterde versie is van B1.’² Men vergelijke met deze uitspraak die van McKerrow: ‘It is therefore quite unscientific to speak of a more or less corrected copy of a book - unless indeed it only consists of a single sheet, or, indeed, as we shall see later, of a single forme.’³

Dat de vorm (de pagina's gedrukt op één zijde van een vel⁴) de eenheid is waarmee we te maken hebben bij onderzoek naar dit soort correctie op de pers, is overtuigend aangetoond door McKerrow in zijn editie van Barnes's Devil's Charter (1904)⁵ en is sindsdien een gemeenplaats in de bibliografie.⁶ De simpele tweedeling van ‘een verbeterde versie’ en een ‘niet-verbeterde versie’ van een druk zou men alleen kunnen maken, als er maar van één enkele vorm (in de betekenis uit de vorige zin) van deze druk, naast ongecorrigeerde afdrukken, afdrukken zouden bestaan die in slechts één correctiefase gewijzigd waren. Bij elke verdere fase van correctie-op-de-

1 H. Prudon, NTg. 62, p. 381.

2 H. Prudon, NTg. 62, p. 381-2.

3 R.B. McKerrow, An introduction to bibliography for literary students. Oxford 1960. Reprint from 2nd impr. 1928, p. 209.

4 Bij een editie in quarto, waarmee we hier te maken hebben, bevat de ene zijde van het vel - de buitenvorm - de pagina's 1recto, 2verso, 3recto en 4verso, de andere zijde - de binnenvorm - de pagina's 1verso, 2recto, 3verso en 4recto. Het bedrukte vel wordt eenmaal horizontaal en daarna eenmaal verticaal gevouwen tot een katern van 8 bladzijden. Zie: R.B. McKerrow. An introduction to bibliography, p. 14-18, 29-37, en W. GsHellinga. De drukgeschiedenis van het Epitalameon van Jan van der Noot. In: Jan van der Noot. Epitalameon, oft houwelycx sanck voor Otto van Vicht en Cornelia van Balen (1583). Inl. en aant. van W.A.P. Smit. Met een bijlage over de drukgeschiedenis door W. GsHellinga. Zwolle 1953. Zw. dr. en herdr. 5. Op p. 65-6 wordt een ‘Verklaring van enkele der gebruikte vaktermen’ gegeven.

5 Barnabe Barnes. The Devil's Charter. Ed. from the quarto of 1607 by R.B. McKerrow. Louvain etc. 1904. Materialien zur Kunde des älteren Englischen Dramas vi. p. xv-xvi.

6 W.W. Greg. The editorial problem in Shakespeare. A survey of the foundations of the text. Oxford 1942, p. xlviii.

[p. 29]

pers in deze of een volgende vorm verdubbelt het aantal mogelijke combinaties van gecorrigeerde en ongecorrigeerde afdrukken in de uiteindelijke exemplaren.¹

Van de gevolgen van een correctie-op-de-pers in verschillende fasen vindt men een duidelijk voorbeeld in Hellinga's Kopij en druk.² Tot welke gecompliceerde resultaten dit alles kan leiden, heeft Hinman aangetoond voor de First Folio-editie van Shakespeare.³

Dat het geval van de Spaanschen Brabander niet tot de simpelste behoort, wordt duidelijk uit het feit dat de vier exemplaren die Prudon onderzocht heeft, alle van elkaar verschillen èn uit zijn bevinding dat er in de correctie ook nog verschillende fasen te onderscheiden zijn.⁴

Het is zeer wel mogelijk dat het beeld van de drukgeschiedenis van deze editie nog een stuk ingewikkelder zou zijn geworden, als een groter aantal exemplaren in de vergelijking betrokken had kunnen worden. Helaas zijn er voor zover bekend slechts zeer weinig overgeleverd. Zelfs als de gegevens van het tweede exemplaar uit Amsterdam⁵ en het exemplaar uit Parijs⁶, die Prudon wel in zijn onderzoek had moeten betrekken, aan het geheel worden toegevoegd, zal er nog wel veel onzeker blijven. Die vormen bijvoorbeeld die in de overgeleverde exemplaren geen varianten hebben, kunnen evengoed in ongecorrigeerde staat als in een eerdere of latere fase van correctie verkeren.

