Spiegel der Letteren. Jaargang 21

[p. 296]

Kroniek

De Arturistiek: een ‘wout sonder genade’

Beschouwingen over de Roman van Walewein, Die Wrake van Ragisel, de Roman van Ferguut, de Lancelotcompilatie en de Roman van de Ridder metter Mouwen

De filologische belangstelling voor koning Arthur, de ridders van de ronde tafel, de Tristan-, de Graalstof en dies meer (de zgn. ‘Matière de Bretagne’) heeft zich in het buitenland reeds sinds jaren ontwikkeld tot een belangrijke tak van de literaire mediëvistiek¹. Ook binnen de Neerlandistiek begint de Arturistiek zich af te tekenen als een afzonderlijke discipline, dit vooral onder impuls van M. Draak, W.P. Gerritsen en de Utrechtse Lancelotwerkgroep in de schoot van het Instituut De Vooys. Vorig jaar verscheen als een van de vele getuigenissen van de intense Utrechtse bedrijvigheid rond de Mnl. Arturproblematiek een bundel ‘Arturistiek in artikelen. Een bundel fotomechanisch herdrukte studies over Middelnederlandse Arturromans. Met een bibliografie van de Middelnederlandse Arturistiek sinds 1945. Samengesteld door F.P. van Oostrom’ (HES Publishers/Utrecht, 1978, 382 blz. Prijs: f 46,80, inclusief 4% BTW voor de Nederlandse kopers. Voor de Belgische kopers bedraagt de prijs f 45,-). De bespreking van deze bundel - een onmisbaar werkinstrument voor elke (aspirant-)mediëvist - vormt het uitgangspunt voor een reeks beschouwingen over de Nederlandse Arturistiek.

* * *

De Arturistiek is vergelijkbaar met een immens woud - het avonturenwoud, ‘la forest avantureuse’ (Erec et Enide, vs. 65), is een bekende Arturtopos - attractief, maar tegelijkertijd gevaarlijk. Mooie, eeuwenoude bomen van velerlei soort naast ineengestrengelde struiken lokken de onderzoeker met het vooruitzicht van nieuwe ontdekkingen langs nauwelijks betreden paden. Maar overal loert het gevaar: verdwalen, verdrinkingsdood in het moeras, ondoordringbare hees-

1 De ‘Société Internationale Arthurienne’ werd tijdens het tweede Arthuriaans Congres te Quimper (van 2 tot 7 september 1948) gesticht. Jaarlijks verschijnt het ‘Bulletin bibliographique de la Société Internationale Arthurienne’ (BBSIA), vol XXXI in 1979); om de drie jaar wordt een wetenschappelijk congres bestaande uit lezingen, werkvergaderingen en excursies georganiseerd (het laatste te Regensburg in 1979). De Belgische sectie staat onder voorzitterschap van Jacques de Caluwé (secretaris - op het ogenblik dat dit artikel tot stand kwam - Marc Vuijlsteke); de Nederlandse sectie heeft als voorzitster Maartje Draak, als secretaris Wim Gerritsen.

[p. 297]

ters, om nog niet te spreken van het plots opduikende ‘wonder’, het onverwachte, of het uitzichtloze dat tot wanhoop stemt... Weinigen zijn dit woud doorgetrokken zonder kleerscheuren, en steeds ging het gepaard met grote moeite, met haast bovenmenselijke inspanning. Ook de Nederlandse Arturistiek heeft zich langzamerhand tot zulk ‘wout sonder genade’ uitgedijd. De moeilijkheden zijn dan ook legio... Niet alleen moet de ontdekkingsreiziger van eigen bodem, wil hij zijn tocht met enig succes bekroond zien, een heel stuk van het Europese woud doorploeteren om daar de strikken en vallen te leren kennen vooraleer zich in de inlandse bossen te wagen, maar bovendien blijken onze Nederlandse wouden heel eigenaardige en bijzonder verraderlijke hinderlagen te verbergen. Menig, zelfs gereputeerd ontdekkingsreiziger is erin verstrikt geraakt...

Dat een onvermoeibaar onderzoeker als Joncbloet de verhoudingen tussen het oeuvre van Chrétien de Troyes en zijn navolgers enerzijds en de monumentale Arturromans uit de 13de eeuw anderzijds verkeerd beoordeelde², is begrijpelijk; er bestonden nog geen gedetailleerde reisgidsen om door het woud te geraken. Minder begrijpelijk is het dat iemand als H. Sparnaay zich in (reeds bekende) hinderlagen liet vangen, wat zijn overzicht van de Mnl. Arturromans in ALMA minder bruikbaar maakt³. Maar wanneer ervaren mediëvisten al zo gemakkelijk in moeilijkheden geraken, wat dan te denken van aankomende neerlandici, die op hun moeizame weg overvallen worden door weerzinwekkende monsters (vaak hetzelfde monster in een andere gedaante) als: een ‘gewone’ Vulgaat-Merlijn-continuatie⁴, de ‘quête de Map’⁵, de vulgaat-‘Queste del Saint Graal’⁶, fragmentarische bewerking, met invoegingen, van de Mnl. vertaling van Chrétiens Perceval en het eerste gedeelte van het eerste (anonieme) vervolg⁷?

Wat wordt de (aspirant-)neerlandicus die niet in het genot is van een monumentale vakbibliotheek (Woord vooraf, blz. 5) en die met de hierboven beschreven jungle wordt geconfronteerd, aangeboden in ‘Arturistiek in artikelen’? Beslist geen initiatie! Daarvoor wordt hij té brutaal en té direct ondergedompeld in een reeks hypergespecialiseerde (en vaak elkaar tegensprekende, zie bijv. de artikelen van Hanneke Paardekooper-VanBuuren en K.R. de Graaf over de

2 Zie w.j.a. jonckbloet, Geschiedenis der Middennederlandsche Dichtkunst (I), Amsterdam 1851, blz. 228-229, 384-389. Vgl. a.m.e. draak, Onderzoekingen over de Roman van Walewein. (Met aanvullend hoofdstuk over ‘Het Walewein onderzoek sinds 1936’), Groningen/Amsterdam 1975, blz. 7.

3 Bedoeld is het 34e hoofdstuk The Dutch Romances van h. sparnaay in Arthurian Literature in the Middle Ages (A Collaborative History edited by r.s. loomis), Oxford 1974⁵ 1959¹), blz. 453-461 (men pleegt tegenwoordig de hele encyclopedische studie aan te duiden met ALMA). Men leze de scherpe, maar lang niet volledige kritiek van a.m.e. draak in het aanvullend hoofdstuk over ‘Het Walewein onderzoek sinds 1936’ in haar bovenvermelde verhandeling, blz. 231-236.

4 Cf. a.m.e. draak, o.c., blz. 233.

5 Cf. het referaat van colette-anne van coolput, La Quête du Graal dans la seconde version du ‘Tristan’ en prose op het 12e Congrès Internationale Arthurien te Regensburg.

6 Zie j. frappier, The Vulgate Cycle, in ALMA, blz. 295-318.

7 Cf. w.p. gerritsen, Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wraketeksten, Assen 1963, blz. 159.

[p. 298]

Roman van Ferguut) visies. Een werk dat binnen de Nederlandse Arturistiek het best een initiërende bedoeling realiseert, is de sympathieke inleiding van Maartje Draak, Arthur en zijn Tafelronde⁸, maar die richt zich hoofdzakelijk tot leerlingen middelbaar onderwijs en is een allereerste, didactisch begeleide, kennismaking met de Arturstof. Een wetenschappelijke initiatie voor de aspirant-neerlandicus (mediëvist)⁹ behoort nog tot het rijk der wensen.

Wat biedt de bundel van F.P. van Oostram dan wel? Een grote verscheidenheid van studies waarbij de samensteller de volgende criteria voor ogen stonden: ‘Als belangrijkste selectiecriterium gold dat geen studies werden opgenomen die afzonderlijk zijn verschenen’ (blz. 6); werden wel opgenomen: studies die een wat breder publiek kunnen interesseren, die soms moeilijk bereikbaar zijn en die bovendien de veelzijdigheid van teksten, benaderingswijzen en onderzoekers illustreren, voorzover ze tenminste aan zekere minimumeisen qua kwaliteit en belang voldeden. We krijgen dus a.h.w. een foto of een reeks foto's van het ‘wout sonder genade’, geen veilige reisgids, maar een aandachtig en kritisch te bestuderen werkstuk. Als zodanig zal deze bundel beslist nuttig functioneren binnen de lessen Mnl. literatuur op academisch niveau.

Voorbeeldig en volledig is de bibliografie van de Mnl. Arturistiek van 1945 tot 1 juli 1978. Eén bedenking slechts: waarom staat de lezing van M. Draak gehouden voor de volkskunde-commissie op 14 november 1959, Het verloop van het Nederlandse sprookje (op blz. 380), niet onder rubriek ‘algemeen’? Behalve over de Torec heeft de auteur het ook over de Walewein; bovendien handelt Draaks lezing over een probleem dat de Arturroman in zijn geheel aangaat.

Dat studies die in een veel breder verband één of meer Mnl. Arturromans ter sprake brengen niet in de bibliografie werden opgenomen (blz. 373), betreur ik persoonlijk wel. M.i. is het wenselijk dat in een volgende druk van de lijst ook artikelen worden opgenomen als - ik noem er slechts enkele voor de vuist weg -: W.A.F. Janssen, De proloog van Vanden Vos Reinaerde, in LB 42 (1952), (een onderzoek van proloog en epiloog in de Roman van Walewein op blz. 100-105); ook K. Heeroma, Rose, Parthonopeus, Walewein en Alexander, in TNTL 76 (1958-59), blz. 165-177. Voor buitenlandse publicaties denk ik in dit verband aan H. Emmel¹⁰, Formprobleme des Artusromans und

8 maartje draak, Arthur en zijn tafelronde, (Lessen in literatuur onder redactie van dr. j. haantjes en prof. dr. w.a.p. smit), 's-Gravenhage/Djakarta 1951. Een mooi geïllustreerde, licht gewijzigde heruitgave van dit werk verscheen onlangs bij martinus nijhoff.

9 Ik denk hierbij aan iets in de aard van k.o. brogsitter, Artusepik, (Realienbücher für Germanisten, M38 in de Sammlung Metzler), Stuttgart 1965; of eerder nog aan een Nederlandse ALMA, waarin naast een status quaestionis ook een stuk vakgeschiedenis en een overzicht van de internationale literatuurstudie, voor zover belangrijk voor de Mnl. Arturromans, zouden zijn opgenomen.

10 Dit werk wordt door de samensteller aangegeven als voorbeeld van een studie die in breder verband Mnl. Arturromans ter sprake brengt en dus niet wordt opgenomen in de lijst.

[p. 299]

der Graldichtung. Die Bedeutung des Artuskreises für das Gefüge des Romans im 12. und 13. Jahrhundert in Frankreich, Deutschland und den Niederlanden, Bern 1951 (o.m. over de Roman van Walewein en de Ferguut)¹¹; P. Dinzelbacher, Die fenseitsbrücke im Mittelalter, (Verband der wissenschaftlichen Gesellschaften Oesterreichs), Wenen 1973 (over de Walewein op blz. 119-120)¹² Interessant voor de studie van de Arturstof in de Nederlanden - hoewel niet altijd betrouwbaar m.b.t. de archivalische gegevens¹³ - lijkt me ook de studie van P. Gallais, Bleheri, la cour de Poitiers et la diffusion des récits arthuriens sur le continent, (Actes du VIIe congrès national de littérature comparée - Poitiers 1965), Parijs 1967, blz. 47-79.

