Spiegel der Letteren. Jaargang 24

[p. 225]

In margine

Ende Walewein, een ridder van prise
De bewerker van de Ferguut en de Middelnederlandse Arturroman

In de Ferguut komt een opmerkelijk vers voor (vs. 4325¹) dat zicht biedt op een al evenzeer opmerkelijk aspect van de bewerkingstechniek van de Middelnederlandse dichter. Het is bovendien niet uitgesloten dat de versregel een aanwijzing bevat voor de localisering van deze Arturroman. Galiene, de geliefde van Ferguut, wordt in haar burcht belegerd door koning Galarant. Een tweegevecht moet de beslissing brengen. Galiene krijgt de raad haar kampioen onder Arturs ridders te zoeken, want:

Hi hout altoes vrome liede:
Daer es mijn her Gawein
Ende metten witten handen Ywein
Pertsevale ende Sagremort
Lanceloet ende sijn neve Bohort
Agravein ende Gariet
Mereagis ende Erec
Mijn her Keye ende Leyvale
Ende Laquis van Portegale
Ende Walewein, een ridder van prise
Ende menech ander ridder wise
Die te nomene waren te lanc.

Naar aanleiding van vs. 4325 schrijft mevrouw Draak: ‘The appearance of “Walewein” alone would suffice to prove that the translator knew other stories about the “matter of britain”, for Walewein is the Dutch name of Gawain and therefore the translator could not have found that form in a French Fergus Ms. (or in any French Ms. for that matter!). Obviously he knew a Dutch Walewein-story and even does not seem to be aware that this knight and the “Gawein” he has so often mentioned are one and the same person’². Meer is er over deze plaats niet gezegd.

1 Ik maak gebruik van de volgende editie: Ferguut. Uitgeg. met inl. en aant. door E. Rombauts, N. de Paepe en M.J.M. de Haan. 2e herz. dr. 's-Gravenhage, 1982. Nijhoffs Nederlandse klassieken. Deze tekstuitgave wordt geciteerd zonder cursivering van abbreviaturen.

2 A.M.E. Draak, ‘The second part of the Dutch Ferguut and its French sources’. In: Neophilologus 19 (1934), p. 107-111. Herdrukt in: Arturistiek in artikelen. Samengesteld door F.P. van Oostrom, Utrecht, 1978, p. 89-93. Citaat op p. 91.

[p. 226]

Mevrouw Draak tracht geen verklaring te geven voor de versregel. Die verklaring lijkt binnen handbereik als we de eigennamen bestuderen die van de Middelnederlandse bewerker afkomstig zijn³. Weliswaar heeft mevrouw Draak haar artikel ook aan die namen gewijd, maar zij heeft niet gezocht naar een antwoord op de vraag waarom zij zijn ingevoegd. Wat was de bedoeling van de bewerker? Als we vanuit die invalshoek naar de eigennamen kijken, kunnen we mijns inziens een verklaring geven voor vs. 4325.

Bij vrijwel alle⁴ invoegingen gaat het om namen die voorkomen in de Arturromans⁵. Dat wijst op vertrouwdheid van de bewerker met het genre. Zo zijn sommige Arturiaanse plaatsnamen door de bewerker ingevoegde⁶. Verder heeft hij de naam van het dienstmeisje van Galiene aan Chrétien de Troyes' Yvain ontleend: Lunette. In de Fergus heet het meisjes Arondele⁷. Zelfs de naam van Arturs vrouw, Genovere, is door de bewerker ingevoegd: in de Fergus wordt haar naam niet genoemd⁸.

Opvallend zijn de opsommingen van hofdames⁹ en Arturridders^l0, die van de bewerker afkomstig zijn. De Middelnederlandse dichter heeft niet alleen opsommingen in de Fergus uitgebreid¹¹, maar ook reeksen eigennamen ingevoegd. Ik geef één voorbeeld. Op het grote toernooi heeft Ferguut Keye en Pertsevale al verslagen. De verteller vervolgt zijn verhaal:

Des derden dages josteerde Boört
Ende op den vierden Sagramort,
Up den vijfsten mijn her Laquis,

3 Van de Oudfranse Fergus bestaan twee hss.: A en P. Martin heeft een kritische editie verzorgd die meestal steunt op A, maar soms aan P de voorkeur geeft: Fergus. Roman von Guillaume le Clerc. Herausgegeben von E. Martin. Halle, 1872. Bij de vergelijking van het Mnl. met de Ofr. tekst ben ik uitgegaan van de veronderstelling dat we de afwijkingen in de Ferguut aan de Middelnederlandse bewerker mogen toeschrijven, zeker wanneer het een systematische tendens betreft.

