De Nieuwe Taalgids. Jaargang 41

[p. 1]

De structuur van het Nederlandse vers.

In zijn ‘Algemene Versleer’ (Servire, 1946) brengt A.W. de Groot het Nederlandse vers onder in de rubriek van het alternerende of heffingsvers, waarin heffingen en dalingen min of meer regelmatig met elkaar afwisselen, zo, dat het aantal heffingen in opeenvolgende regels gelijk of ongeveer gelijk is. De heffingen hebben meestal het accent en daarom noemt hij het Nederlandse vers ook accentvers, in tegenstelling met het alternerende quantitatieve vers van bijvoorbeeld het Latijn. De tijdsafstanden tussen de heffingen binnen één versregel plegen, volgens de Groot, voor 't gevoel gelijk te zijn, nl. ca ¾ seconde. Deze afstand noemt hij de rhythmische afstand. Als het wezenlijke van het rhythme beschouwt hij deze afstand van een bepaalde duur tussen twee kernen van intensiteit (blz. 19). De term ‘maat’ vindt hij niet gelukkig en niet adaequaat, omdat er niet een volstrekt regelmatige afwisseling van heffingen en dalingen in het Nederlandse vers bestaat. Hij spreekt liever van ‘thema’ (blz. 46). Dit thema wordt in sommige versregels meer verwerkelijkt dan in andere en daarom wil de Groot onderscheid maken tussen ‘regels’ en ‘tendenties’ in de versbouw.

Nederlandse verzen zouden verder òf metrisch, òf rhythmisch, òf beide tegelijk zijn. In het eerste geval hebben ze een regelmatige afwisseling van heffingen en dalingen. In het tweede geval vindt men een ongelijk aantal lettergrepen tussen de heffingen, maar de tijdsduur tussen die heffingen (rhythmische afstand) is gelijk, nl. ¾ seconde. In het derde staan er tussen de heffingen een gelijk aantal lettergrepen in de daling, terwijl de afstand tussen twee heffingen weer ¾ seconde is (blz. 17).

Deze voorstelling van de structuur van het Nederlandse vers kan mij niet bevredigen.

Als men naar de structuur van een gedicht vraagt, moet men er van uitgaan, dat dit een geheel van klanken is, die met elkaar een gevarieerde geluidsstroom vormen, die van tijd tot tijd door een pauze wordt onderbroken.

De eerste strophe van Bloem's sonnet ‘Later leven’ moet men, als men zich niet door het schriftbeeld wil laten misleiden, als volgt noteren:

houtvorutvuur / unboek / enunglaswijn /
(hout voor het vuur een boek en een glas wijn)
dit / zijndudinguvanutlaturlevu /
(dit zijn de dingen van het later leven)
diedunalleenguwordununooitbugevu /
(die den alleen gewordene nooit begeven)
marsteetsturhant / enooitonwillugsijn /
(maar steeds ter hand en nooit onwillig zijn)

Als iemand deze klankenstroom op de hierboven aangegeven wijze voortbrengt en daarbij de juiste intonatie toepast, dan zal hem, mits hij er oor voor heeft, vermoedelijk in de eerste plaats opvallen, dat niet alle klankgroepen van dezelfde intensiteit zijn. Ik spreek van klankgroep en niet van lettergreep om misleiding door het schriftbeeld te voorkomen en omdat er in gevallen van elisie (in het voorbeeld niet aanwezig) wel van een klankgroep maar niet van een lettergreep kan worden gesproken.

Er is tweeërlei verschil in intensiteit, nl. 1 verschil in kracht waarmee de klankgroep wordt voortgebracht, 2 verschil in klankvolume van de klankgroep.

[p. 2]

Nu zou het een grove vereenvoudiging zijn, als men het verschil in kracht, dat wel iedereen op zal vallen, alleen weergaf met de termen heffing en daling, want er zijn meer schakeringen, die alleen experimenteel met volstrekte juistheid kunnen worden onderscheiden. Maar ook zonder instrumenten kan men, als men zichzelf rustig observeert, wel vaststellen met welke drukverschillen de klankgroepen worden geuit.

In de eerste regel van de geciteerde strophe krijgen de klankgroepen hout, vuur, boek en wijn de meeste druk en, naar mijn mening, dezelfde. Aanmerkelijk minder, maar onderling gelijke druk hebben de klankgroepen vor, en en glas, de minste druk hebben ut, un en un. Ik geef deze drukverschillen aan door respectievelijk drie streepjes, één streepje en een nul. Twee streepjes heb ik, als tussenschakering, in de volgende regels van de strophe nodig. Ik laat nu de hele strophe nog eens volgens, voorzien van de druktekens onder de klankgroepen.