In de bundel is, zoals reeds werd opgemerkt, verscheidenheid de meest in het oog lopende eigenschap. Naast studies die reeds gedeeltelijk tot de geschiedenis van het vak behoren (‘Wel niemand zal heden ten dage de opvattingen van Van Mierlo over Arturromans voor zijn rekening willen nemen..., Woord vooraf, blz. 6), werden brandend actuele studies opgenomen (een doorsnede van het Lancelotonderzoek, gedateerd januari 1978, van W.P. Gerritsen, Orlanda S.H. Lie en F.P. van Oostrom). In dit naast-elkaar zit uiteraard stof tot discussie. En dat was precies de bedoeling van de samensteller: ‘Mocht het hier herdrukt zijn van controversiële studies anderen inspireren tot het partij kiezen tegen onhoudbare standpunten, dan zou daarmee zelfs deze louter-reproducerende bundel hebben bijgedragen tot de bloei van de Nederlandse Arturistiek’ (Woord vooraf, blz. 6). Dat is een verleidelijke uitnodiging, die ik niet onbeantwoord wil laten. In hetgeen volgt ga ik wat dieper in op minder of meer fundamentele problemen in de bundel aan de orde gesteld. Daarbij staat me zowel de ervaren Arturist als lezer voor ogen, als ook de aankomende mediëvist voor wie het werk is bestemd. Men beschouwe het als een bescheiden paging ter voorbereiding van een reisgids door het ‘wont sonder genade’.

* * *

De bundel begint met de algemenere studie van J. van Mierlo, Oorspronkelijk Dietse Arthur-literatuur in de twaafde eeuw ook voorbeeld van Franse, vroeger verschenen in VMKVA 1956, blz. 177-212 (in de bundel, blz. 13-48). Dit artikel heeft bij zijn publikatie onmiskenbaar de verdienste gehad de Middelnederlandse epiek in een positiever licht te hebben geplaatst¹⁴ en meer in het bijzonder

11 Een scherpe, maar gerechtvaardigde kritiek op dit werk bij a.m.e. draak, Onderzoekingen over de roman van Walewein, blz. 227-228.

12 Dergelijke studies maken o.m. duidelijk hoe bedroevend traag inzichten uit de Neerlandistiek in het buitenland bekend raken: Dinzelbacher houdt de Wal. voor een vertaling uit het Frans en citeert naar de uitgave van Jonckbloet!

13 Hij citeert uit tweede hand naar Tilvis, Tatlock, Boekenoogen (blz. 63-69) en kent het artikel van J. Lindemans over deze problematiek niet (cf. infra). Zijn verwijzingen 29, 30 en 38bis betreffen hetzelfde personage (cf. infra).

14 De auteur heeft het niet enkel over de Dietse Arturromans, maar verder ook over de Reinaert, de Mnl. Tristan, de Madoc en het werk van Veldeke.

[p. 300]

tegenover het ‘dogma’ van de vertaling, geschapen door Jonckbloet en Gaston Paris (blz. 27), de volle nadruk te hebben gelegd op de oorspronkelijkheid van de Dietse Arturromans. Hoewel deze inzichten in een genuanceerde vorm nu vrij algemeen worden aanvaard, laat het vaak hartstochtelijk betoog van de Vlaamse mediëvist op tal van punten een weinig overtuigende indruk na. We bespreken achtereenvolgens enkele algemenere methodologische en inhoudelijke problemen, om tenslotte zijn conclusies kritisch onder de loupe te nemen.

Om de volledige draagwijdte van Van Mierlo's betoog te vatten, is het nodig vooraf de inleiding en tekstuitgave van Maartje Draak, Lanceloet en het hert met de witte voet (Zwolle, 1962) en de doctorale dissertatie van dezelfde geleerde, Onderzoekingen over de roman van Walewein (Haarlem, 1936; Groningen/Amsterdam, 1975) grondig door te nemen. Het verschijnen van de bedoelde uitgave en een hernieuwd lezen van Draaks dissertatie waren immers aanleidingen tot het schrijven van dit artikel (cf. blz. 13 en blz. 32-33)¹⁵.

Van Mierlo's studie is een typisch voorbeeld van wat men geëngageerde wetenschap pleegt te noemen. De openingszinnen zijn in dat verband karakteristiek: ‘Ik was deze studie begonnen met enkele beschouwingen bij een onlangs uitgegeven kleinen Arthurroman, om te betogen dat die wel oorspronkelijk Diets zal zijn geweest en nog kan dateren uit de twaalfde eeuw. Doch daar stelde zich de vraag of de heersende vooroordelen zulk een conclusie, die oorspronkelijk Dietse Arthurliteratuur in de twaalfde eeuw veronderstelt, ooit zouden veroorloven? Zou het mogelijk zijn die vooroordelen uit den weg te ruimen?’ (blz. 13). Voor de auteur is dat een retorische vraag. Het is hem namelijk, gedreven door zijn grote liefde voor de Vlaamse cultuur¹⁶, tot zekerheid geworden ‘dat wij (lees: Vlamingen) niet alleen eigen Dietse Arthur-literatuur hebben gehad in de twaalfde eeuw, maar zelfs, wat algemeen voor onmogelijk wordt gehouden, dat deze Dietse literatuur invloed kan hebben uitgeoefend op de Franse’ (blz. 13). Tot die overtuiging is hij echter gekomen door het beruchte procédé om quasi-ongemerkt van twijfel en veronderstelling, via waarschijnlijkheid over te gaan tot stelligheid, waarbij woorden als ‘zeker, onomstotelijk vast, zonder de

15 Op de problematiek van de verhouding van Lanceloet en het hert met de witte voet en het Lai de Tyolet, uitgangspunt voor het artikel, gaan we niet nader in. De ingenieuze redenering van Draak kan nu ook door de (aspirant-)neerlandicus worden gecontroleerd, dank zij de Nederlandse vertaling van het Lai de Tyolet door ludo jongen in Meta 12, 5 (1978), blz. 1-6 en Meta 12, 6 (1978), blz. 9-15.
M. Draak baseerde zich op de uitgave van de Lai de Tyolet door gaston paris in Romania VIII (1879), blz. 40-50. Sindsdien is er een nieuwe uitgave beschikbaar, nl. p.m.o. tobin, Les lais anonymes des XIIIe et XIIIe siècles; édition critique de quelques lais bretons, Genève 1976; een nieuwe kritische editie wordt voorbereid door h. braet en zal eerlang verschijnen.

16 De auteur ondervangt mogelijke bezwaren tegen zijn impliciete intenties door te verzekeren dat geen chauvinisme of imperialisme of wat ook hem zo doet spreken (voetnoot 1, blz. 46).

[p. 301]

minste twijfel...’ als leidmotieven door zijn betoog worden gestrooid¹⁷. Een voorbeeld moge dit duidelijk maken.

In de geciteerde openingszinnen schijnt de auteur reeds tevreden te zijn als hij tot de conclusie zou kunnen komen dat de veronderstelling van een oorspronkelijk Dietse Arturliteratuur in de twaalfde eeuw wordt overwogen. Dat contrasteert wel sterk met de beslistheid aan het einde van zijn betoog: ‘Het staat dus vast dat er oorspronkelijke Arthur-literatuur is geweest in het Diets en dat deze invloed heeft kunnen uitoefenen op de Franse. En deze Dietse literatuur dateert gewis nog uit de twaalfde eeuw’ (blz. 44). Deze conclusie lijkt een logisch gevolg van zijn vroegere bewijsvoering: de gemeenschappelijke bron van Tyolet en Lanceloet en het hert met de witte voet uit de Haagse compilatie is een oorspronkelijk Mnl. werk, evenzo de Roman van Walewein (verder afgekort als Wal.); ‘Met dan den Madoc van Willem en met den door Maartje Draak veronderstelden¹⁸ Tristan-roman beginnen wij zoal een hele Arthur-literatuur te krijgen vóór het einde der XIIe eeuw: een eigen literatuur nog wel, die zelfs invloed heeft gehad op de Franse’ (blz. 43). Dat we over Madoc weinig meer met zekerheid weten dan de naam van de auteur, stoort Van Mierlo niet, die het werk hiermee promoveert tot een specimen van oorspronkelijk Dietse Artur-literatuur uit de 12e eeuw. Dat de Dietse Tristan-roman een Mnl. vertaling is van de Tristan van Thomas en dus niet in de reeks van oorspronkelijke werken thuishoort, doet er al evenmin toe. Toch blijkt Van Mierlo alles bij elkaar niet zo zeker van zijn zaak, want op het zoëven vermelde citaat volgt: ‘Wij blijven hier nu niet meer bij mogelijkheden en gissingen, hoe waarschijnlijk ook: met Walewein staan we voortaan op vasten grond, hebben al die gissingen een hechten steun’ (blz. 43 - ik cursiveer). Het onderzoek van de Wal. vormt m.a.w. het sluitstuk in Van Mierlo's redenering. Indien de Wal. inderdaad met zekerheid een oorspronkelijk Mnl. Arturroman is uit de 12e eeuw, die bovendien voorbeeld is geweest voor een Franse Arturroman, dan is volgens hem veralgemening mogelijk en kan hij van daaruit een hele Dietse Arturliteratuur tevoorschijn toveren die gelijke tred houdt met de Franse (vgl. blz. 44)!

Er valt bijgevolg te onderzoeken in welke mate Van Mierlo's sluitstuk standhoudt. M.a.w. is de Wal. 1. een oorspronkelijk Mnl. werk, 2. in de 12e eeuw te dateren, 3. voorbeeld geweest voor een Franse Arturroman?

1. De oorspronkelijkheid van de Wal

17 Cf. de kritiek van g.a. van es, De jeeste van Walewein en het schaakbord van Penninc en Pieter Vostaert. Artur-epos uit het begin van de 13e eeuw, (dl. II), Zwolle 1957, blz. 376: ‘Zijn betoog is echter meer retorisch en affectief van aard, dan logisch of wetenschappelijk overtuigend wat de strikte bewijsvoering aangaat. Al te gemakkelijk gaat hij van onderstelling via waarschijnlijkheid over tot stelligheid’. Verdere kritiek op Van Mierlo's artikel vindt men ook in draaks aanvullend hoofdstuk Het Walewein onderzoek sinds 1936, blz. 236-238 en bij j.d. janssens, Analyse van de structuur en de verhaaltechniek in de hoofse, oorspronkelijk Middelnederlandse ridderroman, (gestencilde doctorale dissertatie), Leuven 1976, blz. 100-107.

18 Dàt is nu precies géén veronderstelling, vermits het zgn. Nederfrankische Tristan-fragment van het bestaan ervan getuigenis aflegt!

[p. 302]

Van Mierlo's bewijsmateriaal is erg ongelijk van waarde. In zijn ontkrachting van de vertalingstheorie (Jonckbloet en Paris)¹⁹ stelt de auteur van het bewuste artikel de ideeën van zijn voorgangers eenzijdig en zelfs verkeerd voor, Hij poneert dat Jonckbloet voor zijn mening dat de Wal. uit het Frans zou zijn vertaald geen ander bewijs kon voorleggen dan zijn overtuiging van de algehele afhankelijkheid van onze letterkunde tegenover de Franse (blz. 23, zie ook blz. 24, midden). Dat is manifest onjuist! Jonckbloet beroept zich ter staving van zijn theorie o.m. op een door J.B.B. de Roquefort geciteerde ‘romans de Gauvain’, waarvan de enkele citaten volgens hem volmaakt in de Mnl. roman zouden passen²⁰. Indien het Van Mierlo (wetenschappelijke) ernst was geweest met de ontkrachting van de vertalingstheorie, dan had hij Jonckbloets vooringenomenheid inderdaad kunnen aantonen door op contradicties binnen diens werk te wijzen. In het tweede deel van zijn ‘Roman van Walewein’ (blz. 33-34) trekt hij de identificatie van De Roquefort en het bestaan van een ‘romans de Gauvain’ in twijfel, hoewel hij de bewuste citaten een honderdtal bladzijden verder (blz. 129, ook blz. 137) inroept als het doorslaggevende argument voor het bestaan van een Frans origineel. Verder had hij de citaten kunnen vergelijken met de volgens Jonckbloet overeenkomstige passages uit de Wal. en had hij kunnen vaststellen dat de gelijkenis verre van volmaakt is. Had hij zijn onderzoek in die richting verder gezet, dan had hij - zoals Gerritsen en ikzelf²¹ - wellicht ontdekt dat de door De Roquefort vermelde ‘romans de Gauvain’ in feite een verloren gegaan handschrift van de ‘Vengeance Raguidel’ was en Jonckbloet er bijgevolg volkomen naast zat!