4 Er zijn ook namen ingevoegd die niet voorkomen in de Arturromans. De reus die tegen Ferguut strijdt, heet Lockefeer en het paard van de reus wordt Pennevare genoemd. Weliswaar komen deze namen in de ridderepiek voor (Aliscans, Ogier de Danemarche, Roman de Thèbes), maar het zijn geen voorbeelden van Arturiaanse nomenclatuur. Zie: Ferguut. Ed. Rombauts e.a., p. 232 en 234. Ook de namen van een aantal hofdames zijn niet specifiek voor de Arturroman. Zie: A.M.E. Draak, ‘The Dutch Ferguut’, p. 92.

5 Bij het bestuderen van de eigennamen heb ik gebruik gemaakt van: Ferguut. Ed. Rombauts e.a., p. 229-237; A.M.E. Draak, ‘The Dutch Ferguut’, p. 91-93; G.D. West, An Index of Proper Names in French Arthurian Verse Romances (1150-1300). Toronto, 1969; G.D. West, An Index of Proper Names in French Arthurian Prose Romances. Toronto, 1978.

6 Zie:^o .M.E. Draak, ‘The Dutch Ferguut’, p. 92.

7 Alleen in de Fergus komt deze naam voor. Zie: G.D. West, Arthurian Verse Romances, p. 10. Zie ook: J.D. Janssens, ‘De “Fergus” en de “Ferguut”. Marginalia bij een nieuwe Ferguut-editie’. In: SpL 19 (1977), p. 280-288. Over Lunette/Arondele: p. 285.

8 Zie: A.M.E. Draak, ‘The Dutch Ferguut’, p. 92.

9 Ferguut. Ed. Rombauts e.a., vs. 5169-5181 en 5527-5530.

l0 Ferguut. Ed. Rombauts e.a., vs. 2991-2994, 4317-4325, 5244-5248, 5397-5406 en 5583-5584.

11 De verżen uit het begin van dit artikel vinden we als volgt terug in de Fergus (Ed. Martin, p. 146, 5-13): Mesire Gavains est ales / Tot droitement parmi Irlande, / Et Perchevals est en Pelande: / D'autre partie en Ingeval / Estoit dans Kes li senescal. / En Sarragoce estoit tornes / Dans Saigremors li desrees. / Erec Eschoce cevaucoit, / En Gales ala Lanceloit.

[p. 227]

5400

Up den sesten Mereagis.

 

Die sevensten stac hi [= Ferguut] vanden paerde

 

Heerecke, dien ridder metten baerde¹²,

 

Den achtsten dach mijn her Yweine,

 

Upden negensten Agraveine,

5405

Upden tiensten Gosengote,

 

Up den elfsten Lancelote;

Deze verzen vinden we in het Oudfrans¹³ niet terug. Daar strijdt Ferguut tegen achtereenvolgens Keu, Lancelot¹⁴, Saigremor en Percheval.

Mevrouw Draak heeft echter ook gewezen op vs. 1083, dat zou aantonen dat de bewerker minder vertrouwd was met het genre dan hij doet voorkomen. Hij vertaalt li chevalier au lion (Ed. Martin, p. 39, 15) met Lanceloet: ‘he blundered’¹⁵. Inmiddels zijn er ook andere verklaringen geopperd voor deze vertaling¹⁶. Samenvattend: uit de eigennamen die de bewerker heeft ingevoegd mogen we afleiden dat hij vertrouwd was met het genre der Arturromans. Ongetwijfeld kende hij o.a. de (Oudfranse en/of Middelnederlandse) Proza-Lancelot. De namen Boört en Agraveine wijzen daar op.