Uit dit schema blijkt dat er niet kan worden gesproken van een regelmatige verdeling van de druk over de klankgroepen, terwijl er evenmin overeenstemming tussen de regels is in het aantal malen, dat eenzelfde drukschakering per regel voorkomt.

Het verschil in klankvolume van de klankgroepen loopt ten dele parallel met dat in druk, zoals men in het Nederlands kan verwachten. Het klankvolume wordt bepaald door de luidheid en de duur van de groep. De luidheid is afhankelijk van de druk en die is dus met de druktekens tevens gegeven. De duur van de groep hangt niet af van de druk; maximale druk behoeft niet samen te gaan met maximale duur. Men denke ter vergelijking aan de muziek.

De duurverschillen zonder instrumenten grofweg waar te nemen is waarschijnlijk wel voor ieder mogelijk. Iemand die in staat is de eerste regel van het citaat zo te lezen, dat deze poëtisch tot zijn recht komt, zal zonder moeite waarnemen dat de duur van hout groter is dan die van ut. Om vast te stellen hoe groot het duurverschil tussen hout en vor is, heeft men echter een fijn gehoor en maatgevoel nodig. Daar hierover zonder instrumenten niets te bewijzen valt, volsta ik met te zeggen dat die verhouding naar mijn gevoel is als 2 : 1. Zonder verder rekenschap af te leggen van mijn keuze voor iedere klankgroep afzonderlijk, geef ik hieronder in kwarten, achtsten en combinaties daarvan de notatie van de duur der klankgroepen en pauzes van de vier regels van het citaat. Ik bedoel niet er mee aan te geven dat de absolute duur van de kwarten en achtsten respectievelijk één en een halve tel is, maar wel dat de kwart twee maal zo lang is als de achtste. Wie meent dat deze notatie onjuist is, die leze de versregel maar eens tegen de notatie in. Kan hij het met lezen niet constateren, hij zinge op een geïmproviseerde wijs!

[p. 3]

Vergelijkt men de duur der klankgroepen met de daarboven aangegeven druk, dat wil dus zeggen de lergte der noten met de mate van druk, dan blijkt dat minimale druk gepaard gaat met minimale lengte, maar dat maximale druk niet samen met maximale lengte behoeft op te treden.

We tellen nu de gezamenlijke duur van de klankgroepen en pauzes van de regels. De eerste heeft 1 + ½ + ½ + 1½ + ½ + ½ + ½ + ½ + ½ + ½ + + ½ + 1½ + 1 = 9½ eenheid. Bij de telling van de tweede, derde en vierde regel vindt men dezelfde duur van 9½ eenheid. Dat al deze versregels dezelfde duur hebben, kan men eenvoudig controleren met behulp van de secondewijzer van een horloge, mits men het gedicht op de juiste wijze voordraagt. Voor mij bedraagt die duur ruim vijf seconden.

Deze gelijke duur van de versregels is de maat van het gedicht. Een betere naam zou men niet kunnen bedenken, immers maat is de indeling in gelijke delen, in dit geval van de tijd.

De maat wordt gevuld door klankgroepen van verschillende duur in ongeregelde afwisseling en kracht. Deze afwisseling is het rhythme van het gedicht. Te zamen met de klankverschillen vormt het de melodie van het gedicht.

We zullen nu nagaan in hoeverre het hierboven geconstateerde van toepassing is op gedichten uit onderscheiden perioden van onze letterkunde. Daartoe geef ik de notatie van druk en duur bij verschillende fragmenten van gedichten, voor het grootste deel ontleend aan Victor van Vrieslandt's ‘Spiegel van de Nederlandsche Poëzie door alle eeuwen’, waarheen, als niets anders wordt vermeld, de nummers der bladzijden verwijzen. Naar een gedetailleerd overzicht van alle structuurtypen in alle perioden kan ik natuurlijk niet streven.

Als voorbeeld van de structuur van een Middelnederlands episch vers neem ik het begin van de Beatrijs (blz. 9).

[p. 4]

Het aantal lettergrepen varieert van 8 tot 11. Het aantal klankgroepen met maximale druk per regel varieert van 2 tot 3. Ook dat van klankgroepen met andere mate van druk varieert. Eveneens varieert het aantal kwarten, achtsten en combinaties daarvan per regel. Het enige wat oonstant blijft is de maat, die 8 eenheden per regel omvat.