Ik ben het nochtans in grote lijnen eens met Van Mierlo wanneer hij veel belang hecht aan de waarde van Pennincs proloog (die uitdrukkelijk verklaart geen Franse bron te kennen en - wat Van Mierlo niet zegt - eerder suggereert een mondelinge overlevering te hebben gevolgd), wanneer hij de korte bronreferenties binnen het episch bericht als geloofwaardigheidsformules of als versnood opvat en wanneer hij - samen met Draak - het verspaar Wonder/Alydrisonder en de ‘naden’ tussen Pennincs en Vostaerts deel als tegenargumenten voor een slaafse vertaling beschouwt. Ik ben er derhalve, zoals Van Mierlo, van overtuigd dat de vertalingstheorie op weinig vaste grond is gebouwd, dat m.a.w. de oorspronkelijkheid van de Wal. - op dit stuk laat ik me liever voorzich-

19 Bedoeld zijn o.m. de werken van w.j.a. jonckbloet, Roman van Walewein (deel 2), Leiden 1848; Geschiedenis der Middennederlandsche Dichtkunst (deel 2), Amsterdam 1852, blz. 79-111 en Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde (deel 1), Groningen 1888⁴, blz. 343-350. Verder g. paris, Gauvain et l'échiquier, in Histoire litteraire de la France (dl. XXX), Parijs 1888, blz. 82-84. Sinds het artikel van Van Mierlo is daar als aanhanger van de vertalingstheorie nog bijgekomen: h. sparnaay, The Dutch Romances, in ALMA, blz. 457-459 (hoewel Sparnaay zijn copie vóór 1 mei 1953 inleverde en hij met het betoog van Van Mierlo geen rekening kon houden).

20 Cf. w.j.a. jonckbloet, Geschiedenis der Middennederlandsche Dichtkunst, blz. 107.

21 Zie w.p. gerritsen, Die Wrake van Ragisel, blz. 8-9, voetnoot 30 en j.d. janssens, Analyse van de structuur..., blz. 85-90.

[p. 303]

tiger uit dan mijn beroemde voorganger²² - gezien de hierboven genoemde positieve aanwijzingen op dit ogenblik de meest waarschijnlijke hypothese is²³. Ik vermoed evenwel dat mijn oorspronkelijkheidsbegrip niet dat van Van Mierlo is (cf. infra).

2. Datering van de Wal.

In een vroeger artikel, Ter datering van den Roman van Walewein (VMKVA 1953, blz. 711-737), was Van Mierlo tot het besluit gekomen dat Penninc nog in de 12e eeuw, misschien nog vóór Chrétiens Percival, moet hebben geschreven, en dat Vostaert niet zo lang daarna, en zeker vóór 1220, het werk zal hebben voltooid (bundel blz. 41). Ook hier zijn Van Mierlo's argumenten erg ongelijk in waarde, zoals hij later trouwens zelf heeft toegegeven²⁴. De meeste zijn ofwel erg zwak (de negatieve argumenten, zoals het niet-voorkomen van namen en graalreferenties) ofwel geven (nog) geen mogelijkheid tot datering (rijmtechniek, oude woorden, de neiging tot herhaling). Men leze hierover de kritiek van G.A. van Es en A.M.E. Draak²⁵. Toch wil ik op enkele argumenten en tegen-argumenten nader ingaan, omdat ze - naar ik hoop - het Wal.-onderzoek een stap verder kunnen helpen.

Als eerste inhoudelijk argument vermeldt Van Mierlo in 1953 het vroege voorkomen van de naam Walewein (tegenover de Franse vorm Gauvain) in onze streken. In 1956 komt hij daarop terug: ‘Herhaaldelijk hebben wij betoogd dat er ook te onzent reeds in de twaalfde eeuw een bloeiende literatuur moet hebben bestaan. Ook een eigen autochtone literatuur. Ook een eigen autochtone hoofse literatuur, met bewerking van klassieke en Britse stof. Om het midden der twaalfde eeuw waren te onzent de namen “Iwein”, “Walewein” bekend: “Iwein” en, “Walewein” zijn Dietse vormen, die pleiten voor Arthurverhalen in het Diets’ (blz. 22).

Terecht heeft Van Mierlo hier gewezen op de studie van Jan Lindemans, Onomastiek in dienst van de Literatuurgeschiedenis, in VMKVA 1941, blz. 507-521, met zijn belangrijke verzameling gegevens over de ‘Matière de Bretagne’ in onze streken (de literair-historische conclusies daaruit zijn evenwel onbe-

22 Ook Van Mierlo was aanvankelijk voorzichtiger. In 1953 schrijft hij nog: ‘Alles wettigt de veronderstelling, dat we hier te doen hebben met, natuurlijk steeds betrekkelijk, oorspronkelijk Diets werk’ (Ter datering van den roman van Walewein, in VMKVA 1953, blz. 711 - ik cursiveer). In 1956 is hij stelliger: ‘Walewein is zonder den minsten twijfel een oorspronkelijk Dietse Arthurroman’ (blz. 28)!

23 Die (in de ogen van Van Mierlo té voorzichtige uitspraak, cf. zijn reactie tegen M. Draak, blz. 27) vaststelling is geen vorm van bezwijken onder enige dogmatische druk of een gevolg van een minderwaardigheidscomplex (cf. blz. 27 onderaan). Die problemen doen zich in de Franse of de Duitse literatuur trouwens nauwelijks anders voor: men denke bijv. aan de geniale Franse dichter Chrétien de Troyes. Ook m.b.t. zijn werk werden extreme opvattingen als vertaling van verloren gegane voorbeelden tegenover buitengewoon creatieve oorspronkelijkheid aangekleefd.

24 j. van mierlo, Aantekeningen bij een nieuwe uitgave van de Jeeste van Walewein, in VMKVA 1958, blz. 294.

25 a. van es, o.c., blz. 385-400 en het reeds vaak geciteerde aanvullende hoofdstuk van draaks dissertatie, blz. 228-231 én blz. 243-246.

[p. 304]

trouwbaar, want doortrokken met een sterk Pangermaans cultuurimperialisme). Voor wat Walewein betreft, heeft Lindemans 6 vermeldingen vóór 1250: een Vualauuaynus van Melle (1118 en 1130), een Vualauuaynus van Zevergem (1118), een Walennamum (lees: Walewainum, volgens Lindemans - variant in een latere copie: Walewijnum, 1146; Walwainus, 1148), schepen van Antwerpen (1146), een Walewainus de Lewe (1155) en een Walewainus de Outheverle (bij Leuven) (1230). Er moet echter in de interpretatie van de gegevens een vergissing ingeslopen zijn. Dé specialist van vroeg-Middelnederlandse bronnen, M. Gysseling, was zo vriendelijk me erop te wijzen dat in de originele oorkonde van 1118 voor de Gentse Sint-Pietersabdij²⁶ slechts één enkele Vualauuaynus (aldus gespeld), broeder van Rodulfus de Melne (= Melle) staat, en niet twee, zoals Lindemans ten onrechte aanduidt: de twee vermeldingen in de akte slaan duidelijk op dezelfde persoon. Het betreft dezelfde persoon als in de Enaamse oorkonde van 1124-1131.

Intussen is het materiaal vóór 1250 omvangrijker dan J. Lindemans vermoedde. P. Gallais²⁷ vermeldt op het jaar 1121 een Waluuam in Vlaanderen; of deze vermelding echter iets met Walewein (een contaminatie?) te maken heeft, is niet helemaal zeker. Verder is er een Walwain de Suaveka in 1193²⁸, iemand uit Zouafques (Pas-de-Calais); een Walewinus in 1159 te Valenciennes (geciteerd door F.J. Mone; M. Gysseling kent evenwel geen oorkonde met deze vermelding)²⁹ en een Walewanus in het begin van de 13e eeuw, geciteerd bij Caesarius van Heisterbach (Dialogus Miraculorum, I 37)³⁰. Dit brengt ons op 8 vermeldingen (mogelijk 9) vóór 1250, waarvan 4 (mogelijk 5) op het einde van de 11e of in het begin van de 12e eeuw als doopnaam werden gegeven³¹!

26 J. Lindemans verwijst op blz. 514 naar Van Lokeren, nr. 194. Dit is a. van lokeren, Chartes et documents de l'abbaye de Saint-Pierre au mont Blandin à Gand, depuis sa fondation jusqu'à sa suppression. Avec une introduction historique, (dl. 1), Gent 1868.

27 Cf. het reeds vermelde artikel, Bleheri, la cour de Poitiers et la diffusion des récits arthuriens sur le continent, blz. 63. Hij heeft de verwijzing uit j.s.p. tatlock, The Legendary History of Britain, Berkeley/Los Angeles 1950.

28 Cf. p. gallais, o.c., blz. 68 (uit de Chartes de Saint-Bertin, nr. 395).

29 f.j. mone, Uebersicht der niederländischen Volks-Literatur alterer Zeit, Tübingen 1838, blz. 69.

30 Cf. m. schönfeld, Uit middeleeuwse kronieken, in TNTL 34 (1915/16), blz. 117; g.j. boekenoogen, Namen uit ridderromans als voornamen in gebruik, in TNTL 36 (1917), blz. 67-68; m. schönfeld, ‘Walewijn’ en ‘Walewein’, in TNTL 36 (1917), blz. 290; p. gallais, o.c., blz. 69. Er is nog een Walewein die tot nog toe niet werd opgemerkt, nl. in een Brugse, originele oorkonde van november 1262; zie m. gysseling, Bouwstoffen voor een woordarchief van de Nederlandse taal. Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). M.m.v. en van woordindices voorzien door willy pijnenburg. Reeks I 1: ambtelijke bescheiden, 's-Gravenhage 1977, nr. 22, blz. 78, r. 17.

31 Het artikel van anton van de repe, De naam Walewein, in Meta 9 (1975), blz. 4-7, helpt ons niet verder. Van de Repes voorstelling is onvolledig (een blik in het werk van g.d. west, An Index of Proper Names in French Arthurian Verse Romances. 1150-1300, Toronto 1969, had hem bijv. kunnen leren dat Walwain ook in Lanval van Marie de France voorkomt). Bovendien kent hij het artikel van Lindemans blijkbaar niet. Een en ander heeft tot gevolg dat hij tot nogal misleidende conclusies komt: ‘Tenslotte wil ik nog even de aandacht vestigen op Penninc, die in zijn Jeeste van Walewein de eerste was die deze naam gebruikte...’ (blz. 7)!?