Dat we niet te maken hebben met meer of minder correcte exemplaren van druk B, maar met combinaties van vormen in verschillende fasen van correctheid, blijkt al uit het variantenmateriaal dat Prudon ons aanbiedt. Dit heeft namelijk betrekking op slechts 6 van de 18 vormen waaruit deze druk bestaat. En alleen de buiten- en binnenvorm van vel D tonen een gecompliceerd beeld van varianten in vrij groten getale, varianten die ingrijpen in de tekst, en verschillende fasen van correctie. Dat het incomplete exemplaar van de Koninklijke Bibliotheek (B3) de 4 in dit exemplaar aanwezige vormen van deze 6 telkens in de ‘laatste’ redactie bevat⁷, berust hoogst-

1 R.B. McKerrow. An introduction to bibliography, p. 210-12.

2 W. GsHellinga. Kopij en druk in de Nederlanden. Atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie. Met twee inleidende studies van H. de la Fontaine Verwey en G.W. Ovink. Amsterdam 1962, p. 149-50.

3 Ch. Hinman. The printing and proof-reading of the First Folio of Shakespeare. Oxford 1963. 2 vol. Speciaal I p. 226 vgg.

4 Ik heb Prudons gegevens niet gecontroleerd en neem ook voor het volgende aan dat zijn lijsten van varianten compleet zijn voor de desbetreffende exemplaren.

5 Blijkens de genoteerde varianten is Prudons ‘B1’ het exemplaar Port. toon. 57-17 van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek. Het is hem blijkbaar ontgaan dat deze bibliotheek een tweede exemplaar bezit onder de signatuur 461 F 8⁵. Helaas ontbrak mij de tijd deze exemplaren te collationeren. Wel heb ik ze vergeleken op de door Prudon al genoteerde varianten. Daarbij bleek dat 461 F 8⁵ dezelfde varianten vertoonde ten opzichte van Port. toon. 57-17 als het Leidse exemplaar, behalve op blad D3recto. Daar is de spatie tussen R en obbeknol bepaald kleiner dan die in het andere Amsterdamse exemplaar (B1), terwijl ik geen verschil zie in de spatie tussen de komma en met in beide exemplaren.

6 Catalogue général des livres imprimés de la Bibliothèque Nationale. Auteurs. xix. Paris 1925, p. 139.

7 Ik onderschrijf de conclusies van Prudon inzake de ontstaansvolgorde van de afzonderlijke varianten, al zou ik voorzichtiger formuleringen gebruikt hebben.

[p. 30]

waarschijnlijk op toeval en zegt niets over de fase(n) waarin de overige 8 in dit exemplaar overgeleverde vormen van de B-editie zich bevinden.

Misschien zal een nader bibliografisch onderzoek van alle oude drukken van de Spaanschen Brabander, waarin hun onderlinge verhouding scherper bepaald wordt, nog enig licht kunnen werpen op de verschillende fasen van correctie van druk B. Prudons materiaal wijst er in elk geval op dat de B-druk een plaats heeft in de wordingsgeschiedenis van de A-druk. Nader onderzoek van de verhouding tussen deze drukken zou moeten aantonen of een exemplaar van B gediend heeft als kopij voor A, of dat de relatie gecompliceerder is. Het exemplaar van B dat achter A ligt, heeft blijkens Prudons waarnemingen een buitenvorm van vel D gehad in tenminste de fase die het Haagse exemplaar (B3) vertoont, en een binnenvorm van vel D in tenminste de fase die het Leidse exemplaar (B2) vertoont. Indien A de gecorrigeerde vormen van B nauwkeurig blijkt te volgen, dan bestaat de kans dat de varianten van A ten opzichte van die gedeelten van B waarvan we maar één redactie kennen, teruggaan op vormen in een andere fase dan aan ons bekend is, hetzij ongecorrigeerd (wat bepaalde fouten in A zou kunnen verklaren), hetzij in een eerder of later stadium van correctie (waardoor in principe een bepaalde lezing in A zelfs juister zou kunnen zijn dan die in B).¹

Een onderzoek hiernaar zou kunnen bijdragen tot een béter benaderen van een ideale tekst van Bredero's Spaanschen Brabander, dan het diplomatisch nadrukken van één van de exemplaren van de oudste editie kan verwezenlijken.