Als voorbeeld van een Middelnederlandse strophe diene de eerste van een lied van Hadewijch (blz. 21)

8 eenheden
8 eenheden
7 eenheden
6 eenheden
5 eenheden
4 eenheden
5 eenheden + rust

[p. 5]

Het aantal lettergrepen, het aantal gelijke druktekens, het aantal kwarten en achtsten per regel varieert. Ook de duur der regels is ten dele verschillend, maar er bestaat een regelmatige vermindering in de duur van acht tot vier eenheden. Zo is het in het hele gedicht, alleen de laatste regels van de strophen lopen wat uit elkaar, doordat het aantal in klankgroepen uitgedrukte eenheden verschilt en de duur van de pauze niet is genoteerd. In een strophisch gedicht is dus de versregel de lagere en de strophe de hogere structuureenheid. In Maerlant's Van den vijf vrouden (blz. 23) is de strophe opgebouwd uit zes regels van 8 en zes regels van 7 eenheden. Van de notering zie ik hier af en ik ga over tot een voorbeeld van het Rederijkersvers, namelijk de eerste strophe van een lied van Matthijs de Castelein (blz. 60)

3½ eenheid
3½ eenheid
7 eenheden
3½ eenheid
3½ eenheid
7 eenheden
7 eenheden
3½ eenheid
3½ eenheid
7 eenheden
7 eenheden

[p. 6]

Ook in dit gedicht verschillen de regels in aantal van lettergrepen, van klankgroepen met gelijke druk, van kwarten en achtsten, maar weer is er een bepaalde verhouding tussen de duur der regels, die zelf de lagere eenheden zijn, waaruit de strophe als hogere eenheid is opgebouwd.

Als voorbeeld van het epische vers der Renaissance geef ik enkele regels uit Vondel's Gysbrecht (editie De Vooys, regel 554-559).

We zien hier de invloed der Renaissance weerspiegeld in de lengte van de versregel, die een navolging is van de jambische Franse alexandrijn, maar die in wezen noch jambisch, noch twaalflettergrepig is. Wel kan men een streven waarnemen dat er op gericht is, klankgroepen met meer en minder druk te laten alterneren, maar succes heeft het evenmin gehad als dat naar de twaalf lettergrepen per regel. Hoe komt dit? Doordat aan de structuur van het Nederlandse vers door de Renaissance in wezen niets is veranderd: het is en blijft een vers in tijdmaat. Dat blijkt ook weer duidelijk, wanneer Vondel de strophische vorm toepast, zoals in de rei van edelingen:

[p. 7]

In dit geval hebben we te doen met regelmatige afwisseling van regels van acht met regels van zeven eenheden, terwijl in het epische vers in pseudo-alexandrijnen de versregel tien eenheden omvat. Diezelfde tien eenheden telt de versregel van de pseudo-alexandrijn van Cats op blz. 119 van ‘De spiegel van de Nederlandsche poëzie’, evenals de versregel van Breeroo's sonnet op blz. 142 aldaar.

Als vertegenwoordiger van de 19de eeuw neem ik Potgieter's Holland (blz. 413):

Er vallen in dit gedicht verscheidene regelmatigheden aan te wijzen. In alle strophen tellen de eerste, derde en vierde regel tien lettergrepen, terwijl de tweede er elf heeft. Iedere versregel bevat vier klankgroepen met maximale druk; ze staan echter niet alle op precies dezelfde plaats ten opzichte van de andere klankgroepen. De rhythmische verscheidenheid is dus gering. Deze moet stilistisch worden geïnterpreteerd. Ik zal er hier, evenmin als bij de andere citaten, op ingaan. Ondanks de genoemde regelmatigheden is het onveranderlijke structuurprincipe, de tijdmaat, ook in dit gedicht de basis: de versregel omvat 8½ eenheid.

Ik besluit met de notatie bij twee gedichten uit de tijd na 1880. Het eerste is van H. Roland Holst (blz. 571).

[p. 8]

De versregel telt hier negen eenheden en dat is zo in het hele gedicht. Verdere regelmatigheden kan men er niet in ontdekken. Het tweede is van Karel van de Woestijne (blz. 627).

De regels 1, 2 en 3 van de strophe tellen ieder acht eenheden, terwijl de 4de er vijf + de duur van de pauze heeft. Dit is zo het hele gedicht door, terwijl er in de verdeling van de druk en die der kwarten en achtsten geen regelmaat valt te ontdekken. Van al de aangehaalde gedichten kan men dus zeggen, dat hun structuur bepaald is door de tijdmaat.

Rotterdam.

B. van den Berg.