[p. 305]

Als men daarbij bedenkt dat de naam niet voorkomt op de christelijke heiligenkalender en, voor zover kon worden nagegaan evenmin een nieuwe heilige is die door de volksdevotie in omloop geraakte³², dan is het voorkomen van de Germaanse vorm van de naam in onze streken op een ogenblik dat onze Mnl. roman nog niet was geschreven, en zelfs vóór de Historia Regum Brittanniae (1136/37) van Geoffrey of Monmouth, veelbetekenend!

Als mogelijke verklaring zie ik, dat er rechtstreekse kennis omtrent ‘Britse’ zaken naar Vlaanderen is doorgegeven³³. Er moeten m.a.w. Brits-Keltische verhalen, vermoedelijk onafhankelijk van de Franse traditie, in omloop zijn geweest die door hun populariteit de naamgeving van (adellijke?) kinderen beïnvloedden.

Is dit alles evenwel een argument voor een bloeiende Dietse literatuur in de 12e eeuw? Ik ben daar niet zo zeker van als Van Mierlo. We zijn hier m.i. eerder een mondelinge overlevering op het spoor, waarop ook Penninc zinspeelt in de Wal.-proloog:

Vanden coninc Arture
Es bleven menighe avonture
Die nemmer mee ne wert bescreven (v. 1-3)

Nu blijkt de overlevering in Vlaanderen en Brabant uitsluitend op de Waleweinfiguur te zijn gecentreerd³⁴. Een mondelinge Walewein-traditie, onafhankelijk van de Franse, is een aanlokkelijke hypothese. Het zou niet enkel de originaliteit van de Wal. helpen verklaren³⁵, maar ook de specifieke kentrekken van Arturs neef in de Mnl. romans. We denken hier meer bepaald aan de van elders niet bekende aanduiding van Walewein als ‘der aventuren vader’³⁶, aan het

32 Zie j. lindemans, o.c., blz. 515-516. Cf. ook p. gallais, o.c., blz. 78-79.

33 Vgl. m. draak in haar aanvullend hoofdstuk, blz. 230. Cf. ook r. derolez, De ‘Liber Floridus’-versie van de ‘Anglo-Saxon Chronicle’, in Handelingen van het dertigste Nederlands Filologencongres (Leiden, 10-11 april 1968), Groningen 1968, blz. 104-105.

34 Zie p. gallais, o.c., kaart nr. 2 op blz. 72. Zie ook blz. 78-79: ‘La conclusion légitime de cette enquête est que la légende arthurienne a fait irruption dans les pays non celtiques à plusieurs reprises: une première fois, dirigée sans doute d'Armorique vers le Maine et l'Anjou, et centrée sur Arthur, vers les années 1030/40 (...); une seconde fois, dirigée vers le Poitou et l'Anjou mais ne venant certainement pas d'Armorique, et centrée sur Gauvain, vers les années 1085/90; une troisième et une quatrième vague, contemporaines ou de peu postérieures à la seconde, ont été dirigées vers l'Italie du nord (geste d'Arthur) et vers la Flandre (geste de Gauvain).’

35 Een directe Walewein-overlevering in onze streken zou bijv. een verklaring kunnen bieden voor het typisch Keltisch-IJslands motief van de ‘tegenvloek’, waarvan de Wal. het enige continentale verhaal is met dit gegeven (zie m. draak, o.c., blz. 125-127); ook voor de korte, maar niettemin merkwaardige en volkomen ontraditionele voorstelling van Waleweins jeugd (zijn moeder zou hem in de wapenkunst hebben geïnitieerd, cf. de vzn. 6304-6305; vgl. met de opvoeding van Roges, de vzn. 5333-5362. Dit zou volgens th.m. chotzen een typisch Keltisch motief zijn, zie e. draak, o.c., blz. 247).

36 Vgl. Wal., vzn. 3170, 5787, 7096, 9580; Moriaen (uitg. Paardekooper-Van Buuren/Gysseling), vzn. 323, 1559, 1684, 1812, 2653, 3268; De Wrake van Ragisel (de Comp.-WR in de uitg.-Gerritsen), vs. 2892; Walewein ende Keye (uitg. Jonckbloet), vzn. 18.766-67, 19.299, 21.948. De opsomming is lang niet volledig. Cf. ook draaks aanvullend hoofdstuk, blz. 247-248.

[p. 306]

feit vooral dat hij in de oorspronkelijk Mnl. Artur-romans als een opvallend positief personage wordt voorgesteld, dat zelfs ettelijke passages de indruk wekken te zijn geschreven als uitdrukkelijke Walewein-lof, wat in schril contrast staat tot de Franse traditie waar de beroemde tafelronderidder van meet af aan in een ongunstiger daglicht - variërend van een mild-ironische benadering bij Chrétien de Troyes tot een min of meer radicale vernietiging van zijn reputatie in latere werken³⁷ - komt te staan. Uit dit alles zal al wel duidelijk zijn geworden dat er in deze richting werk aan de winkel is voor nieuwe Wal.-onderzoekers.

Maar laten we terugkeren naar Van Mierlo's dateringspoging. In 1953 betoogde Van Mierlo dat Penninc geen romantische literatuur meer heeft gekend na ongeveer 1180-90. Immers - zo schrijft hij - ‘Penninc kende in 't bijzonder nog niet Perceval met de Queste del Graal noch Lancelot’³⁸. Dat Van Mierlo de verschillende graalversies niet uiteen wist te houden (de Perceval ou le Conte du Graal is niet hetzelfde als de Queste del Saint Graal), is een van de vele aanwijzingen dat de geleerde té weinig vertrouwd was met de Franse Arturromans. Dat hij - ook in 1956 en 1958, na vernieuwde lectuur van Draaks dissertatie - een mogelijke invloed van de Lancelot (d.i. de Chevalier de la Charrete van Chrétien de Troyes) uitsluit, wijst ofwel eens te meer op zijn gebrekkige kennis van het oeuvre van Chrétien (wat we in dit geval betwijfelen; daarvoor is het motief van de zwaardbrug al te bekend), ofwel op een bewust verzwijgen van alle argumenten die zijn ‘zekerheid’ in het gedrang zouden kunnen brengen³⁹.

37 Cf. het referaat van keith busby (Utrecht), Caractérisation par contraste dans le roman de Hunbaut, op het 12e Congrès International Arthurien te Regensburg (augustus 1979): ‘Quoique le déclin de Gauvain dans un roman du treizième siècle n'ait en soi Tien d'extraordinaire, les vices qui lui sont imputées amènent l'auteur de Hunbaut à insister sur quelques aspects du caractère de Gauvain dont il était question dans le Brut de Wace et dans le Didot-Perceval. Dans la plupart des romans arthuriens de cette époque, la dégradation de Gauvain est présentée en des termes propres au roman, mais ici, le poète a employé aussi des aspects typiques d'un héros d'épopée ou de pseudo-histoire’ (Summaries, blz. 9). In verschillende gesprekken met Franse mediëvisten (P. Gallais, J.-Ch. Payen) is me trouwens hun neerhalende visie op het Gauvain-personage opgevallen. Een grondig comparatief onderzoek is in dit verband een van de vele desiderata van de Nederlandse Arturist...

38 j. van mierlo, Ter datering van den roman van Walewein, blz. 729.

39 Dit harde oordeel is gebaseerd op het feit dat Van Mierlo in 1956 en 1958 niet meer over de Lancelot rept: ‘Wij waren toen tot het besluit gekomen, dat Penninc nog in de twaalfde eeuw, misschien nog vóór Chrétien's Percival, moet hebben geschreven...’ (1956, in de bundel op blz. 41) en ‘...het deel van Penninc, nog zou dateren uit het einde der 12e eeuw, misschien zelfs vóór 1180 of niet zo lang daarna’ (1958, blz. 293). Had hij dan toch het betoog van Draak m.b.t. de Lancelot in het hoofd? Dat dit echter ook gevolgen had voor zijn oorspronkelijkheidsonderzoek, verzwijgt hij in alle talen en de volgende uitspraak is dan ook ronduit tendentieus: ‘Toch meent men nog immer, dat het wel aannemelijk is, dat onze dichters voor sommige episodes bronnen, en dan ook schriftelijke, zouden hebben gebruikt. Wij vrezen, dat hier de oude vooroordelen over de geringe oorspronkelijkheid van onze letterkunde en over haar laattijdig ontstaan nog blijven nawerken. Sedert Jonckbloet, d.i. sedert 1846, heeft men naar dergelijke bronnen gezocht en er nooit één enkele met enige zekerheid ontdekt; ook niet van Es; ook niet M. Draak’ (1958, blz. 284)!

[p. 307]

M. Draak heeft in haar reeds meermaals geciteerde dissertatie gewezen op het verband tussen de Wal. en de Chevalier de la Charrete. Het wil haar voorkomen dat men de duwiere onder de vagevuurrivier, waardoor Walewein Endi bereikt, niet moet zien als een gegeven dat volkomen losstaat van de àndere brug (de zwaardbrug, die Lancelot ten koste van bovenmenselijke inspanning en zware verwondigen overschrijdt), maar dat ze samen in zekere zin een stelsel vormen, gelijkend op dat van Chrétien. Draak wil daarmee niet zeggen dat men zich de ‘ponz evages’ (de waterbrug, door Gauvain als toegangsweg gekozen) moet voorstellen als een ‘duwiere’, maar wél acht ze het mogelijk dat de Wal.-auteur zich t.o.v. Chrétiens Charrete herinnerde dat de gezochte vrouw zich aan de overzijde van de rivier bevond, dat er twee toegangswegen waren: een zwaard over het water en een passage ‘soz eve’, en dat Walewein aan deze laatste de voorkeur gaf⁴⁰.

Deze voorstelling van zaken leek mij overtuigend. In mijn eigen dissertatie ben ik zelfs een stap verder gegaan. Het is m.i. nl. niet uitgesloten dat Penninc dit Lancelot-aventuur, spectaculair én populair als het was, bij zijn publiek als bekend veronderstelde en we hier te maken hebben met een voorbeeld van intertekstuele analogie⁴¹. Dat Walewein er zelfs geen ogenblik aan denkt de levensgevaarlijke brug te overschrijden, maakte het publiek iets duidelijk m.b.t. de figuur van Walewein: hij is géén Lancelot, geen absoluut-door-de-liefde-gedrevene⁴²!

Alleen geloof ik niet meer dat het de voorstelling van Chrétien was die de Wal.-dichter voor ogen stond. De hele Chevalier de la Charrete werd nl. in de Lancelot-en-prose gewijzigd opgenomen⁴³. De brug-episodes vertonen hier tal van afwijkingen met de bedoelde passages bij Chrétien. In hetgeen volgt proberen we aan te tonen dat Penninc bij het begin van de Endi-episode eerder dan aan Chrétiens werk aan de voorstelling van de Lancelot-en-prose dacht.

M. Draak had in haar betoog moeilijkheden met de identificatie ‘ponz evages’ - ‘duwiere’. Dat is begrijpelijk, omdat de voorstelling van Chrétien zo precies is, dat Penninc haar onmogelijk als een tunnel onder de rivierbedding kon hebben opgevat. Chrétien stelt de ‘waterbrug’ als volgt voor:

40 m. draak, o.c., blz. 175-176.

41 We bedoelen daarmee dat een gedeelte van de betekenis van een bepaalde passage in een werk ook ontstaat als gevolg van de bewust gelegde (impliciete of expliciete) intertekstuele relatie met een ander werk.