Maar ook met de gegevens die nu reeds dankzij het werk van Prudon op tafel liggen, is de keuze van een basistekst voor een nieuwe editie niet zo'n vrijblijvende zaak als Prudon het voorstelt. De laatste alinea van zijn artikel waarin hij zegt dat men met evenveel recht ‘de oudste versie’ als ‘versie B2’ als uitgangspunt kan nemen, gaat op een lichtvaardige wijze voorbij aan het feit dat juist deze kwestie - de keuze van de ‘copy-text’ - onderwerp is geweest van zeer principiële en zeer genuanceerde discussies onder de beoefenaars van de ‘New Bibliography’. Ik wijs hierbij in de eerste plaats op het eerste hoofdstuk (p. 6-18) van McKerrow's Prolegomena for the Oxford Shakespeare², en de reactie daarop van W.W. Greg in de Prolegomena van zijn The editorial problem in Shakespeare³. Greg vat McKerrow's betoog in een aantal ‘Rules’ samen, hij wijst op de ingewikkelde implicaties ervan en brengt een aantal verfijningen aan. In een lezing uit 1949, ‘The rationale of copy-text’⁴, komt Greg terug op deze discussie en formuleert hij een wat soepeler en genuanceerder standpunt.⁵

Direct op gevallen als dat van de Spaanschen Brabander heeft de door Greg ge-

1 Vergelijk W.W. Greg. The editorial problem, p. xlix-l.

2 R.B. McKerrow. Prolegomena for the Oxford Shakespeare. A study in editorial method. Oxford 1939.

3 Zie noot 6 op p. 28.

4 W.W. Greg. ‘The rationale of copy-text’. In: W.W. Greg. Collected papers. Ed. by J.C. Maxwell. Oxford 1966, p. 374-91. (Eerder afgedrukt in: Studies in bibliography (Virginia) iii (1950), p. 19-36. ‘Read for the English Institute on 8 September 1949 by Dr. J.M. Osborn for W.W. Greg.’).

5 Zie over de functie van bibliografie voor de editie van literaire teksten ook: Fredson Bowers. Textual and literary criticism. Cambridge 1966. (Eerste druk 1959). Speciaal hoofdstuk iv: Principle and practice in the editing of early dramatic texts.

[p. 31]

formuleerde ‘Rule vii’ betrekking: ‘Should variants exist between different examples of the edition selected as copy-text, an editor must be guided in his choice not only by the intrinsic merits of each reading but by a consideration of the character and distribution of the variants as a whole. In certain cases he may have to take cognizance of variants in editions other than the copy-text.’¹

Wat betreft ‘the character... of the variants’ is de beslissende vraag die naar de mate waarin de auteur (direct of indirect) de hand in deze varianten heeft gehad.²

Wanneer er slechts een fantasierijk corrector aan het werk is geweest, zijn de ‘verbeteringen’ niet van waarde voor het vaststellen van de juiste tekst.³

Als we nu de door Prudon genoteerde varianten bekijken, dan kunnen de veranderingen in de binnenvorm van vel 2π⁴ en vel B en in de buitenvorm van vel C (ad vs. 970) zonder meer op rekening worden geschreven van hetzij elke willekeurige corrector, hetzij technische omstandigheden.

De wijziging in de binnenvorm van vel G (van wesē tot wesen en dientengevolge van afgehouwen tot afgehouwē) kan ook door een corrector met alleen oog voor het uiterlijk van zijn tekst tot stand gebracht zijn.

Maar anders ligt het bij de varianten op de beide zijden van vel D. Hierbij zijn er enkele waarbij de oorspronkelijke redactie noch afbreuk doet aan de verstaanbaarheid, noch aan de typografische kwaliteit van de tekst, belangrijke motieven voor een corrector ter drukkerij om in te grijpen.

Tot deze gevallen reken ik de verstechnische correcties in vs. 1011, vs. 1051 en vs. 1231) (het dubbele zoo stil lijkt oppervlakkig gezien zelfs meer op een zetfout dan de weglating) en de toevoeging van backhuys in vs. 1255.

In tegenstelling tot Prudon, die alle mogelijkheden openlaat, ben ik van mening dat deze verbeteringen op debet van de auteur (via de kopij of anderszins) geschreven kunnen worden.

Minder evident lijkt mij Bredero's aandeel in de correcties van vs. 991, 1249, 1260, 1263 (alle in de buitenvorm van D) en in die van vs. 1030 en keur r. 21 (in de binnenvorm van D).

Men kan verdedigen dat deze correcties ook het gevolg kunnen zijn van het initiatief van een zelfstandig corrector in afwezigheid van of met voorbijgaan aan de kopij, maar gebruik van de kopij bij de correctie lijkt mij op zijn minst een even plausibele verklaring.

