Biblia, dat is: De gantsche H. Schrifture, vervattende alle de canonijcke Boecken des Ouden en des Nieuwen Testaments (Statenvertaling 1637)

Het ij. Capittel.

Godt rust op den sevenden dach, vers 1, 2. Segent ende heylicht dien, 3. Verordent natuerlicke middelen tot vruchtbaerheyt des aerdrijcks, 5. Naerder verhael vande scheppinge des menschen nae lichaem ende ziele, 7. Godt stelt den mensche in't Paradijs, 8. het welcke beschreven wort, met de rivieren van dien, 9. Verbodt, nopende den boom der kennisse des goets ende quaets, 17. Adam geeft den gedierten hare namen, 19. Breeder verhael vande Scheppinge der vrouwe, 21. die van Adam gekent, ende met sonderling genoegen aengenomen wort, 23 De echte staet, 24. Naecktheyt der menschen, 25.

1

ALso zijn volbracht de ¹ hemel ende de aerde, ende ² al haer heyr.

1 Dat is, de Lucht, de Hemel, de Sonne, Mane, ende Sterren, mitsgaders de derde Hemel met sijne inwoonderen, de Heylige Engelen, gelijck sy oock genaemt worden het Heyr des Hemels, 1.Reg. 22.19. vergelijckt boven Cap. 1. vers 1.

2 De schepselen in Hemel ende Aerde begrepen, worden een heyr genaemt, niet alleen om hare groote menichte ende verscheydenheyt, wel gestelde order, ende sonderlingen cieraet; maer oock om datse van Godt als haren Oversten worden onderhouden, ende geregeert, ende hem steets ten dienste moeten staen. alsoo Psalm 103.21. Iesa 45.12.

2

^a Als nu Godt op den sevensten dach volbracht hadde sijn werck, dat hy gemaekt hadde, ³ heeft hy gerust op den sevensten dach van al sijn werck, dat hy gemaeckt hadde.

a Exod. 20.11. ende 31.17. Deuter. 5.14. Hebr. 4.4.

3 Dit is menschelicker wyse van Godt gesproken; want daer wort geseyt dat hy rustede, niet om dat hy moede was van wercken, maer om dat hy opgehouden heeft eenige nieuwe soorten van dingen te scheppen; hoe wel hy noch altijt werckt in het onderhouden ende regeren der selver, Iesa. 40.28. Ioan. 5.17.

3

Ende Godt ⁴ heeft den sevenden dach gesegent, ende dien geheyligt, om dat hy op den selven gerust heeft van al sijn Werck, 't welck Godt geschapen hadde, ⁵ om te volmaken.

4 D. Godt heeft hem verheven boven de andere dagen, ende weerdiger gemaeckt dan de selve, vergelijckt het woort segenen, met Genes. 24.31. De Weerdicheyt is in 't gebruyck, het welcke door het volgende woort heyligen, te kennen gegeven wort, beteeckenende yet dat gemeyn is, tot een heylich gebruyck afsonderen, alsoo Exod. 13.2. Lev. 8.10. Num. 7.1. 1.Reg. 8.64. etc.

5 D. om tot alsulcke gebruycken ende eynden, als met Godes Wijsheyt over een comen, nae eens yegelicken aert op het cierlicxste ende bequaemste te schicken, so als sy nu zijn. And. scheppende gemaeckt hadde.

4

Dit zijn ⁶ de geboorten des hemels ende der aerde, als sy geschapen werden: ten dage als ⁷ de HEERE Godt de aerde ende den hemel maeckte;

6 D. oorsprongen, ofte beginselen. Vergel. Psal. 90.2. met d'aenteecken.

7 Na de voleyndinge van het werck der scheppinge, wort hier aldereerst Gode de naem van IEHOVAH gegeven, beteeckenende den selfstandigen, selfwesenden, van hem selven zijnde van eeuwicheyt tot eeuwicheyt, ende den oorspronck ofte oorsake van het wesen aller dingen; daerom oock dese naem den waren Godt alleen toecomt. Onthoudt dit eens voor al; waer ghy voortaen het woord HEERE met groote letteren geschreven vindt, dat aldaer in 't Hebr. het woort IEHOVAH, ofte korter, IAH, staet.