42 j.d. janssens, Analyse van de structuur en de verhaaltechniek in de hoofse, oorspronkelijk Middelnederlandse ridderroman (dl. II), blz. 408-409 en blz. 643-647. Dat lijkt me trouwens een belangrijk argument tegen de visie van S. Eringa, J, van Mierlo en K. Heeroma als zou de Wal. een symbolische liefdesroman zijn; vgl. s. eringa, Walewein-studie in TNTL 44 (1925), blz. 51-118; j. van mierlo, De letterkunde van de middeleeuwen, in Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden (dl. 1), Antwerpen/'s-Hertogenbosch (1949²), blz. 168-170 en k. heeroma, Maerlants Torec als ‘sleutelroman’, in VKAW dl. 36 (nr. 5), Amsterdam/Londen 1973, blz. 121-125.

43 Zie w. haug, ‘Das Land, von welchem niemand wiederkehrt’. Mythos, Fiktion und Wahrheit in Chrétiens ‘Chevalier de la Charrete’, im ‘Lanzelet’ Ulrichs von Zatzikhoven und im ‘Lancelot’-Prosaroman, (Untersuchungen zur deutschen Literaturgeschichte, Band 21), Tübingen 1978, blz. 72-82.

[p. 308]

 

Li uns a non: li Ponz Evages,

 

por ce que soz eve est li ponz

 

et s'a des le pont jusqu'au fonz

 

autant desoz corne desus,

 

ne de ça moins, ne de la plus,

 

einz est li ponz tot droit en mi;

 

et si n'a que pié et demi

 

de lé et autretant d'espés. (v. 656-663)⁴⁴

Men kan er dan ook afvallen in het water, zoals Gauvain later tot zijn schade ondervindt⁴⁵. Lancelots metgezellen zijn op zoek naar Gauvain:

Vers le Pont soz Eve s'an vont,
et tantost qu'il vienent au pont
ont mon seignor Gauvain veü,
del pont trabuchié et cheü
an l'eve, qui estoit parfonde.
Une ore essort et autre afonde,
or le voivent, et or le pendent;
il vienent la, et si l'aerdent
a rains, a perches et a cros. (v. 5145-5113)⁴⁶

De Lancelot-en-prose is in dit verband veel vager. De jonkvrouw, die de twee wegen naar het land van Gorre aanwijst, zegt enkel:

Certes, fet ele, li entrers n'est pas legiers, kar .ii. trop
felons passages i a; et vez ici, fet ele, la voie a destre
del Pont de l'Espee et a senestre al Pont sos Eve, que les
gens del païs apelent le Pont Perdu⁴⁷.

Wat valt hierbij op? In de eerste plaats is elke omschrijving van de bruggen achterwege gebleven en komt de tweede brug zelfs iets meer uit de verf

44 We citeren naar de uitgave van mario roques, Les romans de Chrétien de Troyes. Edités d'après la copie de Guiot (Bibl. nat. fr. 794). III. Le chevalier de la charrete, (CFMA 86), Parijs 1968. Vertaling: De ene (d.i. gevaarlijke doorgang naar het rijk van Gorre) heeft als naam ‘waterbrug’ omdat de brug onder het water ligt en er zich van de brug tot op de bodem evenveel water bevindt als erboven; niets te weinig hier en niets te veel daar: zo bevindt zich de brug precies in het midden. Ze meet in de breedte slechts anderhalve voet en is even dik.

45 m. draak, o.c., blz. 176, voetnoot 1.

46 verl.: Ze gaan naar de ‘waterbrug’ (of beter: de brug onder het water, cf. Lanceloten-prose) en nauwelijks zijn ze bij de brug aangekomen of ze zien mijn heer Gauvain, die (bij het oversteken van de brug) gestruikeld en in het diepe water gevallen was. Nu eens komt hij boven, dan weer zinkt hij; nu eens zien ze hem, dan weer verliezen ze hem uit het oog. Ze komen eraan en krijgen hem te pakken met takken, stokken en haken.

47 We citeren naar de recente uitgave van a. micha, Lancelot. Roman en prose du XIIIe siècle. Edition critique avec introduction et notes (dl. II), (Textes littéraires français, nr. 249), Parijs/Genève 1978, XXXVI, 39. De tekstuitgever gebruikte in deel 2 het hs. A van de ‘version longue’ als legger.
verl.: Zeker, zegt ze, de toegang is niet gemakkelijk, want er zijn twee erg felle doorgangen; en ziehier, zegt ze, de weg rechts (is deze) van de zwaardbrug, en links (de weg) naar de brug onder water, die de inwoners de Verloren Brug noemen.

[p. 309]

(‘le Pont Perdu’). Bovendien kan men zich, vertrekkende van deze weergave, geen brug middenin het water inbeelden; ‘Pont sos Eve’ leidt de gedachte inderdaad veeleer naar een doorgang onder het water door... Deze voorstelling wordt niet gewijzigd, wanneer Lancelots gezellen bij een kasteel komen en:

la oïrent noveles de mon seignor Gauvain qui avoit passé le
Pont soz Eve et gisoit la⁴⁸.

Wel wordt gezegd dat de ridder bijna verdronk, maar hoe het precies gebeurde, vernemen we niet! De ‘Pont sos Eve’ uit de Lancelot-en-prose staat m.a.w. niet zo ver van Pennincs ‘duwiere’.

Maar er is meer! Wanneer Lancelot in de versie van Chrétien met een schaar van ridders bij de zwaardbrug aankomt, schrikt iedereen door het afgrijselijk uitzicht van de helse rivier; summum van de verschrikking is echter de brug over die dreigende rivier ‘tant leide et tant espoantable’ (v. 3011):

Et li ponz qui est an travers
estoit de toz autres divers;
qu'ainz tex ne fu ne ja mes n'iert.
Einz ne fu, qui voir m'an requiert,
si max ponz ne si male planche:
d'une espee forbie et blanche
estoit li ponz sor l'eve froide;
mes l'espee estoit forz et roide,
et avoit deus lances de lont. (v. 3017-25)⁴⁹

De beschrijving van de brug gaat nog even verder; daarna vertelt Chrétien dat aan de overkant twee leeuwen (of luipaarden - hij laat het in het midden) als bewakers aan een steenblok zijn vastgeketend. Dan volgen klachten van de omstaanders en het antwoord van Lancelot, die vastbesloten is om de overtocht te wagen.

Deze voorstelling is in de Wal. totaal anders:

Daer na quam hi (d.i. Walewein) up enen dach
Daer hi ene riviere vant
Ende sach over an tander lant
Enen casteel die scone stoet. (v. 4938-41)

In de Chevalier de la Charrete merkt Lancelot de burcht pas nadat hij aan de andere kant van de rivier staat. Maar laten we terugkeren naar Walewein. Nadat deze een tijdje langs de rivier heeft gereden - de verteller waarschuwt ons reeds voor de felle zede van het water -, bemerkt hij:

48 Uitg.-Micha, XL 1-2. verl.: daar hoorden ze nieuws over mijn heer Gauvain die de brug onder het water had overschreden (was doorgegaan) en op die plaats lag.

49 verl.: En de brug die erover ligt, was van alle andere zo verschillend dat er vroeger geen zulke (brug) bestond en er ook nooit een zal bestaan. Zó bestond er - naar waarheid - geen boosaardige brug noch verschrikkelijke loopplank: de brug boven het koude water was een gepolijst en blank zwaard. Nochtans was het zwaard sterk en onbuigbaar en had het de lengte van twee lansen.

[p. 310]

 

Ene brugghe ligghende dwers

 

Der riviere. Hen was noit scers

 

Ghesmet van ysere no van stale

 

Also scarp - dat weet ic wale -

 

Alse die brugghe was upden cant

 

Die deer Walewein vor hem vant... (v. 4957-62)

Let wel: de verteller heeft het niet uitdrukkelijk over een zwaardbrug, enkel over een buitengewoon smalle en scherpe brug: het ijzeren of stalen mes is slechts deel van een vergelijking om de scherpte te beklemtonen. Ook bij de zwaardbrug-episode wijkt Penninc dus ingrijpend af van de gang van zaken in de Franse versroman. Maar wat leert ons de prozaroman in dit opzicht?

Lancelot nadert de zwaardbrug met zijn begeleiders (Et lors vindrent al Pont de l'Espee):

puis est venus a la planche, si la voit fiere et perillose; mais
molt le conforte que l'eve n'estoit gaire lee, si estoit ele molt
parfont. Lors esgarde outre, si voit une molt bele vile et molt
riche...⁵⁰

Iedere verdere beschrijving ontbreekt; ook de leeuwen als angstaanjagend visioen zijn verdwenen. De brug heeft hier trouwens heel wat aan verschrikkingseffect ingeboet. Maar bovenal: het relaas van de prozaroman (stad aan de andere kant, ontbreken van een gedetailleerde beschrijving) vertoont een opvallende gelijkenis met dat van Penninc⁵¹. Stond deze passage de Wal.-dichter voor ogen?

Op basis van de bovengenoemde overeenkomst stellen dat Penninc de proza-Lancelot heeft gekend, zou erg overmoedig zijn, indien andere aanwijzingen daarvoor ontbreken. Maar die zijn er. Er is namelijk het avontuur met de zwarte ridder Estor, die achteraf Lancelots broer blijkt te zijn (v. 9686-10170). Deze tafelronde-ridder komt in de Franse versromans vóór 1300 enkel voor in de Continuation-Perceval van Manessier (eerste helft van de 13e eeuw) en in de latere Arturroman Escanor (ca. 1280), maar dan telkens in de vorm: Hector, Ector⁵². Daar kan de Wal.-dichter (Vostaert!) de naam niet vandaan hebben. In de Franse prozaromans verschijnt hij voor het eerst in de Franse trilogie Lancelot-Queste-Mort, waar hij een van de belangrijke ridders van koning Artur, halfbroer van Lancelot, is geworden: de vorm van de naam is

50 Uitg.-Micha, XXXVIII 45-46. verl.: Dan is hij bij de loopplank gekomen, die hem verschrikkelijk en gevaarlijk toeschijnt; maar het troost hem ten zeerste dat het water niet zo breed, hoewel erg diep was. Dan kijkt hij naar de overkant en bemerkt daar een erg mooie en erg machtige stad.

51 Het verband is alleszins duidelijker dan met de Charrette, waar de verteller telkens opnieuw beklemtoont dat de brug een ‘espee’ is (v. 3022, 3024, 3027). In de prozaroman zouden we dat haast vergeten: de verteller heeft het steeds over ‘la planche’.

52 g.d. west, An Index of Proper Names in French Arthurian Verse Romances. 1150-1300, (University of Toronto Romance Series, 15), Toronto 1969, blz. 86.

[p. 311]

hier Hector, maar vaak ook Estor, Hestor⁵³! Terwijl deze prozatrilogie in onze streken grote bekendheid heeft genoten^53a, is dit voor de andere prozaromans die buiten ieder verband met de trilogie staan en waarin de vorm Hestor/Estor verschijnt (La Folie Lancelot, Guiron le Courtois, de Tristan-en-prose) nooit aangetoond. We hebben dus redenen om te veronderstellen dat de naam Ester in de Wal. uit de Franse Lancelotcyclus stamt⁵⁴, temeer omdat het personage ook daar verschijnt in een duel van twee Arturridders die elkaar niet herkend hebben (zij het dat zijn tegenstander in dat geval Perceval is), waarbij hij eveneens zwaar gewond raakt⁵⁵. Trouwens, een tafelronderidder die op vrij brutale wijze een jonkvrouw schaakt (zijn gedrag vloeit weliswaar voort uit een verkeerd begrepen hoofsheid, zie 9772-85), lijkt me in de Artur-context enkel mogelijk te zijn nadat de Lancelot-Queste-Mort bekend geworden was, waaruit de reputatie van de hoofse ridders erg geschonden te voorschijn treedt.