1 W.W. Greg. The editorial problem, p. xlvii.

2 Vooropgesteld natuurlijk dat we streven naar ‘de tekst van de auteur’ en ons niet tevreden stellen met een willekeurig moment uit de overleveringsgeschiedenis. Wat we onder ‘van de auteur’ zullen verstaan, is dan nog problematisch genoeg. Zie bijvoorbeeld Greg's formulering (The editorial problem, p. x): ‘The aim of a critical edition should be to present the text, so far as the available evidence permits, in the form in which we may suppose that it would have stood in a fair copy, made by the author himself, of the work as he finally intended it.’, en de eraan toegevoegde beschouwingen.

3 Sprekende illustraties van dergelijk ingrijpen van een corrector geeft: Ch. Hinman. Six variant readings in the First Folio of Shakespeare. Lawrence (Kansas) 1961.

4 Ik gebruik hier het conventionele teken voor het tweede vel van voorwerk zonder signatuur (R.B. McKerrow, An introduction to bibliography, p. 156), omdat de in de B-druk hiervoor gebruikte ornamentjes moeilijk zijn weer te geven.

[p. 32]

De overige onafhankelijke verbeteringen op vel D betreffen voornamelijk spelling en interpunctie. Men kan deze rekenen tot de normale correcties ter drukkerij, maar dan legt men in dit geval een hoge standaard aan voor de consciëntieusheid waarmee gewerkt is. Ik kan nog niet overzien of de kwaliteit van de druk als geheel dit rechtvaardigt.

Hoe dient nu de toekomstige editeur van de Spaanschen Brabander te handelen met deze variante lezingen?

Naar mijn mening zal hij zich hier moeten houden aan de vuistregel die Greg heeft geformuleerd in zijn ‘The rationale of copy-text’¹. Hij spreekt daar over de behandeling van varianten in een latere gereviseerde editie, maar zijn regel is m.i. ook van kracht voor varianten in exemplaren van één editie.

In deze situatie moet de editeur zich volgens Greg bij elke variant afvragen 1) of de originele lezing er één is die redelijkerwijs aan de auteur toegeschreven kan worden, en 2) of de latere lezing er één is waarvan men redelijkerwijze kan veronderstellen dat de auteur haar voor de eerdere in de plaats gesteld heeft. Bij negatief antwoord op 1) neemt men de latere lezing (tenzij die op zichzelf ongeloofwaardig is). Bij positief antwoord op 1) en negatief op 2) houdt men de eerste lezing. Bij positief antwoord op 1) en 2) neemt men de latere lezing, of de editeur zelf deze nu als een verbetering beschouwt of niet.

Op grond van deze richtlijn zou de editeur, zolang gegevens uit andere exemplaren het beeld nog niet veranderd hebben, hier als volgt moeten handelen:

1.	hij zou de lezingen in de buitenvorm van vel D moeten overnemen zoals die gevonden worden in het Haagse exemplaar (B3), afgezien van wack re, dat door een technische oorzaak de apostrof mist;
2.	hij zou de lezingen in de binnenvorm van vel D moeten overnemen zoals die gevonden worden in het Leidse exemplaar (B2), afgezien van de waarschijnlijk bij het corrigeren van deze vorm verschoven persoonsaanduidingen,^2 òf in het Haagse exemplaar (B3), afgezien van de genoemde persoonsaanduidingen en van verdobb len, dat door een technische oorzaak de apostrof mist;
3.	hij zou de lezingen in de binnenvorm van vel B moeten overnemen zoals deze gevonden worden in B2^2, afgezien van de waarschijnlijk bij het corrigeren verschoven persoonsaanduidingen;
4.	hij zou de lezingen in de buitenvorm van vel C moeten overnemen zoals B1 of B2^2 die geven, aangezien het Gentse exemplaar nog een fout heeft (nochbroot), die de andere missen;
5.	hij zou de lezingen in de binnenvorm van vel G moeten overnemen zoals B3 die geeft.

De varianten in het voorwerk zijn, zoals Prudon al heeft opgemerkt, niet significant genoeg om te komen tot een bepaling van de ontstaansvolgorde.

Haarlem, 19 september 1969

e.k. grootes

1 W.W. Greg. Collected papers, p. 387.

2 Of uit het tweede Amsterdamse exemplaar (461 F 8⁵), indien volledige collationering zou bevestigen dat de betrokken vorm daar in dezelfde redactie aanwezig is.

2 Of uit het tweede Amsterdamse exemplaar (461 F 8⁵), indien volledige collationering zou bevestigen dat de betrokken vorm daar in dezelfde redactie aanwezig is.

2 Of uit het tweede Amsterdamse exemplaar (461 F 8⁵), indien volledige collationering zou bevestigen dat de betrokken vorm daar in dezelfde redactie aanwezig is.