[fol. 2r]

5

Ende allen struyck des velts, ⁸ eer hy inder aerde was, ende alle 't cruyt des velts, ⁸ eer het uyt sproot: ⁹ want de HEERE Godt en hadde niet doen regenen op der aerde, ende daer en was geen mensche geweest om den aerdboden te bouwen.

8 T.w. voor hare scheppinge, doe sy noch niet en waren.

8 T.w. voor hare scheppinge, doe sy noch niet en waren.

9 De sin is, dat Godt de planten, als kruyden, struycken, boomen, uyt de aerde inde scheppinge des derden daechs hadde doen voortcomen, alleen door sijn almogende Woort, sonder eenige middelen ofte van den regen der Lucht, ofte van den arbeyt der menschen, die doe noch niet en waren.

6

¹⁰ Maer ¹¹ een damp was opgegaen uyt der aerde: ende bevochtichde ¹² den gantschen aerdbodem.

10 Te weten, nu ofte daer na: want Moses verhaelt nu hier het gewoonelick middel van Godt in de nature ingestelt, om kruyden, struycken, ende boomen uyter aerde voort te brengen, namelick den damp, die den regen veroorsaeckt, ende het aerdrijck bevochtigt.

11 De welcke door de hitte der Sonne uyt het water ende de aerde opgetrocken zijnde, stijgt tot inde middel lucht, alwaer hy door der selver koude in wolcken verandert, ende daer na wederom ontsluyt, ende wort regen; waer mede het aerdrijck dan bevochticht wort.

12 Hebr. het gantsche aengesicht des aerdbodems.

7

Ende de HEERE Godt hadde den mensche ¹³ geformeert ¹⁴ uyt ^b het stof der aerden, ¹⁵ ende in sijne neusgaten geblasen den adem des levens; also wert de mensche ^c tot eene ¹⁶ levendige ziele.

13 Ofte, gebeeldt, ofte gefatsoeneert, T.w. gelijck een potbacker uyt leem wat formeert: als Iesa. 45.9. Rom. 9.28. verstaet dit ten aensien van des menschen lichaem.

14 Hebr. stof uyt het aerdrijck.

b 1.Corint. 15.47.

15 Dit is menschelicker wijse van Godt gesproken, ende wijst ons aen dat de ziele des menschen niet en is geschapen uyt eenige voorgaende materie, gelijck de zielen der beesten. Genes. 1.20, 21, 24. maer uyt niet, door Godes Geest, ende van buyten den mensche ingestort.

c 1.Cor. 15.45.

16 D. Tot een schepsel, dat met leven begaeft is, bestaende uyt een lichaem, ende eene redelicke, onsterffelicke ziele, makende t' samen den mensche.

8

Oock hadde de HEERE Godt eenen ¹⁷ Hof ¹⁸ geplant in ¹⁹ Eden, ²⁰ tegen't Oosten; ende hy stelde aldaer den mensche, dien hy geformeert hadde.

17 T.w. Het Paradijs oft Lusthof, dat Godt de mensche tot eene wooninge verordent hadde.

18 Te weten, op den derden dach der scheppinge, eer de mensche geschapen was.

19 Eden is de naem van een lantschap in Thelassar het opperdeel in Chaldea, als te sien is, 2.Reg. 19.12. ende het is onderscheyden van een ander Eden, gelegen by Damascus in Syria, daer van te sien is Amos 1.5. het Hebr. woort Eden, beteeckent wellust, geneuchte, vermakinge. Dit lant wort alsoo genaemt om dat het een schoon, lustich, edel lant was, gelijck sulcx te sien is uyt het navolgende vers deses capittels: als oock uyt Ezech. 28.13. ende 31.16, 18. Iesa 51.3.

20 Hebr. van Oosten, of uyt Oosten, dat is, in 't Oosteynde van Eden, ofte Oostwaert van de plaetse daer Moses was, dit schryvende.

9

Ende de HEERE Godt hadde alle geboomte uyt het aerdrijck doen spruyten, begeerlick voor 't gesichte, ende ²¹ goet ter spijse: ende ^d den Boom ²² des Levens in het midden van den Hof: ende den ²³ Boom der kennisse des goets ende des quaets.

21 Verstaet dit van de vruchten der boomen.

d Apoc. 2.7.

22 D. een teecken des levens, beteeckenende dat de mensche het leven van Godt ontfangen hadde, ende behouden soude, so hy in sijne gehoorsaemheyt volherdde, tot dattet Gode believen soude, hem in sijne Hemelsche onsterflickheyt op te nemen.