Er zijn overigens nog andere aanwijzingen. Er is bijv. het begin van de eerste cnape-episode in de Wal., met het motief van het uitlenen van Gringolet (v. 1351-1549). M. Draak, verder bouwend op wat reeds Jonckbloet had opgemerkt - waarom rept Van Mierlo daar met geen woord over? -, wees in 1936 op de frappante gelijkenis van deze episode met een passage uit de Franse proza-Lancelot⁵⁶. De consciëntieuze mediëviste uitte echter reserves: ‘Er is ongetwijfeld verband, misschien zelfs direct verband. Wanneer ik aarzel mij stelliger uit te drukken, komt dat door de volgende overwegingen: het afstaan van een goed, maar toch “willekeurig” paard, kan niet helemaal op één lijn gesteld worden met het aanbieden van Gringolet, Walewein's beroemde viervoeter. Ten tweede duikt het Lancelot-avontuur volkomen wèg in de Franse roman (...), terwijl de magnanimiteit van Walewein het uitgangspunt tot gebeurtenissen in bijna 2000 verzen van de roman, dat is 1/6 deel van het gehele werk’⁵⁷. Draak aarzelt m.a.w. omdat ze psychologisch beschouwd niet goed kan verklaren waarom een los bijverhaal de Wal.-auteur ‘in het hoofd zou zijn blijven liggen’.

Als ik me echter even in de ‘psychologie’ van Penninc probeer te verplaatsen (een gevaarlijke methode weliswaar), stel ik vast dat de Wal.-auteur zit opgescheept met een drieledige queste, waarvan hij de periodes tussen de scharniermomenten moet opvullen. Tussen het Arturhof en het Rijk van Wonder had

53 g.d. west, An Index of Proper Names in French Arthurian Prose Romances, (University of Toronto Romance Series, 35), Toronto/Buffalo/Londen 1978, blz. 155.

53a Getuige o.m. de drie (wellicht vijf) Mnl. vertalingen/bewerkingen.

54 Van Es wees reeds op het verband van de episode van Estor met de proza-Lancelot (die hij echter - naar J.D. Bruce - rond 1200 situeert), o.c., blz. 399. De conclusie die hij daaruit trekt (begin van nr. 17) is me evenwel onbegrijpelijk (zie ook draaks aanvullend hoofdstuk, blz. 245-246).

55 Die passage is bewaard aan het einde van de Mnl. vertaling van de Lancelot-en-prose in de Haagse Lancelotcompilatie, zie w.j.a. jonckbloet, Roman van Lancelot (XIIIe eeuw). Naar het (eenig-bekende) handschrift der Koninklijke Bibliotheek, op gezag van het Gouvernement uitgegeven, (dl. 1), 's-Gravenhage 1846, v. 36.285-36.486.

56 m. draak, o.c., blz. 146-149.

57 m. draak, o.c., blz. 148.

[p. 312]

hij het gemakkelijk: een vrijwel onoverkomelijke hindernis (berg, draken, rivier) als symbolische scheidingslijn tussen de hoofse en de Andere Wereld⁵⁸. Het tweede deel van de queste komt nu aan de beurt: wat is er in een Arturroman, na het verblijf op een burcht, normaler dan een woudscène? Maar als talentrijk dichter staat hem ook al het derde queste-stuk voor de geest: hierin zou het ter voorbereiding op het Endi-geburen goed staan naar een climax toe te schrijven, dit door middel van de interpolatie van een avontuur ter bescherming van een mooie jonkvrouw, want ‘Van vrouwen comt ons alle ere’ (v. 3813). Tussen het gevecht met de draken en het gevecht met vrouwenmishandelaars zou dus het best een avontuur kunnen komen waarin Walewein de hoofse norm realiseert t.o.v. een coutume die noch van magisch-wonderlijke aard was (de draken), noch zijn hoofs-ridderlijke verhouding tot de vrouw betrof (de episode van de rode ridder). In dat verband kan hij zich de Lancelot-passage herinnerd hebben; deze bood de mogelijkheid dubbel onrecht (onrecht tegenover de cnape, de coutume van de woudrovers) uit de wereld te helpen...

De verschillen die tussen de beide passages bestaan⁵⁹ kunnen m.i. volledig verklaard worden als aanpassingen bij Pennincs verhaalkader: ze zijn het gevolg van de vervanging van de hoofdpersonages (Walewein, ‘der aventuren vader’, is een questeridder die tijdens zijn avonturen de hoofse norm vertegenwoordigt!). Verder is het goed denkbaar dat de Wal.-dichter vanuit de aangepaste, ontleende passage zijn verhaal ging uitbreiden en structureren, en dan zowel de onmiddellijke tekstomgeving (gevecht tegen de woudridders, de geïnterpoleerde Arturscène, de veldslag bij koning Amadijs) als het verdere verhaal (de tweede cnape-episode)⁶⁰. Dat zou Draaks bezwaren meteen ondervangen.

Als we dan vrij sterke aanwijzingen hebben om aan te nemen dat de Wal.-dichters de Lancelotcyclus hebben gekend⁶¹, dan kan ook het zwaard met de twee ringen een profane variant zijn van ‘l'espee aux estranges renges’ uit de Queste del Saint Graal...⁶². En nu we toch in het rijk der hypothesen zijn beland, kan er ook deze veronderstelling nog bij: wellicht werd de opvallend positieve Waleweinfiguur door de Dietse dichters geconcipieerd (en door hun publiek als dusdanig gerecipieerd?) als reactie tegen de aftakeling van de reputatie van

58 Waarbij ik geenszins aan Eringa's dodenrijk denk.

59 Zie mijn dissertatie, Analyse van de structuur..., blz. 98-100. Ik ben er echter niet zo zeker meer van dat op basis van de verschillen aan een gemeenschappelijke bron X moet worden gedacht (cf. infra).

60 Men ziet de Mnl. dichters, wanneer ze zich creatief opstellen, telkens opnieuw op die manier te werk gaan (duidelijke voorbeelden in de Trojeroman van segher diengotgaf, De roman van Heinric en Margriete van Limborch en de Seghelijn van Jherusalem). Dat de analogie hierbij een grote rol speelde, heb ik aangetoond in mijn dissertatie.

61 Allebei, want de Estor-passage komt voor in het deel van Vostaert. Ofwel moeten we veronderstellen dat die kennis (zoals trouwens die van het geschonden gastrecht, cf. infra) tot de afspraken tussen de twee auteurs behoorde.

62 Hoewel m. draak dit betwijfelt (vgl. haar dissertatie, blz. 149-160 en het aanvullend hoofdstuk, blz. 245), vinden we de mening van van es, o.c., blz. 397-398 plausibel. Het artikel van m. de haan, Walewein's zwaard met de twee ringen, in Meta 8 (1973-74) 2, blz. 7, leert ons niets over dit probleem.

[p. 313]

Arturs neef in de Lancelot-Queste-Mort, hierin geruggesteund door een inheemse Walewein-overlevering?

Wat er ook van zij: invloed van de Franse Lancelotcompilatie op de Wal. is een hypothese die me steviger gefundeerd lijkt dan Van Mierlo's conclusies uit een vrij retorisch betoog. Dan komt meteen ook zijn vroegere datering in het gedrang. Hoewel rond de datering van de Franse monumentale prozacyclus heel wat te doen is geweest⁶³, lijkt me een ontstaansdatum tussen 1215 en 1230 toch wel waarschijnlijk⁶⁴. Een datering voor de Wal. nà 1230 (rond het midden van de 13e eeuw?)⁶⁵ is m.i. volgens de huidige stand van het onderzoek de meest plausibele veronderstelling⁶⁶.

Er rest ons tenslotte nog Van Mierlo's derde stelling:

3. Is de Wal. voorbeeld geweest voor Gerberts Continuation-Perceval?

M. Draak heeft er in haar dissertatie op gewezen dat twee passages uit de Wal. opvallende gelijkenispunten vertonen met een episode uit Gerberts Continuation-Perceval (nl. de episode van het geschonden gastrecht en de Bloiesinelist)⁶⁷. Dat het bij deze passages niet om enige toevallige overeenkomst van motieven gaat, maar wel degelijk om literaire beïnvloeding, is op grond van de verregaande gelijkenis wel duidelijk - het wordt door Van Mierlo nadrukkelijk aan het begin van zijn betoog gesteld (blz. 34). Op basis van vergelijking nam M. Draak aan dat de meest waarschijnlijke afhankelijkheidsverhouding was: G (passage bij Gerbert) en W (passage in de Wal.) gaan onafhankelijk van elkaar terug op een bron Y. Wat Van Mierlo de opmerking ontlokt: ‘Alleen de druk van het dogma heeft haar belet de waarheid te zien’ (blz. 34)! Hij betoogt dat Gerbert uit onze Wal. heeft geput...

Op de keper beschouwd zijn zijn argumenten slechts deze twee: a) Gerbert de Montreuil, een Henegouwenaar die Diets kende, is een weinig oorspronkelijk dichter; b) G is beslist niet primair, W wel.

Ad a: het is nog steeds niet wetenschappelijk bewezen dat de ‘Gerbert’ van de Perceval-voortzetting inderdaad Gerbert de Montreuil is⁶⁸. Voor de uitspraak ‘Gerbert heeft Diets gekend’ (blz. 40) wordt als bewijs enkel diens ontlening aan de Wal. aangehaald!?

Ad b: dat G niet primair is, werd reeds door Draak betoogd. Dat de passages in de Wal., i.c. de Isabele-list, wél primair zou zijn, is voor Van Mierlo een uitgemaakte zaak, hoewel - maar dat zegt hij natuurlijk niet - bij vs. 7100, waar Ysabele voor het eerst in levende lijve binnen de romanwerkelijkheid wordt

63 Zie m. draaks aanvullend hoofdstuk, blz. 245-246.

64 Het vierde Lateraans concilie van 1215 lijkt me op La Queste del Saint Graal duidelijk invloed te hebben uitgeoefend. Gerritsen, Lie en Van Oostrom houden het ook bij deze datering (zie verder in de bundel, blz. 137).

65 Dit werd o.m. door draak verondersteld, o.c., blz. 193.

66 Vostaert zal wel niet zo lang na Penninc hebben geschreven, gezien de talrijke en erg concrete afspraken tussen beiden.

67 m. draak, o.c., blz. 183-197. Ze betrekt in haar onderzoek ook een passage uit de Moriaen (M), maar die roman moge hier verder onbesproken blijven.

68 Zie het aanvullend hoofdstuk van draaks dissertatie, blz. 237-238.

[p. 314]

geïntroduceerd, de overgang in het verhaal zeer abrupt is⁶⁹. Maar ‘zelfs als men aanneemt dat Walewein primair is, en Gerbert nièt, bewijst dat niet zonder meer de afhankelijkheid van Gerbert t.o.v. de Walewein. Een beter geïntegreerd verhaal tegenover een minder goed geïntegreerd kan mogelijkerwijze alleen betekenen dat de ene verteller een beter vakman was dan de andere’, aldus M. Draak⁷⁰!

Precies om die reden lijkt me rechtstreekse afhankelijkheid van G (Draaks hypothese nr. 1, nl. G is het voorbeeld van W en W weer het voorbeeld van M, d.i. een passage uit de Moriaen) opnieuw het overwegen waard: de Wal.-dichters kunnen het verhaal uit G gecorrigeerd en aangepast aan hun verhaal-kader in hun Waleweinqueste hebben geïntegreerd en er een eigen zin hebben aan gegeven.