Waarom voegde de bewerker de namen in? Wat we hier zien lijkt mij de werking van de genre-convergentie: de bewerker wil zijn werk laten aansluiten bij een traditie. Zo wordt het herkenbaar als een produkt van geschoold kunstenaarschap¹⁷. Ook andere, niet onomastische, invoegingen moesten de band met het genre der Arturromans versterken. Zo zijn er aanwijzingen dat de bewerker een aantal malen (vs. 802-804, 2854-2855) direct gebruik maakt van het werk van Chrétien de Troyes¹⁸. Als mijn zienswijze op de ingevoegde eigennamen juist is, dan is daarmee tevens een verklaring gevonden voor vs. 4325. De bewerker wist dat de naam Walewein hecht verbonden was met de Middelnederlandse Arturromans. Hij wilde aansluiten bij de traditie en voegde op een geschikt moment, bij een opsomming van Arturridders, Walewein dan ook in.

12 De bijnaam is onbekend. Zie: Ferguut. Ed. Rombauts e.a., p. 230.

13 Ed. Martin, p. 174-184.

14 Opvallend is de hogere waardering voor Lanceloet in de Ferguut. Pas als één-na-grootste-Arturridder betreedt hij het strijdperk. Vermoedelijk heeft dit te maken met de invloed van de Lancelot en prose die ten tijde van de bewerking bekend was. Dat blijkt uit de namen Bohort en Lyoneel. Zie: A.M.E. Draak, ‘The Dutch Ferguut’, p. 91.

15 A.M.E. Draak, ‘The Dutch Ferguut’, p. 92.

16 J.D. Janssens suggereert (p. 285) dat de bewerker opzettelijk Lanceloet vertaalde en F.P. van Oostrom overweegt (p. 189-190) een kopiistenfout: de associatieve vervanging van Ywein door Lanceloet. Zie: J.D. Janssens, ‘De “Fergus” en de “Ferguut”’, p. 280-288 en F.P. van Oostrom, ‘Een curieus type kopiistenfout: de associatieve verwisseling van persoonsnamen’. In: SpL 20 (1978), p. 187-190.

17 Zie: F.P. van Oostrom, Lantsloot vander Haghedochte; onderzoekingen over een Middelnederlandse bewerking van de ‘Lancelot en prose’. Amsterdam etc., 1981, p. 200-202.

18 Zie: B.L. Spahr, ‘Ferguut, Fergus and Chrétien de Troyes’. In: Traditions and transitions. Studies in honor of Harold Jantz. Ed. by L.E. Kurth e.a. München, 1972, p. 29-36. Herdrukt in: Arturistiek in artikelen, p. 129-136. Zie ook: J.D. Janssens, ‘De “Fergus” en de “Ferguut”’, p. 284-285.

[p. 228]

Hiermee is nog niet verklaard waarom de bewerker enerzijds Walewein in vs. 4325 ingevoegd heeft en anderzijds de naam Gawein gebruikt als vertaling van Gauvain¹⁹. Kennelijk kende hij de naam Walewein uit één of meer Middelnederlandse werken, maar wist hij niet dat deze naam in die werken een vertaling is van Gauvain. Dit zou erop kunnen wijzen dat hij met de Middelnederlandse Arturtraditie niet goed op de hoogte was,... maar hij kent wel Middelnederlandse vormen van een reeks figuren uit o.a. de Proza-Lancelot! Vragenderwijs wil ik een verklaring presenteren. Zijn we wellicht door vs. 4325 op het spoor gekomen van twee van elkaar te onderscheiden Middelnederlandse Arturtradities: een Vlaamse en een Brabantse? Het bestaan van deze twee tradities zou de vergissing van de bewerker in vs. 4325 begrijpelijk maken. Ik veronderstel dan dat de dichter van de Ferguut een Brabander was. Hij kende Oudfranse Arturromans waar hij de naam Gawein aan ontleende. Ook was hij bekend met Vlaamse Arturromans. Dat stelde hem in staat de naam Walewein te gebruiken. Hij besefte echter niet dat er een relatie bestaat tussen Oudfranse en Vlaamse Arturromans. Zo ontging het hem dat in Vlaamse Arturromans Walewein een vertaling is van Gauvain. De Roman van Walewein kunnen we als representant van de Vlaamse Arturtraditie beschouwen²⁰. Wordt de Brabantse traditie dan vertegenwoordigd door de Ferguut?²¹