23 Alsoo genaemt om dat de mensche door 't eten van dien, ondervinden soude (ofte ondervonden heeft) wat goet hy daer door verliesen, ende in wat quaet hy vervallen soude.

10

Ende ²⁴ eene Riviere was voortgaende ²⁵ uyt Eden, om desen hof te bewateren, ende wert van daer verdeelt, ende wert ²⁶ tot vier hoofden.

24 Eeniger gevoelen is, dat dit te verstaen zy vande Riviere Euphrates, de welcke voortspruyt uyt het geberchte van groot Armenia, ende sich daer na met de Riviere Hiddekel ofte Tigris vermengt, waer uyt voorts de twee andere Rivieren (Pison ende Gihon) sich verdeelen, etc. doch de eygentlijcke gelegentheyt deser Rivieren is nu onseker, ende wort daer van verscheydentlijck byde geleerden gevoelt.

25 Siet bov. de aenteeckeninge op vers 8. Sy was vloeyende door Eden, tot, in, ende door den Hof in het Lant Eden gelegen.

26 D. hooftstroomen, hooftrivieren, hooftwateren. Het woort hoofden, beteeckent hier beginselen van dese vier rivieren.

11

De naem der eerster [riviere] is ²⁷ Pison: dese ist die het gantsche lant van ²⁸ Havila ²⁹ omloopt, daer het gout is:

27 Hebr. Pischon. Dese naem en wort nergens anders inde H. Schrift gevonden als hier. Is een arm der riviere Euphrates, vallende, nae veler gevoelen, onder Apamea, inde Tigris, ende van daer inde Persische Zee, dragende by de inwoonderen den name van Pasitigris, ofte Pisotigris.

28 Hebr. Chavilah. Dit is de naem van een Lantschap, anders (nae de meyninge van sommige geleerde) genoemt Susiane, vande Hooftstadt Susan, waer van te sien is Esth. 1.2. Dan. 8.2. siet oock van een ander Havila Gen. 25.18. 1.Sam. 15.7.

29 Hebr. is omloopende.

12

Ende het gout deses lants is goet: daer is [oock] ³⁰ Bedola, ende de steen ³¹ Sardonix.

30 Dit is nae sommiger oordeel, de naem eens booms: Andere meynen dat het zy de naem van een edel gesteente. Num. 11.7. wort de verwe van het Manna vergeleken met de verwe van Bedola.

31 Hebr. Schoham. De naem van een edel gesteente, waer van verscheyden gevoelen is. Dese naem wort oock gevonden Exo. 25.7. ende 28.9. Ezec. 28.13. etc.

13

Ende de naem der tweeder Riviere is ³² Gihon: dese ist die het gantsche lant ³³ Cus omloopt.

32 Heb. Gichon, die by de inwoonderen des lants (so eenige schryven) genoemt wort Nahar-sares.

33 Dit woort begrijpt wel in 't gemeyn Moorenlant, Arabien, ende de geheele lantstreke tegen Middach; maer hier in't bysonder woest-Arabien, het welcke aen Chaldeen paelt.

14

Ende de naem der derder riviere is ³⁴ Hiddekel, dese is gaende nae het oosten van ³⁵ Assur: ende de vierde riviere is ³⁶ Phrath.

34 Hebr. Chiddekel, dit is eygentlick de Riviere Tigris, Dan. 10.4. hebbende alsnoch den naem Diglats ofte Tiglats, so eenige schryven, maer het is hier een arm van Euphrates, vloeyende inde riviere Tigris, ende daerom oock Tigris genoemt.

35 Hebr. Aschschur. Dit is Assyria, Assur genoemt van Assur den sone van Sem. Gen. 10.22.

36 Verstaet den voornaemsten arm vande riviere Euphrates, dewelcke om dat hy seer groot is, den naem vande geheele riviere voert: siet van dese riviere, ond. 15.18. Deut. 1.7. Ier. 13.4.

15

So nam de HEERE Godt den mensche, ende settede hem in den Hof Eden, om dien te bouwen, ende dien te bewaren.