Het komt me trouwens voor dat Van Mierlo enkel afgaat op Draaks samenvatting van het verhaal om een definitief oordeel over G te vellen⁷¹. Ik ben de Gavains-draad uit G, tussen twee Perchevaus-avonturen, nl. V. 12381-14077, opnieuw gaan lezen. Ik meende een vrij stuntelig verhaal te zullen aantreffen, maar werd integendeel getroffen door een boeiende, goed uitgebalanceerde vertelling. Met tergende traagheid verhaalt Gerbert ‘le souper’ in de tent van Bloiesine, er duidelijk plezier in scheppend Gavains van begeerte te laten smachten (v. 12480-12496)⁷²; subtiel is de dubbelzinnigheid in de woorden van de fatale vrouw (ze liegt in feite niet!):

Que de rien n'avoie desir
Fors vous tenir a mon voloir (v. 12542-43).

De beschrijving van de bedscène - die blijkbaar noch door Draak, noch door Van Mierlo werd geapprecieerd - is een meesterlijk staaltje van ironische vertelkunst: Gavains, ‘qui fu en grant desir / Qu'ele jeüst nue a son lez’ (v. 12514-15) ligt ongeduldig te wachten tot zijn ‘geliefde’ bij hem komt liggen; omdat hij toch niets beters te doen heeft (‘Molt li tarde qu'ele ne vient’, v. 12601), maakt hij maar een kruisteken... en vindt, rechts van hem, een verborgen mes! Koelbloedig verbergt hij het mes onder een koffertje en wanneer

69 Het Leidse handschrift heeft geen lombarde als uiterlijk teken. Aan de kant staat wel het teken VI, maar dat is waarschijnlijk van een latere lezer; zie g.a. van es, o.c., blz. 501. Hoewel een kopiistenfout niet helemaal is uit te sluiten, lijkt het Leidse handschrift geen hiaat te vertonen: daarop wijzen het rijmpaar ontgaen/ghestaen en de uitdrukking van simultaneïteit ‘met desen’ (terwijl Walewein de ene vestingsgordel na de andere verovert en de wachters een bode sturen naar Koning Assentijn, vertelt Ysabelle haar nachtelijke dromen aan haar vader en diens baronnen).

70 m. draak in haar aanvullend hoofdstuk, blz. 237. Zie ook van es, o.c., blz. 376.

71 Wat eens te meer een aansporing moge zijn om - vooraleer zich een mening te vormen op basis van vroegere secundaire literatuur - de primaire teksten zelf grondig door te nemen. Ik ben in mijn doctorale dissertatie overigens zelf te vlug door de knieën gegaan voor het gezag van Draak en Van Mierlo (vgl. Analyse van de structuur..., blz. 100-106).

72 We citeren naar de uitgave van mary williams, Gerbert de Montreuil. La Continuation de Perceval. Tome II. Vers 7021-14078, (CFMA 50), Parijs 1925.

[p. 315]

Bloiesine zich naakt naast hem neervlijt, neemt Gavains haar ongestoord in zijn armen. Nu begint een komisch ‘gescharrel’: zij, op zoek naar het mes onder de dekens; hij, in de weer om haar het liefdesspel op te dringen:

Mais par tans li volra aprendre
Gavains, s'il puet, le ju d'Amours.
Cele qui fu de males mours,
Quant ne puet le coutel trover,
Cuide erranment de doel crever... (v. 12.626-30).

Een waarachtig middeleeuwse James Bond-situatie! Zo zou ik kunnen verder gaan: verre van zielloos maakwerk af te leveren, blijkt Gerbert een burlesk-ironische verteltrant aan te houden. Tot deze vertelwijze moet ook de overdrijving worden gerekend...

Wel maakt de ‘costume’ in het kasteel van Urpin de la Montaigne Irouse (cf. v. 13111-19) op het eerste gezicht het bloedende lijk van de gedode ridder overbodig. Maar is dat een compositorische fout? Ik meen van niet. Wanneer Urpin na Gavains' verhaal vermoedt dat de moordenaar van zijn zoon voor hem staat, stelt hij zijn wraak uit tot de volgende dag (v. 13243-62): daarmee respecteert hij tenminste formeel het aan de ‘costume’ verbonden gastrecht. Wanneer evenwel het bloedende lijk, overduidelijk bewijs van Waleweins schuld, wordt binnen gedragen, stormt hij met getrokken zwaard op Arturs neef af en wil hem onmiddellijk doden. Daarop stelt Bloiesine (ook dàt is de bedoeling van het binnengebrachte lijk: Waleweins geliefde vergezelde de stoet en kan opnieuw in de handeling betrokken worden) voor om de gevangene tijdens de nacht te martelen: in werkelijkheid om hem te redden en zich een nieuwe liefdesnacht te bezorgen, in de ogen van de omstanders om haar broers gruwelijk te wreken. Dit alles hangt logisch aan elkaar en zit organisch in de ironisch vertelde situatie verweven!

Vergelijken we daarmee nu de ‘primaire’ Wal. De Ysabele-list lijkt me hier kunstmatiger in het verhaal ingebouwd: de jonkvrouw dwingt eerst de belofte af dat Assentijn haar een bede zal inwilligen als zij erom vraagt (anders vertelt ze haar droom niet!). En hoewel Ysabele haar list ook met wraakmotieven inkleedt, wekt de vraag om Walewein te mogen folteren toch heel wat bevreemding, niet in het minst bij haar vader die filosofisch opmerkt:

Vrouwen hebben enen zede:
Si moeten hebben hare begeren;
Het en mach hem niemen weren
Al soudt enen man sine ere
Costen... (v. 7410-14).

Nu is het mijn laatste gedachte Penninc van maakwerk te willen betichten. Objectief gezien kan ik echter niet anders dan de Ysabele-list beschouwen als minder overtuigend ingepast in de handeling. Dit geldt trouwens ook voor de ontdekking van de geliefden door een ‘voyeur’...

[p. 316]

Wat besluit ik uit dit alles⁷³? Vooreerst ben ik niet meer zo erg onder de indruk van het primaire karakter van de Wal. en het secundaire van G. Verder lijkt er mij tussen G en W een rechtstreekse afhankelijkheid te bestaan: er zijn meer gelijkenispunten dan tot nog toe werden opgemerkt⁷⁴. Als derhalve de G-versie logisch samenhangt en de Wal.-dichters twee passages eruit in een verschillende context gebruiken, kan ik daaruit enkel concluderen dat Penninc én Vostaert het verhaal van Gerbert hebben gekend en handig in en rond het Endigebeuren hebben geïntegreerd. Het werk van Gerbert wordt gedateerd tussen 1226 en 1230⁷⁵, wat voor de Wal. eens te meer een ontstaansdatum na 1230 aannemelijk maakt.

We moeten ons het compositieproces m.i. als volgt vooorstellen. Wanneer de drieledige questestructuur (uit het sprookje) tot een climax moest worden gevoerd bij de ontmoeting van een zorgvuldig bewaakte prinses, distantiëren de Wal.-dichters zich van de oplossing van het AA-Th. 550-type⁷⁶. Waarom? Omdat zij in de voorgestelde oplossingen ofwel de held als al te zeer afhankelijk van de dier-helper aantroffen, ofwel omdat de sprookjesprinses op een weinig hoofse manier wordt geschaakt⁷⁷. Dan moet Penninc zich dat andere Gauvain-avontuur uit G herinnerd hebben, waar een listige jonkvrouw de ridder uit zijn gevangenschap verlost. Zo zien we dat Ysabele haar vader misleidt naar het voorbeeld van haar Franse voorgangster en zich op gelijkaardige wijze een aangename nacht bezorgt. Dat de Wal.-dichters het verdere verloop uit G niet overnemen, is goed verklaarbaar: de hoofse Walewein kon in onze roman moeilijk worden voorgesteld als iemand die de omgeving nogal brutaal bedreigt om zijn gijzelares te zullen doden. Bovendien moest er een oplossing worden gevonden, waarbij de twee geliefden ongehinderd Endi konden ontvluchten en waarbij Ysabele als hoofse minnares in de verf kon worden gezet (o.m. in de tweede en de derde kerkscène).

Hier doet de dichter een beroep op het motief van de verrader, de jaloerse rivaal die de geliefde(n) constant bespionneert⁷⁸, i.c. ‘die felle riddre wreet’ (v. 8001). De geliefden worden door Assentijn afzonderlijk gevangen gezet,

73 Een grondiger onderzoek dan binnen dit artikel mogelijk is, brengt beslist nog meer aan het licht. Toch acht ik de aangehaalde gegevens reeds overtuigend genoeg om me aan een besluit te wagen.

74 Naast de door draak geregistreerde punten van overeenstemming (blz. 192), zijn er m.i. nog: de ‘deus chamberrieres’ (v. 13.383) met de ‘twe camerien’ (v. 7840), vertrouwelingen van Bloiesine/Ysabele; de beschrijving van de kamer van Ysabele lijkt me een amplificatio te zijn van ‘la chambre painte a esmal’ (v. 13.548); de overvloedige maaltijd tijdens de liefdesnacht (G. 13.385-13.406; W, 8041-8055); de bende gewapende ridders die naar de kamer van de jonkvrouw stormt (G, 13.457-13.476 met W, 8063-8076); de reactie van de vader van de gedode zoon en de omstaanders (G, 13.273-13.281 met W, 8849-8874), enz.

75 Zie a. stanton, Gerbert de Montreuil as a writer of Grail romance, Chicago 1942.

76 Cf. m. draak, o.c., blz. 97.

77 De mogelijke oplossingen voor het derde avontuur in de Aa-Th. 550-versies vindt men bij m. draak, o.c., blz. 89-96.

78 Het motief van de ‘lauzengier’ uit de minnelyriek? Of eerder het motief, zoals het in de Tristanromans voorkomt?

[p. 317]

wat de auteur de gelegenheid geeft zijn personages vanuit hoofs standpunt te belichten, zoals bijv. ‘Elc clagede andren meer dan hem selven...’ (v. 8325)⁷⁹. Maar hoe nu uit dit verhaaltechnische slop geraakt? Vostaert maakt daarvoor gebruik van een verteltroef die Penninc tevoren had geïntroduceerd⁸⁰, nl. de geest van de dankbare rode ridder. Walewein, die enkel dank zij de hulp van een betoverde vos in Endi was binnen geraakt, zal deze uitzonderlijk geïsoleerde wereld ook niet op eigen kracht verlaten. Opnieuw heeft hij een helper nodig, ditmaal een van bovennatuurlijke afkomst... Waleweins top-avontuur in Endi blijkt dus zorgvuldig, en ondanks de ontlening, op volkomen originele wijze te zijn geordend.

Het zou echter psychologisch voor het publiek volkomen onaanvaardbaar zijn geweest wanneer Walewein na een uitzonderlijk lastige tocht naar Endi ongehinderd naar Ravenstene had kunnen terugkeren. Er moesten m.a.w. nieuwe avonturen worden bedacht. De dichter⁸¹ had evenwel nog een verhaal in petto, nl. het inleidend avontuur op de Bloiesine-list uit G, het geschonden gastrecht... Dit verhaal had bovendien het voordeel de analogie rond de centrale Endi-episode te beklemtonen⁸²: het gevecht met de hertogszoon roept inderdaad herinneringen op aan de strijd met de rode ridder. In de beide gevallen is de inzet een jonkvrouw (met dramatisering van de situatie in het tweede geval: de jonkvrouw is nu Waleweins geliefde) en eindigt het gevecht met de dood van de tegenstander (waarbij de hertogszoon tot het bittere einde in de boosheid blijft volharden). Als we dan wat later ook de vader van ‘die felle ridder’ (v. 8659) ten tonele zien verschijnen, denken we onwillekeurig aan de moraliserende vermaning aan het adres van al te toegeeflijke vaders (v. 4820-37). Het verhaal van het brutale gedrag van de zoon en van de reactie van de vader, die helemaal blind was voor de ‘quaetheit’ van de jonge ridder, zou een exempel kunnen zijn bij de moraal in v. 4809-4845.