Indien de Ferguut oorspronkelijk Brabants is, lijkt het aantrekkelijk te veronderstellen dat de bewerker, gezien zijn vertaling van Gauvain met Gawein, werkzaam was aan een tweetalig hof in de tijd dat het Frans niet langer

19 De Ferguut-bewerker kan deze vertaling zelf hebben gevormd of haar hebben ontleend aan een bestaande alternatieve Mnl. traditie, die verder niet is gedocumenteerd. Ook de Middelnederduitse ‘Umschreiber’ van Velthems Merlijn-Continuatie in de codex Burgsteinfurt gebruikt de naam Gawijn/Gawan. Dit is echter begrijpelijk aangezien hiermee aansluiting tot stand kwam met de Duitse traditie. Opmerkelijk is dat in de slotpassage (F.228R-229R) een tweede kopiist overgaat op de naam Walewijn/Walewaen. Zie: Jacob van Maerlant: Historie van den Grale und Boek van Merline. Nach der Steinfurter Handschrift herausgegeben von T. Sodmann. Köln etc., 1980, Niederdeutsche Studien 26, p. 32 en 79-80. Sodmann heeft de slotpassage als bijlage (p. 420-425) in zijn editie opgenomen.

20 Zie: G.P.M. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. 5e geheel herz. dr. 's-Hertogenbosch, 1970. Dl. 1, p. 137. Zie verder: J.D. Janssens, ‘De Arturistiek: een ‘wout ronder genade’ (1)’. In: SpL 21 (1979), p. 296-318. Over de naam Walewein: p. 303-305.

21 Het is op taalkundige gronden moeilijk vast te stellen of de Ferguut in Brabant kan worden gelocaliseerd, getuige A. van Loey, Middelnederlandse spraakkunst. Dl. 1. Vormleer. 8e verb. dr. Groningen, 1976, par. 7: ‘(...) in sommige literaire werken (Beatrijs, Borchgravinne van Vergi, Ferguut bijv.) zijn in de rijmen dialectische kenmerken zo goed als niet te vinden (...)’. Vgl. ook G.I. Lieftinck, ‘Pleidooi voor de philologie in de oude en eerbiedwaardige ruime betekenis van het woord’. In: TNTL 81 (1965), p. 58-84. Herdrukt in Arturistiek in artikelen, p. 49-75, Op p. 74, over het Ferguut-handschrift: ‘Ook dit hs. is kennelijk een van de weinige luxe-hss. met epische stof in de landstaal, die wij nog hebben, zich aansluitend eerder bij de Brabantse, dan bij de Vlaamse boeken in dezelfde trant vervaardigd. De dichter moge een Vlaming geweest zijn, het afschrift is nauwlijks dialectisch gekleurd en het kan m.i. zeer goed in West-Brabant gemaakt zijn’.

[p. 229]

overheerste, maar er belangstelling ontstond voor het Middelnederlands. Wellicht komt het Brabantse hof onder Jan I (1267-1294) in aanmerking²².

Laat ik deze bijdrage eindigen met te benadrukken dat veronderstellingen nog lang geen zekerheden zijn. Nader onderzoek zal de houdbaarheid van mijn gissingen moeten aantonen.

Utrecht, Instituut De Vooys

september 1982

bart besamusca

22 Zie: F.P. van Oostrom, Maecenaat en Middelnederlandse letterkunde, p. 7-8 (ter perse). De datering van het enige hs., Leiden, UB, Ltk. 191, verzet zich niet tegen deze redenering: c. 1350 (zie: J. Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. 2e herz. dr. Leiden, 1972, nr. 10). Hetzelfde geldt voor de datering van de Fergus: begin 13e eeuw (zie: Ferguut. Ed. Rombauts e.a., p. 10) of 1237-1241 (zie: B. Schmolke-Hasselmann, Der Arthurische Versroman von Chrestien bis Froissart. Tübingen, 1980. Beihefte zur Zeitschrift für Romanische Philologie 177, p. 220).