16

Ende de HEERE Godt ³⁷ geboodt ³⁸ den mensche, seggende: Van allen boom deses hofs ³⁹ sult ghy vryelick eten:

37 Hebr. geboodt aen, of over den mensche.

38 T.w. beyde den Man ende het Wijf, siet Gen. 3.1, 3.

39 Hebr. etende sult ghy eten. Dese maniere van spreken, in de welcke een woort aldus verdubbelt wort, is seer dickwijls inde H. Schrifture, ende dient hier toe, om 't gene verhaelt wort nae den eysch der materie een bysonder gewicht, ofte naerdere verklaringe ofte opmerckinge te geven. alsoo in 't volg. vers Item, cap. 3. vers 4, 16. ende c. 17.13. ende 18.18. Ios. 24.10. Ier. 25.17. etc.

17

Maer vanden boom der kennisse des goets ende des quaets, daer van en sult ghy niet eten: want ten dage, als ghy daer van eet, sult ghy ⁴⁰ den doot sterven.

40 Hebr. Stervende sterven. Verstaet hier mede driederley doot, 1. de Lichamelicke met alle hare voorgaende elenden.
2. de geestelicke doot der ziele.
3. de eeuwige doot, die te gelijcke is lichamelick ende geestelick.

18

Oock hadde de HEERE Godt gesproken: Het en is niet goet dat de mensche alleen zy; ick sal hem eene hulpe maken [die] ⁴¹ als tegen hem over zy.

41 Of, voor hem, dat is; die altijt zy gelijc in sijne tegenwoordicheyt, hem wel gelijckende, ende bereydt tot syne hulpe ende dienst. Alsoo onder vers 20.

19

Want als de HEERE Godt, uyt der aerden alle 't gedierte des velts, ende al 't gevogelte des hemels gemaeckt hadde, so ⁴² bracht hyse ⁴³ tot Adam, om te sien, hoe hyse noemen soude: ende soo als Adam alle ⁴⁴ levendige ziele noemen soude, ⁴⁵ dat soude sijn naem zijn.

42 Ofte, dedese komen.

43 Anders: Tot den mensche, ende soo in't volgende.

44 Siet boven capit. 1. vers 20.

45 Ofte, dat wert, of, is sijn naem.

20

So hadde Adam genoemt de namen van al het vee, ende van het gevogelte des hemels, ende van al 't gedierte des velts: maer ⁴⁶ voor den mensche en vondt hy geene hulpe [die] als tegen hem over ware.

46 Dat is, voor hem selven.

21

Doe dede de HEERE Godt eenen diepen slaep op Adam vallen, ende hy sliep: ende hy nam eene van sijne ribben, ende ⁴⁷ sloot der selver plaetse toe [met] vleesch.

47 Dat is; voor, of, in de plaetse vande ribbe die hy uyt hem genomen hadde, maeckte hy vleesch, ende sloot daer mede de geopende plaetse toe.

22

Ende de HEERE Godt ⁴⁸ bouwede de ribbe, die hy ^e van Adam genomen hadde, tot eene vrouwe: ende hy brachtse tot Adam.

48 Dit is eene gelijckenisse genomen van een huys dat van een konstich meester, tot een weerdich eynde gebouwt wort.

e 1.Corinth. 11.8.

23

Doe seyde Adam; ⁴⁹ Dese is ditmael ^f been van mijne beenen, ende vleesch van mijnen vleesche: men salse Manninne heeten, om datse uyt den man genomen is.

49 Ofte, ditmael isser, Dat is: Ick hebbe nu eyndelijck gekregen een geselschap mijns gelijcke, 'twelc ick te vooren gesocht, doch niet gevonden en hadde.

f Malach. 2.14. Ephe. 5.30, 31.

24

^g Daerom sal de man sijnen vader ende sijne moeder ⁵⁰ verlaten, ende sijnen wijve aenkleven, ^h ende sy sullen tot een vleesch zijn.

g Mat. 19.5. Marc. 10.7. Ephe. 5.31.

50 Dit en neemt niet wech de liefde noch de eere diemen sijne Ouderen schuldich is, maer 't maeckt onderscheyt tusschen de maniere der t' samen-wooninge, ende de grootheyt der verbintenisse.

h 1. Corinth. 6.16. Ephes. 5.28, 29.

25

Ende sy waren beyde ⁱ naeckt, Adam ende sijn wijf: ende ⁵¹ sy en schaemden haer niet.

i Genes. 3.7.

51 De reden was hare volmaecktheyt ende onnooselheyt, waer door sy niet oneerlijcks en sagen aen hare lichamen, nochte yet onreyns en gevoelden aen hare zielen.