* * *

79 M.i. moet ook de introductie van een tweede ‘duwiere’ in dit licht verklaard worden. M. Draak merkt terecht op dat de onderaardse gang in de vertrekken van Ysabele (v. 7907-7926) erg nadrukkelijk naar voren wordt gebracht, hoewel er later in het geheel geen ontwikkeling uit voortvloeit (o.c., blz. 99-101). De betekenis ervan moet m.i. dan ook op het vlak van de ‘psychologie’ worden gezocht: Ysabele én Walewein weigeren de geboden ontsnappingsmogelijkheid te benutten, waardoor hun wil ‘Wi moeten begheren eens te sine...’ (v. 9123) reeds vanaf dit ogenblik duidelijk wordt.

80 De rode ridder had beloofd ter hulp te snellen als Walewein in moeilijke papieren zat, cf. v. 4086-93. Deze toekomstreferentie wordt pas na meer dan 4.000 verzen in werkelijkheid omgezet, wat toch wel op een welbewuste planning wijst. Het is ook een aanwijzing te meer dat Vostaert wel degelijk Pennincs bedoeling heeft begrepen en hier vermoedelijk op diens aanwijzingen verderwerkte.

81 Penninc introduceerde de Bloiesine-list, Vostaert vertelt de episode van het geschonden gastrecht. Dit pleit eens te meer voor concrete indicaties van de eerste Wal.-auteur aan de tweede (een overgeleverd plan, mondelinge aanwijzingen?).

82 Vgl. de voorstelling van p. minderaa (in de bundel op blz. 77-88), waar men evenwel geen nadere verklaring daaromtrent aantreft (kritische beschouwingen i.v.m. Minderaa's artikel vindt men verder in deze bijdrage).

[p. 318]

Wat hebben we met dit alles proberen duidelijk te maken? Primo, dat de Wal. waarschijnlijk een oorspronkelijk Mnl. Arturroman is van na 1230, die een deel van zijn ‘matière’ ontleende aan de Franse Lancelot-Queste-Mort én aan de Continuation-Perceval van Gerbert; op basis van die ontleende gegevens structureerden de Wal.-dichters hun verhaal op een originele wijze en gaven er een eigen zin aan⁸³. Secundo, dat de hoeksteen van Van Mierlo's betoog over de oorspronkelijk Dietse Arturliteratuur in de 12de eeuw, voorbeeld van Franse Arturromans, met deze gewijzigde visie op de Wal. wegvalt en zijn conclusies daardoor hoogst problematisch worden. Van Mierlo wilde uiteindelijk het ene dogma gewoon door een ander vervangen. Dat heeft hem - ironisch genoeg (cf. blz. 34) - belet ‘de waarheid’ te zien. Van Mierlo is een van de velen die in ‘het wout sonder genade’ is verloren gelopen...

Dit harde oordeel moet evenwel gerelativeerd worden. Zonder zijn uitdagende visie was er wellicht nooit een gesprek over de Wal. - hoe scherp ook - op gang gekomen; ook door mislukking kan de wetenschap een stap verder komen... Het mooie middeleeuwse beeld van de dwerg, die op de schouders van de reus iets beter en verder ziet dan de reus zelf⁸⁴, is hier wel op zijn plaats.

oktober 1979

j.d. janssens

Middeleeuwse literatuur UFSAL - Brussel.

(wordt voortgezet)

83 Deze visie op de oorspronkelijkheid van een Mnl. ridderroman vindt men nader uitgewerkt in mijn dissertatie, Analyse van de structuur..., blz. 45-51, blz. 182-186 en blz. 592-596.

84 Het beeld, wellicht van Bernard de Chartres, was erg populair in de middeleeuwen; zie j. le goff, Les intellectuels au moyen âge, Parijs 1972, blz. 16-19.

Wij ontvingen:

gerlind werner, Ripa's Iconologia. Quellen. Methode. Ziele. Utrecht, Haantjens Dekker & Gumbert (Bibliotheca emblematica, VII), 1977; 199 blz., met talrijke illustraties.

Vondels aanbeveling dat beginnende dichters Ripa moesten lezen, lijkt de laatste jaren vooral bij kunsthistorici en filologen gehoor te vinden. Tussen 1970 en 1972 zijn o.m. niet minder dan vijf herdrukken van de Iconologia verschenen. Het grote belang van het werk voor de interpretatie van 17e- en 18e-eeuwse literatuur wordt door niemand betwijfeld. De studie van Werner biedt een boeiend en rijkelijk geïllustreerd onderzoek naar de wordingsgeschiedenis, de methode en de intenties van Ripa's ambitieuze onderneming. Naast talrijke nieuwe gegevens die haast uitsluitend kunsthistorici zullen interesseren, kunnen literairhistorici er o.m. voldoende redenen vinden om met Ripa voorzichtig om te gaan. Het staat immers vast dat het beroemde handboek niet als een canon

[p. 319]

bedoeld was. Eén voorbeeld maar. Ripa stimuleert de creativiteit van de kunstenaars. Daarom wil hij noch een algemeen verstaanbare en streng gecodeerde beeldentaal scheppen, noch de ontwerper zijn van verbeeldingen die moeten onthuld of ontraadseld worden. Zijn weg ligt ergens in het midden. In dat opzicht herinnert hij sterk aan een stroming die binnen de impresakunst en de emblematiek zeer invloedrijk is geweest (Giovio en Roemer Visscher bij ons). Vandaar ook nog het onbegrip of de eenzijdigheid waarmee 18e-eeuwse rationele classicisten en in hun spoor zelfs nog E. Mâle de Iconologia hebben benaderd.

Een weelde van concordanties, tabellen, illustraties en registers maken dit boek tot een nuttig bezit, ook van literairhistorici. Wij denken hierbij vooral aan het motief- en thema-onderzoek, de vergelijking der kunsten, de embleemstudie en alle vormen van theater waarin de verbeelde abstractie centraal staat (de vertoningen, de z.g. Splendid Ceremonies).

k.p.

Vondel bij gelegenheid 1679-1979. Handelingen van het Vondelcolloquium gehouden te Leuven op 2 maart 1979. Bezorgd door l. roose en k. porteman. Middelburg, Uitgeverij Merlijn, 1979. 134 blz., Geïll. Prijs: 525 F - f 36,40 (Leuvense Studiën en Tekstuitgaven. Nieuwe Reeks, I).

De bekende serie ‘Leuvense Studiën en Tekstuitgaven’ start met deze publicatie een nieuwe reeks. De leiding ervan werd door Prof. Rombauts overgedragen aan L. Roose die samen met N. De Paepe, J. Goossens en K. Porteman de redactieraad vormt. Het opzet van de vroegere serie wordt behouden: het publiceren van waardevolle teksten uit de middeleeuwen en de 16e en de 17e eeuw (wat de uitgave van een werk uit de 18e eeuw niet a-priori uitsluit) evenals van studies over literatuur uit de genoemde tijdvakken. Vondel bij gelegenheid bevat buiten een ‘Verantwoording’ door L. Roose, voorzitter van het colloquium, en de tekst der ‘Slottoespraak’ door M. Janssens de volgende vier referaten: De Rotterdamsche heyligh. Zeventiende-eeuwse echo's op het standbeeld van Erasmus (door J. Becker), Het Lof der Zee-vaert (1623). Vondels politieke maiden-speech (door M. Spies), Structuren in Vondels Vredewensch aen Constantyn Huigens (1633) (door L. Rens) en Vondel over Vondelportretten (door K. Porteman). Het boek bevat 22 illustraties resp. aansluitend bij de opstellen van Becker en Porteman. Dat de teksten in omvang onderling een opvallend verschil vertonen, vloeit, zoals in de ‘Verantwoording’ te lezen staat, voort uit ‘het feit dat de ene medewerker niet, de andere wel van de gelegenheid gebruik heeft gemaakt om zijn referaat voor publikatie aan te passen, om en bij te werken’. De schrijver der ‘Verantwoording’ excuseert zich voor de in zijn tekst tweemaal voorkomende drukfout ‘honderste’ i.p.v. ‘honderdste’.

Als volgende delen in de Nieuwe Reeks worden o.m. een studie over het Brabants Landjuweel der rederijkers (op grond van nieuw ontdekte bronnen), een uitgave met inleiding van Frans Fraets Tpalaeys der gheleerder ingienen (de eerste Nederlandse embleembundel) en een uitgave van alle brieven van Jan Luyken in het vooruitzicht gesteld.

[p. 320]

joos florquin, Ten huize van... Zestiende reeks. Davidsfonds, Leuven 1980. 352 blz. Geïll. Prijs: ing. 345 F, geb. 395 F.

Dat het Davidsfonds de publicatie van J. Florquins T.V.-interviews met prominenten uit de meest verschillende geledingen der (overwegend) Vlaamse cultuurgemeenschap voortzet, kan ons enkel verheugen. Dat deze vereniging het kán doen, bewijst dat er voor deze gesprekken bij een ruim publiek belangstelling blijft bestaan. Het valt bovendien op dat in letterkundige studies steeds meer naar teksten uit deze serie verwezen wordt. De 16e reeks heeft voor ónze lezers een bijzondere betekenis, omdat daarin het interview is opgenomen dat de stichter van Spiegel der Letteren, aan Florquin heeft toegestaan en dat in 1962 werd uitgezonden. In deze tekst komt de veelzijdigheid van Eugeen De Bock duidelijk aan het licht en het interview vormt een waardevolle aanvulling bij het essay dat De Bock in 1979 onder de titel Een uitgever herinnert zich bij De Sikkel heeft laten verschijnen. Wie zich voor de Nederlandse literatuurstudie interesseert zal - vooral in het Gezelle- en Rodenbachjaar - ook graag kennisnemen van het gesprek waarmede deze bundel opent en waarin men wijlen Prof. Dr. Frank Baur aan het woord kan horen. De andere geïnterviewden hebben op het eerste gezicht niets met literatuur te maken en toch brengen sommige van hun uitlatingen interessante wetenswaardigheden ook op letterkundig gebied. Om een paar voorbeelden te noemen: de musicus Louis De Meester vertelt ons over de composities die hij bij teksten van De Ghelderode, Paul de Vree, Paul van Ostaeijen, Herman Teirlinck, en zelfs bij Huygens' Trijntje Cornelis geschreven heeft. En iemand als Pol Jacquemyns die vooral als voetbal- en duivensportexpert bekend was, onthult ons wie voor het personage ‘Houtebeen’ in De Ghelderodes Pantagleize model heeft gestaan. Ook na deze 16e reeks blijkt nog voldoende materiaal voorhanden te zijn om enkele nieuwe boekdelen met interessante gesprekken te vullen.

Er weze aan herinnerd dat wij in Spiegel der Letteren, 1979, nr. 1 een lijst hebben gegeven van alle Noord- en Zuidnederlandse ‘literatoren’ die in de eerste 15 reeksen van Ten huize van... aan de beurt zijn geweest.

l.r.

Vraag

Johannes Kinker (1764-1845) Brieveneditie.

Aan het instituut voor Neerlandistiek te Amsterdam bereiden G.J. Vis en A.J.A.M. Hanou, in samenwerking met L. Spronck te Maastricht, een brieveneditie van Kinker voor.

Zij die in het bezit zijn van, of aanwijzingen kunnen geven over brieven, aan of door Kinker geschreven, worden vriendelijk verzocht kontakt op te nemen met Pauline Brants, Instituut voor Neerlandistiek, Herengracht 330-336, 1016 CE Amsterdam.